४६
सत्यपर्यायजातमुच्छिनत्ति, नासदुत्पादयति यदा तु द्रव्यगुणत्वेन पर्यायमुख्यत्वेन विवक्ष्यते तदा प्रादुर्भवति, विनश्यति, सत्पर्यायजातमतिवाहितस्वकालमुच्छिनत्ति, असदुपस्थित–स्वकालमुत्पाद यति चेति। स खल्वयं प्रसादोऽनेकान्तवादस्य यदीद्रशोऽपि विरोधो न विरोधः।।२१।।
अमया अत्थित्तमया कारणभुदा हि लोगस्स।। २२।।
अमया अस्तित्वमयाः कारणभूता हि लोकस्य।। २२।।
-----------------------------------------------------------------------------
जब जीव, पर्यायकी गौणतासे और द्रव्यकी मुख्यतासे विवक्षित होता है तब वह [१] उत्पन्न नहीं होता, [२] विनष्ट नहीं होता, [३] क्रमवृत्तिसे वर्तन नहीं करता इसलिये सत् [–विद्यमान] पर्यायसमूकोे विनष्ट नहीं करता और [४] असत्को [–अविद्यमान पर्यायसमूहको] उत्पन्न नहीं करता; और जब जीव द्रव्यकी गौणतासे और पर्यायकी मुख्यतासे विवक्षित होता है तब वह [१] उपजता है, [२] विनष्ट होता है, [३] जिसका स्वकाल बीत गया है ऐसे सत् [–विद्यमान] पर्यायसमूहको विनष्ट करता है और [४] जिसका स्वकाल उपस्थित हुआ है [–आ पहुँचा है] ऐसे असत्को [–अविद्यमान पर्यायसमूहको] उत्पन्न करता है।
वह प्रसाद वास्तवमें अनेकान्तवादका है कि ऐसा विरोध भी [वास्तवमें] विरोध नहीं है।। २१।।
इसप्रकार षड्द्रव्यकी सामान्य प्ररूपणा समाप्त हुई।
अन्वयार्थः– [जीवाः] जीव, [पुद्गलकायाः] पुद्गलकाय, [आकाशम्] आकाश और [शेषौ अस्तिकायौ] शेष दो अस्तिकाय [अमयाः] अकृत हैं, [अस्तित्वमयाः] अस्तित्वमय हैं और [हि] वास्तवमें [लोकस्य कारणभूताः] लोकके कारणभूत हैं।
टीकाः– यहाँ [इस गाथामें], सामान्यतः जिनका स्वरूप [पहले] कहा गया है ऐसे छह द्रव्योंमेंसे पाँचको अस्तिकायपना स्थापित किया गया है। --------------------------------------------------------------------------
अणुकृतक छे, अस्तित्वमय छे, लोककारणभूत छे। २२।