jIvasya bhAvodayavarNanametat. karmaNAn phaladAnasamarthatayodbhUtirudaya, anudbhUtirupashama, udbhUtyanudbhUtI kShayopashama, atyantavishleSha kShaya, dravyAtmalAbhahetuka pariNAma. tatrodayen yukta audayika, upashamen yukta aupashamika, kShayopashamen yukta kShAyopashamika, kShayeN yukta kShAyika, pariNAmen yukta pAriNAmika. ta ete panycha jIvaguNA. tatropAdhichaturvidhatvanibandhanAshchatvAra, svabhAvanibandhan eka. ete chopAdhibhedAtsvarUpabhedAchcha bhidyamAnA bahuShvartheShu vistAryant iti.. 56.. -----------------------------------------------------------------------------
TIkA– jIvako bhAvonke udayakA [–pAnch bhAvonkI pragaTatAkA] yah varNan hai. karmokA 1phaladAnasamartharUpase udbhav so ‘uday’ hai, anudbhav so ‘upasham’ hai, udbhav tathA anudbhav so ‘kShayopasham’ hai, 2atyanta vishleSh so ‘kShay’ hai, dravyakA 3AtmalAbh [astitva] jisakA hetu hai vah ‘pariNAm’ hai. vahAn, udayase yukta vah ‘audayik’ hai, upashamase yukta vah ‘aupashamik’ hai, kShayopashamase yukta vah ‘kShAyopashamik’ hai, 4kShayase yukta vah ‘kShAyik’ hai, 5pariNAmase yukta vah ‘pAriNAmik’ hai.– aise yah pAnch jIvaguN hain. unamen [–in pAnch guNommen] 6upAdhikA chaturvidhapanA jinakA kAraN [nimitta] hai aise chAr hain, svabhAv jisakA kAraN hai aisA ek hai. upAdhike bhedase aur svarUpake bhedase bhed karane par, unhen anek prakArommen vistRut kiyA jAtA hai.. 56..
--------------------------------------------------------------------------
98
1. phaladAnasamartha = phal denemen samartha.
2. atyanta vishleSh = atyanta viyog; Atyantik nivRutti.
3. AtmalAbh = svarUpaprApti; svarUpako dhAraN kar rakhanA; apaneko dhAraN kar rakhanA; astitva. [dravya apaneko
dhAraN kar rakhatA hai arthAt svayam banA rahatA hai isaliye use ‘pariNAm’ hai.]
4. kShayase yukta = kShay sahit; kShayake sAth sambandhavAlA. [vyavahArase karmoke kShayakI apekShA jIvake jis bhAvamen
Aye vah ‘kShAyik’ bhAv hai.]
5. pariNAmase yukta = pariNAmamay; pariNAmAtmak; pariNAmasvarUpa.
6. karmopAdhikI chAr prakArakI dashA [–uday, upasham, kShayopasham aur kShay] jinakA nimitta hai aise chAr bhAv
hain; jinamen karmopAdhirUp nimitta bilakul nahIn hai, mAtra dravyasvabhAv hI jisakA kAraN hai aisA ek pAriNAmik
bhAv haie.