Page 132 of 264
PDF/HTML Page 161 of 293
single page version
౧౩౨
సకలపుద్గలవికల్పోపసంహారోయమ్.
ఇన్ద్రియవిషయాః స్పర్శరసగంధవర్ణశబ్దాశ్చ, ద్రవ్యేన్ద్రియాణి స్పర్శనరసనఘ్రాణచక్షుః–శ్రోత్రాణి, కాయాః ఔదారికవైక్రియకాహారకతైజసకార్మణాని, ద్రవ్యమనః, ద్రవ్యకర్మాణి, నోకర్మాణి, విచిత్ర– పర్యాయోత్పత్తిహేతవోనంతా అనంతాణువర్గణాః, అనంతా అసంఖ్యేయాణువర్గణాః, అనంతా సంఖ్యేయాణువర్గణాః ద్వయ ణుకస్కంధపర్యంతాః, పరమాణవశ్చ, యదన్యదపి మూర్తం తత్సర్వం పుద్గలవికల్పత్వేనోపసంహర్తవ్య–మితి..౮౨..
-----------------------------------------------------------------------------
టీకాః– యహ, సర్వ పుద్గలభేదోంకా ఉపసంహార హై.
స్పర్శ, రస, గంధ, వర్ణ ఔర శబ్దరూప [పాఁచ] ఇన్ద్రియవిషయ, స్పర్శన, రసన, ధ్రాణ, చక్షు ఔర శ్రోత్రరూప [పాఁచ] ద్రవ్యేన్ద్రియాఁ, ఔదారిక, వైక్రియిక, ఆహారక, తైజస ఔర కార్మణరూప [పాఁచ] కాయా, ద్రవ్యమన, ద్రవ్యకర్మ, నోకర్మ, విచిత్ర పర్యాయోంంకీ ఉత్పత్తికే హేతుభూత [అర్థాత్ అనేక ప్రకారకీ పర్యాయేం ఉత్పన్న హోనేకే కారణభూత] అనన్త అనన్తాణుక వర్గణాఏఁ, అనన్త అసంఖ్యాతాణుక వర్గణాఏఁ ఔర ద్వి–అణుక స్కన్ధ తకకీ అనన్త సంఖ్యాతాణుక వర్గణాఏఁ తథా పరమాణు, తథా అన్య భీ జో కుఛ మూర్త హో వహ సబ పుద్గలకే భేద రూపసే సమేటనా.
భావార్థః– వీతరాగ అతీన్ద్రియ సుఖకే స్వాదసే రహిత జీవోంకో ఉపభోగ్య పంచేన్ద్రియవిషయ, అతీన్ద్రియ ఆత్మస్వరూపసే విపరీత పాఁచ ఇన్ద్రియాఁ, అశరీర ఆత్మపదార్థసే ప్రతిపక్షభూత పాఁచ శరీర, మనోగత– వికల్పజాలరహిత శుద్ధజీవాస్తికాయసే విపరీత మన, కర్మరహిత ఆత్మద్రవ్యసే ప్రతికూల ఆఠ కర్మ ఔర అమూర్త ఆత్మస్వభావసే ప్రతిపక్షభూత అన్య భీ జో కుఛ మూర్త హో వహ సబ పుద్గల జానో.. ౮౨..
ఇస ప్రకార పుద్గలద్రవ్యాస్తికాయకా వ్యాఖ్యాన సమాప్త హుఆ.
-------------------------------------------------------------------------- లోకమేం అనన్త పరమాణుఓంకీ బనీ హుఈ వర్గణాఏఁ అనన్త హైం, అసంఖ్యాత పరమాణుఓంకీ బనీ హుఈ వర్గణాఏఁ భీ అనన్త
[అవిభాగీ పరమాణు భీ అనన్త హైం.]
Page 133 of 264
PDF/HTML Page 162 of 293
single page version
కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన
అథ ధర్మాధర్మద్రవ్యాస్తికాయవ్యాఖ్యానమ్.
లేగాగాఢం పుట్ఠం పిహులమసంఖాదియపదేసం.. ౮౩..
లేకావగాఢః స్పృష్టః పృథులోసంఖ్యాతప్రదేశః.. ౮౩..
ధర్మస్వరూపాఖ్యానమేతత్.
ధర్మో హి స్పర్శరసగంధవర్ణానామత్యంతాభావాదమూర్తస్వభావః. త్త ఏవ చాశబ్దః. స్కల– లోకాకాశాభివ్యాప్యావస్థితత్వాల్లోకావగాఢః. అయుతసిద్ధప్రదేశత్వాత్ స్పష్టః. స్వభావాదేవ సర్వతో విస్తృతత్వాత్పృథులః. నిశ్చయనయేనైకప్రదేశోపి వ్యవహారనయేనాసంఖ్యాతప్రదేశ ఇతి.. ౮౩.. -----------------------------------------------------------------------------
అబ ధర్మద్రవ్యాస్తికాయ ఔర అధర్మద్రవ్యాస్తికాయకా వ్యాఖ్యాన హై.
అన్వయార్థః– [ధర్మాస్తికాయః] ధర్మాస్తికాయ [అస్పర్శః] అస్పర్శ, [అరసః] అరస, [అవర్ణగంధః] అగన్ధ, అవర్ణ ఔర [అశబ్దః] అశబ్ద హై; [లోకావగాఢః] లోకవ్యాపక హైః [స్పృష్టః] అఖణ్డ, [పృథులః] విశాల ఔర [అసంఖ్యాతప్రదేశః] అసంఖ్యాతప్రదేశీ హై.
టీకాః– యహ, ధర్మకే [ధర్మాస్తికాయకే] స్వరూపకా కథన హై.
స్పర్శ, రస, గంధ ఔర వర్ణకా అత్యన్త అభావ హోనేసే ధర్మ [ధర్మాస్తికాయ] వాస్తవమేం అమూర్తస్వభావవాలా హై; ఔర ఇసీలియే అశబ్ద హై; సమస్త లోకాకాశమేం వ్యాప్త హోకర రహనేసే లోకవ్యాపక హై; ౧అయుతసిద్ధ ప్రదేశవాలా హోనేసే అఖణ్డ హై; స్వభావసే హీ సర్వతః విస్తృత హోనేసే విశాల హై; నిశ్చయనయసే ‘ఏకప్రదేశీ’ హోన పర భీ వ్యవహారనయసే అసంఖ్యాతప్రదేశీ హై.. ౮౩.. -------------------------------------------------------------------------- ౧. యుతసిద్ధ=జుడే హుఏ; సంయోగసిద్ధ. [ధర్మాస్తికాయమేం భిన్న–భిన్న ప్రదేశోంకా సంయోగ హుఆ హై ఐసా నహీం హై, ఇసలియే ఉసమేం బీచమేం వ్యవధాన–అన్తర–అవకాశ నహీం హై ; ఇసలియే ధర్మాస్తికాయ అఖణ్డ హై.] ౨. ఏకప్రదేశీ=అవిభాజ్య–ఏకక్షేత్రవాలా. [నిశ్చయనయసే ధర్మాస్తికాయ అవిభాజ్య–ఏకపదార్థ హోనేసే అవిభాజ్య–
లోకావగాహీ, అఖండ ఛే, విస్తృత, అసంఖ్యప్రదేశ. ౮౩.
Page 134 of 264
PDF/HTML Page 163 of 293
single page version
౧౩౪
గదికిరియాజుత్తాణం కారణభూదం సయమకజ్జం.. ౮౪..
గతిక్రియాయుక్తానాం కారణభూతః స్వయమకార్యః.. ౮౪..
ధర్మస్యైవావశిష్టస్వరూపాఖ్యానమేతత్.
