ધર્માધર્મસદ્ભાવે હેતૂપન્યાસોઽયમ્
ધર્માધર્મૌ વિદ્યેતે. લોકાલોકવિભાગાન્યથાનુપપત્તેઃ. જીવાદિસર્વપદાર્થાનામેકત્ર વૃત્તિરૂપો લોકઃ. શુદ્ધૈકાકાશવૃત્તિરૂપોઽલોકઃ. તત્ર જીવપુદ્ગલૌ સ્વરસત એવ ગતિતત્પૂર્વ–સ્થિતિપરિણામાપન્નૌ. તયોર્યદિ ગતિપરિણામં તત્પૂર્વસ્થિતિપરિણામં વા સ્વયમનુભવતોર્બહિરઙ્ગહેતૂ ધર્માધર્મો ન ભવેતામ્, તદા તયોર્નિરર્ગલગતિસ્થિતિપરિણામત્વાદલોકેઽપિ વૃત્તિઃ કેન વાર્યેત. તતો ન લોકાલોકવિભાગઃ સિધ્યેત. ધર્માધર્મયોસ્તુ જીવપુદ્ગલયોર્ગતિતત્પૂર્વસ્થિત્યોર્બહિરઙ્ગહેતુત્વેન સદ્ભાવેઽભ્યુપગમ્યમાને લોકાલોકવિભાગો જાયત ઇતિ. કિઞ્ચ ધર્માધર્મો દ્વાવપિ પરસ્પરં પૃથગ્ભૂતાસ્તિત્વનિર્વૃત્તત્વાદ્વિભક્તૌ. એકક્ષેત્રાવગાઢત્વાદભિક્તૌ. નિષ્ક્રિયત્વેન સકલલોકવર્તિનો– ર્જીવપુદ્ગલયોર્ગતિસ્થિત્યુપગ્રહકરણાલ્લોકમાત્રાવિતિ.. ૮૭.. -----------------------------------------------------------------------------
ટીકાઃ– યહ, ધર્મ ઔર અધર્મકે સદ્ભાવકી સિદ્ધિ લિયે હેતુ દર્શાયા ગયા હૈ.
ધર્મ ઔર અધર્મ વિદ્યમાન હૈ, ક્યોંકિ લોક ઔર અલોકકા વિભાગ અન્યથા નહીં બન સકતા. જીવાદિ સર્વ પદાર્થોંકે એકત્ર–અસ્તિત્વરૂપ લોક હૈ; શુદ્ધ એક આકાશકે અસ્તિત્વરૂપ અલોક હૈ. વહાઁ, જીવ ઔર પુદ્ગલ સ્વરસસે હી [સ્વભાવસે હી] ગતિપરિણામકો તથા ગતિપૂર્વક સ્થિતિપરિણામકો પ્રાપ્ત હોતે હૈં. યદિ ગતિપરિણામ અથવા ગતિપૂર્વક સ્થિતિપરિણામકા સ્વયં અનુભવ કરનેવાલે ઉન જીવ–પુદ્ગલકો બહિરંગ હેતુ ધર્મ ઔર અધર્મ ન હો, તો જીવ–પુદ્ગલકે નિરર્ગલ ગતિપરિણામ ઔર સ્થિતિપરિણામ હોનેસે અલોકમેં ભી ઉનકા [જીવ –પુદ્ગલકા] હોના કિસસે નિવારા જા સકતા હૈ? [કિસીસે નહીં નિવારા જા સકતા.] ઇસલિયે લોક ઔર અલોકકા વિભાગ સિદ્ધ નહીં હોતા. પરન્તુ યદિ જીવ–પુદ્ગલકી ગતિકે ઔર ગતિપૂર્વક સ્થિતિકે બહિરંગ હેતુઓંંકે રૂપમેં ધર્મ ઔર અધર્મકા સદ્ભાવ સ્વીકાર કિયા જાયે તો લોક ઔર અલોકકા વિભાગ [સિદ્ધ] હોતા હૈ . [ઇસલિયે ધર્મ ઔર અધર્મ વિદ્યમાન હૈ.] ઔર [ઉનકે સમ્બન્ધમેં વિશેષ વિવરણ યહ હૈ કિ], ધર્મ ઔર અધર્મ દોનોં પરસ્પર પૃથગ્ભૂત અસ્તિત્વસે નિષ્પન્ન હોનેસે વિભક્ત [ભિન્ન] હૈં; એકક્ષેત્રાવગાહી હોનેસે અવિભક્ત [અભિન્ન] હૈં; સમસ્ત લોકમેં વિદ્યમાન જીવ –પુદ્ગલોંકો ગતિસ્થિતિમેં નિષ્ક્રિયરૂપસે અનુગ્રહ કરતે હૈં ઇસલિયે [–નિમિત્તરૂપ હોતે હૈં ઇસલિયે] લોકપ્રમાણ હૈં.. ૮૭.. -------------------------------------------------------------------------- નિરર્ગલ=નિરંકુશ; અમર્યાદિત.
૧૩૮