14
] panchAstikAyasangrah
[bhagavAnashrIkundakunda
atra panychAstikAyAnAmastitvasambhavaprakAra kAyatvasambhavaprakArashchokta.
asti hyastikAyAnAn guNai paryAyaishcha vividhai sah svabhAvo AtmabhAvo nanyatvam. vastuno
visheShA hi vyatirekiNa paryAyA guNAstu ta evAnvayina. tat aiken paryAyeN
pralIyamAnasyAnyenopajAyamAnasyAnvayinA guNen dhrauvyan bibhrANasyaikasyApi vastuna
samuchchhedotpAdadhrauvyalakShaNamastitvamupapadyat eva. guNaparyAyai sah sarvathAnyatve tvanyo vinashyatyanya
prAdurbhavatyanyo dhravutvamAlambat iti sarvan viplavate. tata sAdhvastitvasambhav–prakArakathanam.
kAyatvasambhavaprakArastvayamupadishyate. avayavino hi jIvapudgaladharmAdharmAkAsh–padArthAsteShAmavayavA api
pradeshAkhyA parasparavyatirekitvAtparyAyA uchyante. teShAn tai sahAnanyatve kAyatvasiddhirUpapattimatI.
niravayavasyApi paramANo sAvayavatvashaktisadbhAvAt kAyatvasiddhiranapavAdA. na chaitadAngkayam
-----------------------------------------------------------------------------
TIkA– yahAn, pAnch astikAyonko astitva kis prakAr haie aur kAyatva kis prakAr hai vah
kahA hai.
vAstavamen astikAyonko vividh guNon aur paryAyonke sAth svapanA–apanApan–ananyapanA hai.
vastuke 1vyatirekI visheSh ve paryAyen hain aur 2anvayI visheSho ve guN hain. isaliye ek paryAyase
pralayako prApta honevAlI, anya paryAyase utpanna honevAlI aur anvayI guNase dhruv rahanevAlI ek hI
vastuko 3vyay–utpAd–dhauvyalakShaN astitva ghaTit hotA hI hai. aur yadi guNon tathA paryAyonke sAth
[vastuko] sarvathA anyatva ho tab to anya koI vinAshako prApta hogA, anya koI prAdurbhAvako
[utpAdako] prApta hogA aur anya koI dhruv rahegA – isaprakAr sab 4viplav prApta ho jAyegA.
isaliye [pAnch astikAyonko] astitva kis prakAr hai tatsambandhI yah [uparyukta] kathan satya–
yogya–nyAyayukta haie.
--------------------------------------------------------------------------
1. vyatirek=bhed; ekakA dusarerUp nahIn honA; ‘yah vah nahIn hai’ aise gnAnake nimittabhUt bhinnarUpatA. [ek paryAy
dUsarI payAryarUp na honese paryAyommen paraspar vyatirek hai; isaliye paryAyen dravyake vyatirekI [vyatirekavAle]
visheSh hain.]
2. anvay=ekarUpatA; sadrashatA; ‘yah vahI hai’ aise gnAnake kAraNabhUt ekarUpatA. [guNommen sadaiv sadrashatA rahatI
honese unamen sadaiv anvay hai, isaliye guN dravyake anvayI visheSh [anvayavAle bhed] hain.
3. astitvakA lakShaN athavA svarUp vyay–utpAd–dhrauvya hai.
4. viplav=andhAdhUrandhI; uthalaputhal; gaDabaDaI; virodha.