అపి చ ధర్మః అగురులఘుభిర్గుణైరగురులఘుత్వాభిధానస్య స్వరూపప్రతిష్ఠత్వనిబంధనస్య స్వభావ– స్యావిభాగపరిచ్ఛేదైః ప్రతిసమయసంభవత్షట్స్థానపతితవృద్ధిహానిభిరనంతైః సదా పరిణతత్వాదుత్పాద– వ్యయవత్త్వేపి స్వరూపాదప్రచ్యవనాన్నిత్యః. గతిక్రియాపరిణతానాముదా– -----------------------------------------------------------------------------
అన్వయార్థః– [అనంతః తైః అగురుకలఘుకైః] వహ [ధర్మాస్తికాయ] అనన్త ఐసే జో అగురులఘు [గుణ, అంశ] ఉన–రూప [సదా పరిణతః] సదైవ పరిణమిత హోతా హై, [నిత్యః] నిత్య హై, [గతిక్రియాయుక్తానాం] గతిక్రియాయుక్తకో [కారణభూతః] కారణభూత [నిమిత్తరూప] హై ఔర [స్వయమ్ అకార్యః] స్వయం అకార్య హై.
టీకాః– యహ, ధర్మకే హీ శేష స్వరూపకా కథన హై.
పునశ్చ, ధర్మ [ధర్మాస్తికాయ] అగురులఘు ౧గుణోంరూపసే అర్థాత్ అగురులఘుత్వ నామకా జో స్వరూపప్రతిష్ఠత్వకే కారణభూత స్వభావ ఉసకే అవిభాగ పరిచ్ఛేదోంరూపసే – జో కి ప్రతిసమయ హోనేవాలీ ౨షట్స్థానపతిత వృద్ధిహానివాలే అనన్త హైం ఉనకే రూపసే – సదా పరిణమిత హోనేసే ఉత్పాదవ్యయవాలా హై, -------------------------------------------------------------------------- ౧. గుణ=అంశ; అవిభాగ పరిచ్ఛేద [సర్వ ద్రవ్యోంకీ భాఁతి ధర్మాస్తికాయమేం అగురులఘుత్వ నామకా స్వభావ హై. వహ స్వభావ
అగురులఘు గుణ [–అంశ] కహే హైం.]
౨. షట్స్థానపతిత వృద్ధిహాని=ఛహ స్థానమేం సమావేశ పానేవాలీ వృద్ధిహాని; షట్గుణ వృద్ధిహాని. [అగురులఘుత్వస్వభావకే
జే అగురులధుక అనన్త తే–రూప సర్వదా ఏ పరిణమే,
ఛే నిత్య, ఆప అకార్య ఛే, గతిపరిణమితనే హేతు ఛే. ౮౪.
Page 135 of 264
PDF/HTML Page 164 of 293
single page version
కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన
సీనావినాభూతసహాయమాత్రత్వాత్కారణభూతః. స్వాస్తిత్వమాత్రనిర్వృత్తత్వాత్ స్వయమకార్య ఇతి.. ౮౪..
త్హ జీవపుగ్గలోణం ధమ్మం దవ్వం వియాణాహి.. ౮౫..
త్థా జీవపుద్గలానాం ధర్మద్రవ్యం విజానీహి.. ౮౫..
----------------------------------------------------------------------------- తథాపి స్వరూపసే చ్యుత నహీం హోతా ఇసలియే నిత్య హై; గతిక్రియాపరిణతకో [గతిక్రియారూపసే పరిణమిత హోనేమేం జీవ–పుద్గలోంకో] ౧ఉదాసీన ౨అవినాభావీ సహాయమాత్ర హోనేసే [గతిక్రియాపరిణతకో] కారణభూత హై; అపనే అస్తిత్వమాత్రసే నిష్పన్న హోనేకే కారణ స్వయం అకార్య హై [అర్థాత్ స్వయంసిద్ధ హోనేకే కారణ కిసీ అన్యసే ఉత్పన్న నహీం హుఆ హై ఇసలియే కిసీ అన్య కారణకే కార్యరూప నహీం హై].. ౮౪..
అన్వయార్థః– [యథా] జిస ప్రకార[లోకే] జగతమేం [ఉదకం] పానీ [మత్స్యానాం] మఛలియోంకో [గమనానుగ్రహకరం భవతి] గమనమేం అనుగ్రహ కరతా హై, [తథా] ఉసీ ప్రకార [ధర్మద్రవ్యం] ధర్మద్రవ్య [జీవపుద్గలానాం] జీవ–పుద్గలోంకో గమనమేం అనుగ్రహ కరతా హై [–నిమిత్తభూత హోతా హై] ఐసా [విజానీహి] జానో. -------------------------------------------------------------------------- ౧. జిస ప్రకార సిద్ధభగవాన, ఉదాసీన హోనే పర భీ, సిద్ధగుణోంకే అనురాగరూపసే పరిణమత భవ్య జీవోంకో
గతిరూప పరిణమిత జీవ–పుద్గలోంకో గతికా సహకారీ కారణ హై.
౨. యది కోఈ ఏక, కిసీ దూసరేకే బినా న హో, తో పహలేకో దూసరేకా అవినాభావీ కహా జాతా హై. యహాఁ ధర్మద్రవ్యకో
న హో తో వహాఁ ధర్మద్రవ్య ఉన్హేం సహాయమాత్రరూప భీ నహీం హై; జీవ–పుద్గల స్వయం గతిక్రియారూపసే పరిణమిత హోతే హోం
తభీ ధర్మద్రవ్య ఉన్హేంే ఉదాసీన సహాయమాత్రరూప [నిమిత్తమాత్రరూప] హై, అన్యథా నహీం.
త్యమ ధర్మ పణ అనుగ్రహ కరే జీవ–పుద్గలోనే గమనమాం. ౮౫.
Page 136 of 264
PDF/HTML Page 165 of 293
single page version
౧౩౬
ధర్మస్య గతిహేతుత్వే ద్రష్టాంతోయమ్.
య్థోదకం స్వయమగచ్ఛదగమయచ్చ స్వయమేవ గచ్ఛతాం మత్స్యానాముదాసీనావినాభూతసహాయ– కారణమాత్రత్వేన గమనమనుగృహ్ణాతి, తథా ధర్మోపి స్వయమగచ్ఛన్ అగమయంశ్చ స్వయమేవ గచ్ఛతాం జీవపుద్గలానాముదాసీనావినాభూతసహాయకారణమాత్రత్వేన గమనమునగృహ్ణాతి ఇతి..౮౫..
ఠిదికిరియాజుత్తాణం కారణభూదం తు పుఢవీవ.. ౮౬..
స్థితిక్రియాయుక్తానాం కారణభూతం తు పృథివీవ.. ౮౬..
-----------------------------------------------------------------------------
టీకాః– యహ, ధర్మకే గతిహేతుత్వకా ద్రష్టాన్త హై.
జిస ప్రకార పానీ స్వయం గమన న కరతా హుఆ ఔర [పరకో] గమన న కరాతా హుఆ, స్వయమేవ గమన కరతీ హుఈ మఛలియోంకో ఉదాసీన అవినాభావీ సహాయరూప కారణమాత్రరూపసే గమనమేం అనుగ్రహ కరతా హై, ఉసీ ప్రకార ధర్మ [ధర్మాస్తికాయ] భీ స్వయం గమన న కరతా హుఆ ఐర [పరకో] గమన న కరాతా హుఆ, స్వయమేవ గమన కరతే హుఏ జీవ–పుద్గలోంకో ఉదాసీన అవినాభావీ సహాయరూప కారణమాత్రరూపసే గమనమేం అనుగ్రహ కరతా హై.. ౮౫..
అన్వయార్థః– [యథా] జిస ప్రకార [ధర్మద్రవ్యం భవతి] ధర్మద్రవ్య హై [తథా] ఉసీ ప్రకార [అధర్మాఖ్యమ్ ద్రవ్యమ్] అధర్మ నామకా ద్రవ్య భీ [జానీహి] జానో; [తత్ తు] పరన్తు వహ [గతిక్రియాయుక్తకో కారణభూత హోనేకే బదలే] [స్థితిక్రియాయుక్తానామ్] స్థితిక్రియాయుక్తకో [పృథివీ ఇవ] పృథ్వీకీ భాఁతి [కారణభూతమ్] కారణభూత హై [అర్థాత్ స్థితిక్రియాపరిణత జీవ–పుద్గలోంకో నిమిత్తభూత హై].
