Panchastikay Sangrah-Hindi (English transliteration).

< Previous Page   Next Page >


Page 21 of 264
PDF/HTML Page 50 of 293

 

background image
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–panchAstikAyavarNan
[
21
samastasyApi vastuvistArasya sAdrashyasUchakatvAdekA. sarvapadArthasthitA cha trilakShaNasya
sadityabhidhAnasya saditi pratyayasya cha sarvapadArtheShu tanmUlasyaivopalambhAt. savishvarUpA cha vishvasya
samastavastuvistArasyApi rUpaistrilakShaNai svabhAvai sah vartamAnatvAt. anantaparyAyA
chAnantAbhirdravyaparyAyavyaktibhistrilakShaNAbhi parigamyamAnatvAt evambhUtApi sA na khalu nirakushA kintu
sapratipakShA. pratipakSho hyasattA sattAyA atrilakShaNatvan trilakShaNAyA, anekatvamekasyA,
ekapadArthasthitatvan sarvapadArthasthitAyA, ekarUpatvan savishvarUpAyA, ekaparyAyatvamanantaparyAyAyA
iti.
-----------------------------------------------------------------------------

‘utpAdavyayadhrauvyAtmak’ [trilakShaNA] jAnanA; kyonki
1bhAv aur bhAvavAnakA kathanchit ek svarUp
hotA hai. aur vah [sattA] ‘ek’ hai, kyonki vah trilakShaNavAle samasta vastuvistArakA sAdrashya
sUchit karatI hai. aur vah [sattA] ‘sarvapadArthasthit’ hai; kyonki usake kAraN hI [–sattAke kAraN
hI] sarva padArthomen trilakShaNakI [–utpAdavyayadhrauvyakI], ‘sat’ aise kathanakI tathA ‘sat’ aisI
pratItikI upalabdhi hotI hai. aur vah [sattA] ‘savishvarUp’ hai, kyonki vah vishvake rUpon sahit
arthAt samasta vastuvistArake trilakShaNavAle svabhAvon sahit vartatI hai. aur vah [sattA]
‘anantaparyAyamay’ hai. kyonki vah trilakShaNavAlI ananta dravyaparyAyarUp vyaktiyonse vyApta hai. [isaprakAr
2sAmAnya–visheShAtmak sattAkA usake sAmAnya pakShakI apekShAse arthAt mahAsattArUp pakShakI apekShAse
varNan huA.]
aisI hone par bhI vah vAstavamen 3nirankush nahIn hai kintu 4sapratipakSha hai. [1] sattAko asattA
pratipakSha hai; [2] trilakShaNAko atrilakShaNapanA pratipakSha hai; [3] ekako anekapanA pratipakSha hai; [4]
sarvapadArthasthitako ekapadArthasthitapanA pratipakSha hai; [5] savishvarUpako ekarUpapanA pratipakSha hai;
[6]anantaparyAyamayako ekaparyAyamayapanA pratipakSha hai.
--------------------------------------------------------------------------
1. sattA bhAv hai aur vastu bhAvavAn hai.

2. yahAn ‘sAmAnyAtmak’kA artha ‘mahA’ samajhanA chAhiye aur ‘visheShAtmak’ kA artha ‘avAntar’ samajhanA chAhiye.
sAmAnya visheShake dUsare artha yahAn nahIn samajhanA.

3. nirankush=ankush rahit; viruddha pakSha rahit ; nipratipakSha. [sAmAnyavisheShAtmak sattAkA Upar jo varNan kiyA
hai vaisI hone par bhI sarvathA vaisI nahIn hai; kathanchit [sAmAnya–apekShAse] vaisI hai. aur kathanchit [visheSh–
apekShAse] viruddha prakArakI haie.]

4. sapratipakSha=pratipakSha sahit; vipakSha sahit; viruddha pakSha sahita.