-------------------------------------------------------------------------- గమనమేం అనుగ్రహ కరనా అర్థాత్ గమనమేం ఉదాసీన అవినాభావీ సహాయరూప [నిమిత్తరూప] కారణమాత్ర హోనా.
పణ ద్రవ్య ఆ ఛే పృథ్వీ మాఫక హేతు థితిపరిణమితనే. ౮౬.
Page 137 of 264
PDF/HTML Page 166 of 293
single page version
కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన
అధర్మస్వరూపాఖ్యానమేతత్. యథా ధర్మః ప్రజ్ఞాపితస్తథాధర్మోపి ప్రజ్ఞాపనీయః. అయం తు విశేషః. స గతిక్రియాయుక్తా– నాముదకవత్కారణభూత; ఏషః పునః స్థితిక్రియాయుక్తానాం పృథివీవత్కారణభూతః. యథా పృథివీ స్వయం పూర్వమేవ తిష్ఠంతీ పరమస్థాపయంతీ చ స్వయేవ తిష్ఠతామశ్వాదీనా ముదాసీనా–వినాభూతసహాయకారణమాత్రత్వేన స్థితిమనుగృహ్ణాతి తథాధర్మాపి స్వయం పూర్వమేవ తిష్ఠన్ పరమస్థాపయంశ్చ స్వయమేవ తిష్ఠతాం జీవపుద్గలానాముదాసీనావినాభూతసహాయకారణమాత్రత్వేన స్థితిమనుగృహ్ణాతీతి..౮౬..
దో వి య మయా విభత్తా అవిభత్తా లోయమేత్తా య.. ౮౭..
ద్వావపి చ మతౌ విభక్తావవిభక్తౌ లోకమాత్రౌ చ.. ౮౭..
-----------------------------------------------------------------------------
జిస ప్రకార ధర్మకా ప్రజ్ఞాపన కియా గయా, ఉసీ ప్రకార అధర్మకా భీ ప్రజ్ఞాపన కరనే యోగ్య హై. పరన్తు యహ [నిమ్నోక్తానుసార] అన్తర హైః వహ [–ధర్మాస్తికాయ] గతిక్రియాయుక్తకో పానీకీ భాఁతి కారణభూత హై ఔర యహ [అధర్మాస్తికాయ] స్థితిక్రియాయుక్తకో పృథ్వీకీ భాఁతి కారణభూత హై. జిస ప్రకార పృథ్వీ స్వయం పహలేసే హీ స్థితిరూప [–స్థిర] వర్తతీ హుఈ తథా పరకో స్థితి [–స్థిరతా] నహీం కరాతీ హుఈ, స్వయమేవ స్థితిరూపసే పరిణమిత హోతే హుఏ అశ్వాదికకో ఉదాసీన అవినాభావీ సహాయరూప కారణమాత్రకే రూపమేం స్థితిమేం అనుగ్రహ కరతీ హై, ఉసీ ప్రకార అధర్మ [అధర్మాస్తికాయ] భీ స్వయం పహలేసే హీ స్థితిరూపసే వర్తతా హుఆ ఔర పరకో స్థితి నహీం కరాతా హుఆ, స్వయమేవ స్థితిరూప పరిణమిత హోతే హుఏ జీవ–పుద్గలోంకో ఉదాసీన అవినాభావీ సహాయరూప కారణమాత్రకే రూపమేం స్థితిమేం అనుగ్రహ కరతా హై.. ౮౬..
అన్వయార్థః– [గమనస్థితీ] [జీవ–పుద్గలకీ] గతి–స్థితి [చ] తథా [అలోకలోకం] అలోక ఔర లోకకా విభాగ, [యయోః సద్భావతః] ఉన దో ద్రవ్యోంకే సద్భావసే [జాతమ్] హోతా హై. [చ] ఔర [ద్వౌ అపి] వే దోనోం [విభక్తౌ] విభక్త, [అవిభక్తౌ] అవిభక్త [చ] ఔర [లోకమాత్రౌ] లోకప్రమాణ [మతౌ] కహే గయే హైం. --------------------------------------------------------------------------
తే ఉభయ భిన్న–అభిన్న ఛే నే సకళలోకప్రమాణ ఛే. ౮౭.
Page 138 of 264
PDF/HTML Page 167 of 293
single page version
౧౩౮
ధర్మాధర్మసద్భావే హేతూపన్యాసోయమ్
ధర్మాధర్మౌ విద్యేతే. లోకాలోకవిభాగాన్యథానుపపత్తేః. జీవాదిసర్వపదార్థానామేకత్ర వృత్తిరూపో లోకః. శుద్ధైకాకాశవృత్తిరూపోలోకః. తత్ర జీవపుద్గలౌ స్వరసత ఏవ గతితత్పూర్వ–స్థితిపరిణామాపన్నౌ. తయోర్యది గతిపరిణామం తత్పూర్వస్థితిపరిణామం వా స్వయమనుభవతోర్బహిరఙ్గహేతూ ధర్మాధర్మో న భవేతామ్, తదా తయోర్నిరర్గలగతిస్థితిపరిణామత్వాదలోకేపి వృత్తిః కేన వార్యేత. తతో న లోకాలోకవిభాగః సిధ్యేత. ధర్మాధర్మయోస్తు జీవపుద్గలయోర్గతితత్పూర్వస్థిత్యోర్బహిరఙ్గహేతుత్వేన సద్భావేభ్యుపగమ్యమానే లోకాలోకవిభాగో జాయత ఇతి. కిఞ్చ ధర్మాధర్మో ద్వావపి పరస్పరం పృథగ్భూతాస్తిత్వనిర్వృత్తత్వాద్విభక్తౌ. ఏకక్షేత్రావగాఢత్వాదభిక్తౌ. నిష్క్రియత్వేన సకలలోకవర్తినో– ర్జీవపుద్గలయోర్గతిస్థిత్యుపగ్రహకరణాల్లోకమాత్రావితి.. ౮౭.. -----------------------------------------------------------------------------
టీకాః– యహ, ధర్మ ఔర అధర్మకే సద్భావకీ సిద్ధి లియే హేతు దర్శాయా గయా హై.
ధర్మ ఔర అధర్మ విద్యమాన హై, క్యోంకి లోక ఔర అలోకకా విభాగ అన్యథా నహీం బన సకతా. జీవాది సర్వ పదార్థోంకే ఏకత్ర–అస్తిత్వరూప లోక హై; శుద్ధ ఏక ఆకాశకే అస్తిత్వరూప అలోక హై. వహాఁ, జీవ ఔర పుద్గల స్వరససే హీ [స్వభావసే హీ] గతిపరిణామకో తథా గతిపూర్వక స్థితిపరిణామకో ప్రాప్త హోతే హైం. యది గతిపరిణామ అథవా గతిపూర్వక స్థితిపరిణామకా స్వయం అనుభవ కరనేవాలే ఉన జీవ–పుద్గలకో బహిరంగ హేతు ధర్మ ఔర అధర్మ న హో, తో జీవ–పుద్గలకే నిరర్గల గతిపరిణామ ఔర స్థితిపరిణామ హోనేసే అలోకమేం భీ ఉనకా [జీవ –పుద్గలకా] హోనా కిససే నివారా జా సకతా హై? [కిసీసే నహీం నివారా జా సకతా.] ఇసలియే లోక ఔర అలోకకా విభాగ సిద్ధ నహీం హోతా. పరన్తు యది జీవ–పుద్గలకీ గతికే ఔర గతిపూర్వక స్థితికే బహిరంగ హేతుఓంంకే రూపమేం ధర్మ ఔర అధర్మకా సద్భావ స్వీకార కియా జాయే తో లోక ఔర అలోకకా విభాగ [సిద్ధ] హోతా హై . [ఇసలియే ధర్మ ఔర అధర్మ విద్యమాన హై.] ఔర [ఉనకే సమ్బన్ధమేం విశేష వివరణ యహ హై కి], ధర్మ ఔర అధర్మ దోనోం పరస్పర పృథగ్భూత అస్తిత్వసే నిష్పన్న హోనేసే విభక్త [భిన్న] హైం; ఏకక్షేత్రావగాహీ హోనేసే అవిభక్త [అభిన్న] హైం; సమస్త లోకమేం విద్యమాన జీవ –పుద్గలోంకో గతిస్థితిమేం నిష్క్రియరూపసే అనుగ్రహ కరతే హైం ఇసలియే [–నిమిత్తరూప హోతే హైం ఇసలియే] లోకప్రమాణ హైం.. ౮౭.. -------------------------------------------------------------------------- నిరర్గల=నిరంకుశ; అమర్యాదిత.
Page 139 of 264
PDF/HTML Page 168 of 293
single page version
కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన
హవది గది స్స ప్పసరో జీవాణం పుగ్గలాణం చ.. ౮౮..
భవతి గతేః సః ప్రసరో జీవానాం పుద్గలానాం చ.. ౮౮..
ధర్మాధర్మయోర్గతిస్థితిహేతుత్వేప్యంతౌదాసీన్యాఖ్యాపనమేతత్.
యథా హి గతిపరిణతః ప్రభఞ్జనో వైజయంతీనాం గతిపరిణామస్య హేతుకర్తావలోక్యతే న తథా ధర్మః. స ఖలు నిష్క్రియత్వాత్ న కదాచిదపి గతిపరిణామమేవాపద్యతే. కుతోస్య సహకారిత్వేన పరేషాం -----------------------------------------------------------------------------
[అన్యద్రవ్యస్య] అన్య ద్రవ్యకో [గమనం న కరోతి] గమన నహీం కరాతా; [సః] వహ, [జీవానాం పుద్గలానాం చ] జీవోం తథా పుద్గలోంకో [గతిపరిణామమేం ఆశ్రయమాత్రరూప హోనేసే] [గతేః ప్రసరః] గతికా ఉదాసీన ప్రసారక [అర్థాత్ గతిప్రసారమేం ఉదాసీన నిమిత్తభూత] [భవతి] హై.
టీకాః– ధర్మ ఔర అధర్మ గతి ఔర స్థితికే హేతు హోనే పర భీ వే అత్యన్త ఉదాసీన హైం ఐసా యహాఁ కథన హై.
జిస ప్రకార గతిపరిణత పవన ధ్వజాఓంకే గతిపరిణామకా హేతుకర్తా దిఖాఈ దేతా హై, ఉసీ ప్రకార ధర్మ [జీవ–పుద్గలోంకే గతిపరిణామకా హేతుకర్తా] నహీం హై. వహ [ధర్మ] వాస్తవమేం నిష్క్రియ --------------------------------------------------------------------------
జీవ–పుద్గలోనా గతిప్రసార తణో ఉదాసీన హేతు ఛే. ౮౮.
Page 140 of 264
PDF/HTML Page 169 of 293
single page version
౧౪౦
గతిపరిణామస్య హేతుకర్తృత్వమ్. కింతు సలిల–మివ మత్స్యానాం జీవపుద్గలానామాశ్రయకారణమాత్రత్వేనోదాసీన ఏవాసౌ గతేః ప్రసరో భవతి. అపి చ యథా గతిపూర్వస్థితిపరిణతస్తుఙ్గోశ్వవారస్య స్థితిపరిణామస్య హేతుకర్తావలోక్యతే న తథాధర్మః. స ఖలు నిష్క్రియత్వాత్ న కదాచిదపి గతిపూర్వస్థితిపరిణామమేవాపద్యతే. కుతోస్య సహస్థాయిత్వేన పరేషాం గతిపూర్వస్థితిపరిణామస్య హేతుకర్తృత్వమ్. కిం తు పృథివీవత్తురఙ్గస్య జీవపుద్గలానామాశ్రయ– కారణమాత్రత్వేనోదాసీన ఏవాసౌ గతిపూర్వస్థితేః ప్రసరో భవతీతి.. ౮౮.. ----------------------------------------------------------------------------- హోనేసే కభీ గతిపరిణామకో హీ ప్రాప్త నహీం హోతా; తో ఫిర ఉసే [పరకే] ౧సహకారీకే రూపమేం పరకే గతిపరిణామకా హేతుకతృత్వ కహాఁసే హోగా? [నహీం హో సకతా.] కిన్తు జిస ప్రకార పానీ మఛలియోంకా [గతిపరిణామమేం] మాత్ర ఆశ్రయరూప కారణకే రూపమేం గతికా ఉదాసీన హీ ప్రసారక హైే, ఉసీ ప్రకార ధర్మ జీవ–పుద్గలోంకీ [గతిపరిణామమేం] మాత్ర ఆశ్రయరూప కారణకే రూపమేం గతికా ఉదాసీన హీ ప్రసారక [అర్థాత్ గతిప్రసారకా ఉదాసీన హీ నిమిత్త] హై.
ఔర [అధర్మాస్తికాయకే సమ్బన్ధమేం భీ ఐసా హై కి] – జిస ప్రకార గతిపూర్వకస్థితిపరిణత అశ్వ సవారకే [గతిపూర్వక] స్థితిపరిణామకా హేతుకర్తా దిఖాఈ దేతా హై, ఉసీ ప్రకార అధర్మ [జీవ– పుద్గలోంకే గతిపూర్వక స్థితిపరిణామకా హేతుకర్తా] నహీ హై. వహ [అధర్మ] వాస్తవమేం నిష్క్రియ హోనేసే కభీ గతిపూర్వక స్థితిపరిణామకో హీ ప్రాప్త నహీం హోతా; తో ఫిర ఉసే [పరకే] ౨సహస్థాయీకే రూపమేం గతిపూర్వక స్థితిపరిణామకా హేతుకతృత్వ కహాఁసే హోగా? [నహీం హో సకతా.] కిన్తు జిస ప్రకార పృథ్వీ అశ్వకో [గతిపూర్వక స్థితిపరిణామమేం] మాత్ర ఆశ్రయరూప కారణకే రూపమేం గతిపూర్వక స్థితికీ ఉదాసీన హీ ప్రసారక హై, ఉసీ ప్రకార అధర్మ జీవ–పుద్గలోంకో [గతిపూర్వక స్థితిపరిణామమేం] మాత్ర ఆశ్రయరూప కారణకే రూపమేం గతిపూర్వక స్థితికా ఉదాసీన హీ ప్రసారక [అర్థాత్ గతిపూర్వక–స్థితిప్రసారకా ఉదాసీన హీ నిమిత్త] హై.. ౮౮.. -------------------------------------------------------------------------- ౧. సహకారీ=సాథమేం కార్య కరనేవాలా అర్థాత్ సాథమేం గతి కరనేవాలా. ధ్వజాకే సాథ పవన భీ గతి కరతా హై
గమన న కరకే [అర్థాత్ సహకారీ న బనకర], మాత్ర ఉన్హేేం [గతిమేం] ఆశ్రయరూప కారణ బనతా హై ఇసలియే
ధర్మాస్తికాయకో ఉదాసీన నిమిత్త కహా హై. పవనకో హేతుకర్తా కహా ఉసకా యహ అర్థ కభీ నహీం సమఝనా కి
పవన ధ్వజాఓంకో గతిపరిణామ కరాతా హోగా. ఉదాసీన నిమిత్త హో యా హేతుకర్తా హో– దోనోం పరమేం అకించిత్కర హైం.
ఉనమేం మాత్ర ఉపరోక్తానుసార హీ అన్తర హై. అబ అగలీ గాథాకీ టీకామేం ఆచార్యదేవ స్వయం హీ కహేంగే కి ‘వాస్తవమేం
సమస్త గతిస్థితిమాన పదార్థ అపనే పరిణామోంసే హీ నిశ్చయసే గతిస్థితి కరతే హై.’ఇసలియే ధ్వజా, సవార
ఇత్యాది సబ, అపనే పరిణామోంసే హీ గతిస్థితి కరతే హై, ఉసమేం ధర్మ తథా పవన, ఔర అధర్మ తథా అశ్వ
అవిశేషరూపసే అకించిత్కర హైం ఐసా నిర్ణయ కరనా.]
౨. సహస్థాయీ=సాథమేం స్థితి [స్థిరతా] కరనేవాలా. [అశ్వ సవారకే సాథ స్థితి కరతా హై, ఇసలియే యహాఁ
స్థితికో ప్రాప్త హోనే వాలే జీవ–పుద్గలోంకే సాథ స్థితి నహీం కరతా, పహలేహీ స్థిత హైే; ఇస ప్రకార వహ
సహస్థాయీ న హోనేసే జీవ–పుద్గలోంకే గతిపూర్వక స్థితిపరిణామకా హేతుకర్తా నహీం హై.]
Page 141 of 264
PDF/HTML Page 170 of 293
single page version
కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన
తే సగపరిణామేహిం దు గమణం ఠాణం చ కువ్వంతి.. ౮౯..
తే స్వకపరిణామైస్తు గమనం స్థానం చ కుర్వన్తి.. ౮౯..
ధర్మాధర్మయోరౌదాసీన్యే హేతూపన్యాసోయమ్.
ధర్మః కిల న జీవపుద్గలానాం కదాచిద్గతిహేతుత్వమభ్యస్యతి, న కదాచిత్స్థితిహేతుత్వమధర్మః. తౌ హి పరేషాం గతిస్థిత్యోర్యది ముఖ్యహేతూ స్యాతాం తదా యేషాం గతిస్తేషాం గతిరేవ న స్థితిః, యేషాం స్థితిస్తేషాం స్థితిరేవ న గతిః. తత ఏకేషామపి గతిస్థితిదర్శనాదనుమీయతే న తౌ తయోర్ముఖ్యహేతూ. కిం తు వ్యవహారనయవ్యవస్థాపితౌ ఉదాసీనౌ. కథమేవం గతిస్థితిమతాం పదార్థోనాం గతిస్థితీ భవత ఇతి -----------------------------------------------------------------------------
అన్వయార్థః– [యేషాం గమనం విద్యతే] [ధర్మ–అధర్మ గతి–స్థితికే ముఖ్య హేతు నహీం హైం, క్యోంకి] జిన్హేం గతి హోతీ హై [తేషామ్ ఏవ పునః స్థానం సంభవతి] ఉన్హీంకో ఫిర స్థితి హోతీ హై [ఔర జిన్హేం స్థితి హోతీ హై ఉన్హీంకో ఫిర గతి హోతీ హై]. [తే తు] వే [గతిస్థితిమాన పదార్థ] తో [స్వకపరిణామైః] అపనే పరిణామోంసే [గమనం స్థానం చ] గతి ఔర స్థితి [కుర్వన్తి] కరతే హైం.
టీకాః– యహ, ధర్మ ఔర అధర్మకీ ఉదాసీనతాకే సమ్బన్ధమేం హేతు కహా గయా హై.
వాస్తవమేం [నిశ్చయసే] ధర్మ జీవ–పుద్గలోంకో కభీ గతిహేతు నహీం హోతా, అధర్మ కభీ స్థితిహేతు నహీం హోతా; క్యోంకి వే పరకో గతిస్థితికే యది ముఖ్య హేతు [నిశ్చయహేతు] హోం, తో జిన్హేం గతి హో ఉన్హేం గతి హీ రహనా చాహియే, స్థితి నహీం హోనా చాహియే, ఔర జిన్హేం స్థితి హో ఉన్హేం స్థితి హీ రహనా చాహియే, గతి నహీం హోనా చాహియే. కిన్తు ఏకకో హీ [–ఉసీ ఏక పదార్థకో] గతి ఔర స్థితి దేఖనేమే ఆతీ హై; ఇసలియే అనుమాన హో సకతా హై కి వే [ధర్మ–అధర్మ] గతి–స్థితికే ముఖ్య హేతు నహీం హైం, కిన్తు వ్యవహారనయస్థాపిత [వ్యవహారనయ ద్వారా స్థాపిత – కథిత] ఉదాసీన హేతు హైం. --------------------------------------------------------------------------
తే సర్వ నిజ పరిణామథీ జ కరే గతిస్థితిభావనే. ౮౯.
Page 142 of 264
PDF/HTML Page 171 of 293
single page version
౧౪౨
అథ ఆకాశద్రవ్యాస్తికాయవ్యాఖ్యానమ్.
యద్రదాతి వివరమఖిలం తల్లోకే భవత్యాకాశమ్.. ౯౦..
-----------------------------------------------------------------------------
ప్రశ్నః– ఐసా హో తో గతిస్థితిమాన పదార్థోంకో గతిస్థితి కిస ప్రకార హోతీ హై?
ఉత్తరః– వాస్తవమేం సమస్త గతిస్థితిమాన పదార్థ అపనే పరిణామోంసే హీ నిశ్చయసే గతిస్థితి కరతే హైం.. ౮౯..
ఇస ప్రకార ధర్మద్రవ్యాస్తికాయ ఔర అధర్మద్రవ్యాస్తికాయకా వ్యాఖ్యాన సమాప్త హుఆ.
అబ ఆకాశద్రవ్యాస్తికాయకా వ్యాఖ్యాన హై.
అన్వయార్థః– [లోకే] లోకమేం [జీవానామ్] జీవోంకో [చ] ఔర [పుద్గలానామ్] పుద్గలోంకో [తథా ఏవ] వైసే హీ [సర్వేషామ్ శేషాణామ్] శేష సమస్త ద్రవ్యోంకో [యద్] జో [అఖిలం వివరం] సమ్పూర్ణ అవకాశ [దదాతి] దేతా హై, [తద్] వహ [ఆకాశమ్ భవతి] ఆకాశ హై. --------------------------------------------------------------------------
అవకాశ దే ఛే పూర్ణ, తే ఆకాశనామక ద్రవ్య ఛే. ౯౦.
Page 143 of 264
PDF/HTML Page 172 of 293
single page version
కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన
ఆకాశస్వరూపాఖ్యానమేతత్.
షడ్ద్రవ్యాత్మకే లోకే సర్వేషాం శేషద్రవ్యాణాం యత్సమస్తావకాశనిమిత్తం విశుద్ధక్షేత్రరూపం తదాకాశమితి.. ౯౦..
తత్తో అణణ్ణమణ్ణం ఆయాసం అంతవదిరిత్తం.. ౯౧..
తతోనన్యదన్యదాకాశమంతవ్యతిరిక్తమ్.. ౯౧..
లోకాద్బహిరాకాశసూచనేయమ్.
జీవాదీని శేషద్రవ్యాణ్యవధృతపరిమాణత్వాల్లోకాదనన్యాన్యేవ. ఆకాశం త్వనంతత్వాల్లోకాద– నన్యదన్యచ్చేతి.. ౯౧.. -----------------------------------------------------------------------------
టీకాః– యహ, ఆకాశకే స్వరూపకా కథన హై.
హై, వహ ఆకాశ హై– జో కి [ఆకాశ] విశుద్ధక్షేత్రరూప హై.. ౯౦..
అన్వయార్థః– [జీవాః పుద్గలకాయాః ధర్మాధర్మౌ చ] జీవ, పుద్గలకాయ, ధర్మ , అధర్మ [తథా కాల] [లోకతః అనన్యే] లోకసే అనన్య హై; [అంతవ్యతిరిక్తమ్ ఆకాశమ్] అన్త రహిత ఐసా ఆకాశ [తతః] ఉససే [లోకసే] [అనన్యత్ అన్యత్] అనన్య తథా అన్య హై.
జీవాది శేష ద్రవ్య [–ఆకాశకే అతిరిక్త ద్రవ్య] మర్యాదిత పరిమాణవాలే హోనేకే కారణ లోకసే -------------------------------------------------------------------------- ౧. నిశ్చయనయసే నిత్యనిరంజన–జ్ఞానమయ పరమానన్ద జినకా ఏక లక్షణ హై ఐసే అనన్తానన్త జీవ, ఉనసే అనన్తగునే
లోకాకాశమేం–యద్యపి వహ లోకాకాశ మాత్ర అసంఖ్యప్రదేశీ హీ హై తథాపి అవకాశ ప్రాప్త కరతే హైం.
Page 144 of 264
PDF/HTML Page 173 of 293
single page version
౧౪౪
ఉడ్ఢంగదిప్పధాణా సిద్ధా చిట్ఠంతి కిధ తత్థ.. ౯౨..
ఊర్ధ్వంగతిప్రధానాః సిద్ధాః తిష్ఠన్తి కథం తత్ర.. ౯౨..
ఆకాశస్యావకాశైకహేతోర్గతిస్థితిహేతుత్వశఙ్కాయాం దోషోపన్యాసోయమ్. -----------------------------------------------------------------------------
అన్వయార్థః– [యది ఆకాశమ్] యది ఆకాశ [గమనస్థితికారణాభ్యామ్] గతి–స్థితికే కారణ సహిత [అవకాశం దదాతి] అవకాశ దేతా హో [అర్థాత్ యది ఆకాశ అవకాశహేతు భీ హో ఔర గతి– స్థితిహేతు భీ హో] తో [ఊర్ధ్వంగతిప్రధానాః సిద్ధాః] ఊర్ధ్వగతిప్రధాన సిద్ధ [తత్ర] ఉసమేం [ఆకాశమేం] [కథమ్] క్యోం [తిష్ఠన్తి] స్థిర హోం? [ఆగే గమన క్యోం న కరేం?]
టీకాః– జో మాత్ర అవకాశకా హీ హేతు హై ఐసా జో ఆకాశ ఉసమేం గతిస్థితిహేతుత్వ [భీ] హోనేకీ శంకా కీ జాయే తో దోష ఆతా హై ఉసకా యహ కథన హై. -------------------------------------------------------------------------- యహాఁ యద్యపి సామాన్యరూపసే పదార్థోంకా లోకసే అనన్యపనా కహా హై. తథాపి నిశ్చయసే అమూర్తపనా,
ఔర అపనే–అపనే లక్షణోం ద్వారా ఈతర ద్రవ్యోంకా జీవోంసే భిన్నపనా హై ఐసా సమఝనా.
తో ఊర్ధ్వగతిపరధాన సిద్ధో కేమ తేమాం స్థితి లహే? ౯౨.
Page 145 of 264
PDF/HTML Page 174 of 293
single page version
కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన
యది ఖల్వాకాశమవగాహినామవగాహహేతురివ గతిస్థితిమతాం గతిస్థితిహేతురపి స్యాత్, తదా సర్వోత్కృష్టస్వాభావికోర్ధ్వగతిపరిణతా భగవంతః సిద్ధా బహిరఙ్గాంతరఙ్గసాధనసామగ్రయాం సత్యామపి కృతస్తత్రాకాశే తిష్ఠంతి ఇతి.. ౯౨..
తమ్హా గమణట్ఠాణం ఆయాసే జాణ ణత్థి త్తి.. ౯౩..
తస్మాద్గమనస్థానమాకాశే జానీహి నాస్తీతి.. ౯౩..
-----------------------------------------------------------------------------
గతి–స్థితిహేతు భీ హో, తో సర్వోత్కృష్ట స్వాభావిక ఊర్ధ్వగతిసే పరిణత సిద్ధభగవన్త, బహిరంగ–అంతరంగ సాధనరూప సామగ్రీ హోనే పర భీ క్యోం [–కిస కారణ] ఉసమేం–ఆకాశమేం–స్థిర హోం? ౯౨..
లోకకే ఉపర స్థితి [ప్రజ్ఞప్తమ్] కహీ హై, [తస్మాత్] ఇసలియే [గమనస్థానమ్ ఆకాశే న అస్తి] గతి–స్థితి ఆకాశమేం నహీం హోతీ [అర్థాత్ గతిస్థితిహేతుత్వ ఆకాశమేం నహీం హై] [ఇతి జానీహి] ఐసా జానో.
టీకాః– [గతిపక్ష సమ్బన్ధీ కథన కరనేకే పశ్చాత్] యహ, స్థితిపక్ష సమ్బన్ధీ కథన హై.
జిససే సిద్ధభగవన్త గమన కరకే లోకకే ఉపర స్థిర హోతే హైం [అర్థాత్ లోకకే ఉపర గతిపూర్వక స్థితి కరతే హైం], ఉససే గతిస్థితిహేతుత్వ ఆకాశమేం నహీం హై ఐసా నిశ్చయ కరనా; లోక ఔర అలోకకా విభాగ కరనేవాలే ధర్మ తథా అధర్మకో హీ గతి తథా స్థితికే హేతు మాననా.. ౯౩.. -------------------------------------------------------------------------- అవగాహ=లీన హోనా; మజ్జిత హోనా; అవకాశ పానా.
తే కారణే జాణో–గతిస్థితి ఆభమాం హోతీ నథీ. ౯౩.
Page 146 of 264
PDF/HTML Page 175 of 293
single page version
౧౪౬
స్థితిపక్షోపన్యాసోయమ్.
యతో గత్వా భగవంతః సిద్ధాః లోకోపర్యవతిష్ఠంతే, తతో గతిస్థితిహేతుత్వమాకాశే నాస్తీతి నిశ్చేతవ్యమ్. లోకాలోకావచ్ఛేదకౌ ధర్మాధర్మావేవ గతిస్థితిహేతు మంతవ్యావితి.. ౯౩..
ప్రసజత్యలోకహానిర్లోకస్య చాంతపరివృద్ధిః.. ౯౪..
ఆకాశస్య గతిస్థితిహేతుత్వాభావే హేతూపన్యాసోయమ్. నాకాశం గతిస్థితిహేతుః లోకాలోకసీమవ్యవస్థాయాస్తథోపపత్తేః. యది గతి– స్థిత్యోరాకాశమేవ నిమిత్తమిష్యేత్, తదా తస్య సర్వత్ర సద్భావాజ్జీవపుద్గలానాం గతిస్థిత్యోర్నిః సీమత్వాత్ప్రతిక్షణమలోకో హీయతే, పూర్వం పూర్వం వ్యవస్థాప్యమానశ్చాంతో లోకస్యోత్తరోత్తరపరివృద్ధయా విఘటతే. తతో న తత్ర తద్ధేతురితి.. ౯౪.. -----------------------------------------------------------------------------
అన్వయార్థః– [యది] యది [ఆకాశం] ఆకాశ [తేషామ్] జీవ–పుద్గలోంకో [గమనహేతుః] గతిహేతు ఔర [స్థానకారణం] స్థితిహేతు [భవతి] హో తో [అలోకహానిః] అలోకకీ హానికా [చ] ఔర [లోకస్య అంతపరివృద్ధి] లోకకే అన్తకీ వృద్ధికా [ప్రసజతి] ప్రసంగ ఆఏ.
టీకాః– యహాఁ, ఆకాశకో గతిస్థితిహేతుత్వకా అభావ హోనే సమ్బన్ధీ హేతు ఉపస్థిత కియా గయా హై.
ఆకాశ గతి–స్థితికా హేతు నహీం హై, క్యోంకి లోక ఔర అలోకకీ సీమాకీ వ్యవస్థా ఇసీ ప్రకార బన సకతీ హై. యది ఆకాశకో హీ గతి–స్థితికా నిమిత్త మానా జాఏ, తో ఆకాశకో సద్భావ సర్వత్ర హోనేకే కారణ జీవ–పుద్గలోంకీ గతిస్థితికీ కోఈ సీమా నహీం రహనేసే ప్రతిక్షణ అలోకకీ హాని --------------------------------------------------------------------------
తో హాని థాయ అలోకనీ, లోకాన్త పామే వృద్ధినే. ౯౪.
Page 147 of 264
PDF/HTML Page 176 of 293
single page version
కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన
ఇది జిణవరేహిం భణిదం లోగసహావం సుణంతాణం.. ౯౫..
ఇతి జినవరైః భణితం లోకస్వభావం శృణ్వతామ్.. ౯౫..
ఆకాశస్య గతిస్థితిహేతుత్వనిరాసవ్యాఖ్యోపసంహారోయమ్.
ధర్మాధర్మావేవ గతిస్థితికారణే నాకాశమితి.. ౯౫..
పుధగువలద్ధివిసేసా కరింతి ఏగత్తమణ్ణత్తం.. ౯౬..
----------------------------------------------------------------------------- హోగీ ఔర పహలే–పహలే వ్యవస్థాపిత హుఆ లోకకా అన్త ఉత్తరోత్తర వృద్ధి పానేసే లోకకా అన్త హీ టూట జాయేగా [అర్థాత్ పహలే–పహలే నిశ్చిత హుఆ లోకకా అన్త ఫిర–ఫిర ఆగే బఢతే జానేసే లోకకా అన్త హీ నహీ బన సకేగా]. ఇసలియే ఆకాశమేం గతి–స్థితికా హేతుత్వ నహీం హై.. ౯౪..
ధర్మ ఔర అధర్మ హై, [న ఆకాశమ్] ఆకాశ నహీం హై. [ఇతి] ఐసా [లోకస్వభావం శృణ్వతామ్] లోకస్వభావకే శ్రోతాఓంసే [జినవరైః భణితమ్] జినవరోంనే కహా హై.
టీకాః– యహ, ఆకాశకో గతిస్థితిహేతుత్వ హోనేకే ఖణ్డన సమ్బన్ధీ కథనకా ఉపసంహార హై.
ధర్మ ఔర అధర్మ హీ గతి ఔర స్థితికే కారణ హైం, ఆకాశ నహీం.. ౯౫.. --------------------------------------------------------------------------
భాఖ్యుం జినోఏ ఆమ లోకస్వభావనా శ్రోతా ప్రతి. ౯౫.
వళీ భిన్నభిన్న విశేషథీ, ఏకత్వ నే అన్యత్వ ఛే. ౯౬.
Page 148 of 264
PDF/HTML Page 177 of 293
single page version
౧౪౮
పృథగుపలబ్ధివిశేషాణి కువైత్యేకత్వమన్యత్వమ్.. ౯౬..
ధర్మాధర్మలోకాకాశానామవగాహవశాదేకత్వేపి వస్తుత్వేనాన్యత్వమత్రోక్తమ్.
ధర్మాధర్మలోకాకాశాని హి సమానపరిమాణత్వాత్సహావస్థానమాత్రేణైవైకత్వభాఞ్జి. వస్తుతస్తు వ్యవహారేణ గతిస్థిత్యవగాహహేతుత్వరూపేణ నిశ్చయేన విభక్తప్రదేశత్వరూపేణ విశేషేణ పృథగుప– లభ్యమానేనాన్యత్వభాఞ్జ్యేవ భవంతీతి.. ౯౬..
-----------------------------------------------------------------------------
అన్వయార్థః– [ధర్మాధర్మాకాశాని] ధర్మ, అధర్మ ఔర ఆకాశ [లోకాకాశ] [సమానపరిమాణాని] సమాన పరిమాణవాలే [అపృథగ్భూతాని] అపృథగ్భూత హోనేసే తథా [పృథగుపలబ్ధివిశేషాణి] పృథక–ఉపలబ్ధ [భిన్న–భిన్న] విశేషవాలే హోనేసే [ఏకత్వమ్ అన్యత్వమ్] ఏకత్వ తథా అన్యత్వకో [కుర్వంతి] కరతే హై.
టీకాః– యహాఁ, ధర్మ, అధర్మ ఔర లోకాకాశకా అవగాహకీ అపేక్షాసే ఏకత్వ హోనే పర భీ వస్తురూపసే అన్యత్వ కహా గయా హై .
ధర్మ, అధర్మ ఔర లోకాకాశ సమాన పరిమాణవాలే హోనేకే కారణ సాథ రహనే మాత్రసే హీ [–మాత్ర ఏకక్షేత్రావగాహకీ అపేక్షాసే హీ] ఏకత్వవాలే హైం; వస్తుతః తో [౧] వ్యవహారసే గతిహేతుత్వ, స్థితిహేతుత్వ ఔర అవగాహహేతుత్వరూప [పృథక్–ఉపలబ్ధ విశేష ద్వారా] తథా [౨] నిశ్చయసే ౧విభక్తప్రదేశత్వరూప పృథక్–ఉపలబ్ధ ౨విశేష ద్వారా, వే అన్యత్వవాలే హీ హైం.
భావార్థః– ధర్మ, అధర్మ ఔర లోకాకాశకా ఏకత్వ తో మాత్ర ఏకక్షేత్రావగాహకీ అపేక్షాసే హీ కహా జా సకతా హై; వస్తురూపసే తో ఉన్హేం అన్యత్వ హీ హై, క్యోంకి [౧] ఉనకే లక్షణ గతిహేతుత్వ, స్థితిహేతుత్వ ఔర అవగాహహేతుత్వరూప భిన్న–భిన్న హైం తథా [౨] ఉనకే ప్రదేశ భీ భిన్న–భిన్న హైం.. ౯౬..
ఇస ప్రకార ఆకాశద్రవ్యాస్తికాయకా వ్యాఖ్యాన సమాప్త హుఆ. -------------------------------------------------------------------------- ౧. విభక్త=భిన్న. [ధర్మ, అధర్మ ఔర ఆకాశకో భిన్నప్రదేశపనా హై.] ౨. విశేష=ఖాసియత; విశిష్టతా; విశేషతా. [వ్యవహారసే తథా నిశ్చయసే ధర్మ, అధర్మ ఔర ఆకాశకే విశేష పృథక్
Page 149 of 264
PDF/HTML Page 178 of 293
single page version
కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన
అథ చూలికా.
ముత్తం పుగ్గలదవ్వం జీవో ఖలు చేదణో తేసు.. ౯౭..
మూర్తం పుద్గలద్రవ్యం జీవః ఖలు చేతనస్తేషు.. ౯౭..
అత్ర ద్రవ్యాణాం మూర్తామూర్తత్వం చేతనాచేతనత్వం చోక్తమ్.
స్పర్శరసగంధవర్ణసద్భావస్వభావం మూర్తం, స్పర్శరసగంధవర్ణాభావస్వభావమమూర్తమ్. చైతన్యసద్భావ–స్వభావం చేతనం, చైతన్యాభావస్వభావమచేతనమ్. తత్రామూర్తమాకాశం, అమూర్తః కాలః, అమూర్తః స్వరూపేణ జీవః పరరూపావేశాన్మూర్తోపి అమూర్తో ధర్మః అమూర్తాధర్మః, మూర్తః పుద్గల ఏవైక ఇతి. అచేతనమాకాశం, -----------------------------------------------------------------------------
అన్వయార్థః– [ఆకాశకాలజీవాః] ఆకాశ, కాల జీవ, [ధర్మాధర్మౌ చ] ధర్మ ఔర అధర్మ [మూర్తిపరిహీనాః] అమూర్త హై, [పుద్గలద్రవ్యం మూర్తం] పుద్గలద్రవ్య మూర్త హై. [తేషు] ఉనమేం [జీవః] జీవ [ఖలు] వాస్తవమేం [చేతనః] చేతన హై.
టీకాః– యహాఁ ద్రవ్యోంకా మూర్తోమూర్తపనా [–మూర్తపనా అథవా అమూర్తపనా] ఔర చేతనాచేతనపనా [– చేతనపనా అథవా అచేతనపనా] కహా గయా హై.
స్పర్శ–రస–గంధ–వర్ణకా సద్భావ జిసకా స్వభావ హై వహ మూర్త హై; స్పర్శ–రస–గంధ–వర్ణకా అభావ జిసకా స్వభావ హై వహ అమూర్త హై. చైతన్యకా సద్భావ జిసకా స్వభావ హై వహ చేతన హై; చైతన్యకా అభావ జిసకా స్వభావ హై వహ అచేతన హై. వహాఁ ఆకాశ అమూర్త హై, కాల అమూర్త హై, జీవ స్వరూపసే అమూర్త హై, -------------------------------------------------------------------------- ౧. చూలికా=శాస్త్రమేం జిసకా కథన న హుఆ హో ఉసకా వ్యాఖ్యాన కరనా అథవా జిసకా కథన హో చుకా హో ఉసకా
ఛే మూర్త పుద్గలద్రవ్యః తేమాం జీవ ఛే చేతన ఖరే. ౯౭.
Page 150 of 264
PDF/HTML Page 179 of 293
single page version
౧౫౦
అచేతనః కాలః అచేతనో ధర్మః అచేతనోధర్మః అచేతనః పుద్గలః, చేతనో జీవ ఏవైక ఇతి.. ౯౭..
పుగ్గలకరణా జీవా ఖంధా ఖలు కాలకరణా దు.. ౯౮..
పుద్గలకరణా జీవాః స్కంధా ఖలు కాలకరణాస్తు.. ౯౮..
అత్ర సక్రియనిష్క్రియత్వముక్తమ్. ప్రదేశాంతరప్రాప్తిహేతుః పరిస్పందనరూపపర్యాయః క్రియా. తత్ర సక్రియా బహిరఙ్గసాధనేన సహభూతాః జీవాః, సక్రియా బహిరఙ్గసాధనేన సహభూతాః పుద్గలాః. నిష్క్రియమాకాశం, నిష్క్రియో ధర్మః, నిష్క్రియోధర్మః, నిష్క్రియః కాలః. జీవానాం సక్రియత్వస్య బహిరఙ్గ– సాధనం కర్మనోకర్మోపచయరూపాః పుద్గలా ఇతి తే పుద్గలకరణాః. -----------------------------------------------------------------------------
పరరూపమేం ౧ప్రవేశ ద్వారా [–మూర్తద్రవ్యకే సంయోగకీ అపేక్షాసే] మూర్త భీ హై, ధర్మ అమూర్త హై, అధర్మ అమూర్త హైే; పుద్గల హీ ఏక మూర్త హై. ఆకాశ అచేతన హై, కాల అచేతన హై, ధర్మ అచేతన హై, అధర్మ అచేతన హై, పుద్గల అచేతన హై; జీవ హీ ఏక చేతన హై.. ౯౭..
అన్వయార్థః– [సహ జీవాః పుద్గలకాయాః] బాహ్య కరణ సహిత స్థిత జీవ ఔర పుద్గల [సక్రియాః భవన్తి] సక్రియ హై, [న చ శేషాః] శేష ద్రవ్య సక్రియ నహీం హైం [నిష్క్రియ హైం]; [జీవాః] జీవ [పుద్గలకరణాః] పుద్గలకరణవాలే [–జిన్హేం సక్రియపనేమేం పుద్గల బహిరంగ సాధన హో ఐసే] హైం[స్కంధాః ఖలు కాలకరణాః తు] ఔర స్కన్ధ అర్థాత్ పుద్గల తో కాలకరణవాలే [–జిన్హేం సక్రియపనేమేం కాల బహిరంగ సాధన హో ఐసే] హైం.
టీకాః– యహాఁ [ద్రవ్యోంంకా] సక్రియ–నిష్క్రియపనా కహా గయా హై.
ప్రదేశాన్తరప్రాప్తికా హేతు [–అన్య ప్రదేశకీ ప్రాప్తికా కారణ] ఐసీ జో పరిస్పందరూప పర్యాయ, వహ క్రియా హై. వహాఁ, బహిరంగ సాధనకే సాథ రహనేవాలే జీవ సక్రియ హైం; బహిరంగ సాధనకే సాథ రహనేవాలే పుద్గల సక్రియ హైం. ఆకాశ నిష్క్రియ హై; ధర్మ నిష్క్రియ హై; అధర్మ నిష్క్రియ హై ; కాల నిష్క్రియ హై. -------------------------------------------------------------------------- ౧. జీవ నిశ్చయసే అమూర్త–అఖణ్డ–ఏకప్రతిభాసమయ హోనేసే అమూర్త హై, రాగాదిరహిత సహజానన్ద జిసకా ఏక స్వభావ
ఛే కాల పుద్గలనే కరణ, పుద్గల కరణ ఛే జీవనే. ౯౮.
Page 151 of 264
PDF/HTML Page 180 of 293
single page version
కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన
తదభావాన్నిఃక్రియత్వం సిద్ధానామ్. పుద్గలానాం సక్రియత్వస్య బహిరఙ్గసాధనం పరిణామనిర్వర్తకః కాల ఇతి తే కాలకరణాః న చ కార్మాదీనామివ కాలస్యాభావః. తతో న సిద్ధానామివ నిష్క్రియత్వం పుద్గలానామితి.. ౯౮..
సేసం హవది అమూత్తం చిత్తం ఉభయం సమాదియది.. ౯౯..
శేషం భవత్యమూర్తం చితముభయం సమాదదాతి.. ౯౯..
----------------------------------------------------------------------------
జీవోంకో సక్రియపనేకా బహిరంగ సాధన కర్మ–నోకర్మకే సంచయరూప పుద్గల హై; ఇసలియే జీవ పుద్గలకరణవాలే హైం. ఉసకే అభావకే కారణ [–పుద్గలకరణకే అభావకే కారణ] సిద్ధోంకో నిష్క్రియపనా హై [అర్థాత్ సిద్ధోంకో కర్మ–నోకర్మకే సంచయరూప పుద్గలోంకా అభావ హోనేసే వే నిష్క్రియ హైం.] పుద్గలోంకో సక్రియపనేకా బహిరంగ సాధన పరిణామనిష్పాదక కాల హై; ఇసలియే పుద్గల కాలకరణవాలే హైం.
కర్మాదికకీ భాఁతి [అర్థాత్ జిస ప్రకార కర్మ–నోకర్మరూప పుద్గలోంకా అభావ హోతా హై ఉస ప్రకార] కాలకా అభావ నహీం హోతా; ఇసలియే సిద్ధోంకీ భాఁతి [అర్థాత్ జిస ప్రకార సిద్ధోంకో నిష్క్రియపనా హోతా హై ఉస ప్రకార] పుద్గలోంకో నిష్క్రియపనా నహీం హోతా.. ౯౮..
[తే మూర్తాః భవన్తి] వే మూర్త హైం ఔర [శేషం] శేష పదార్థసమూహ [అమూర్తం భవతి] అమూర్త హైం. [చిత్తమ్] చిత్త [ఉభయం] ఉన దోనోంకో [సమాదదాతి] గ్రహణ కరతా హై [జానతా హై]. -------------------------------------------------------------------------- పరిణామనిష్పాదక=పరిణామకో ఉత్పన్న కరనేవాలా; పరిణామ ఉత్పన్న హోనేమేం జో నిమిత్తభూత [బహిరంగ సాధనభూత]
ఛే జీవనే జే విషయ ఇన్ద్రియగ్రాహ్య, తే సౌ మూర్త ఛే;
బాకీ బధుంయ అమూర్త ఛే; మన జాణతుం తే ఉభయ నే. ౯౯.