અચેતનઃ કાલઃ અચેતનો ધર્મઃ અચેતનોઽધર્મઃ અચેતનઃ પુદ્ગલઃ, ચેતનો જીવ એવૈક ઇતિ.. ૯૭..
પુગ્ગલકરણા જીવા ખંધા ખલુ કાલકરણા દુ.. ૯૮..
પુદ્ગલકરણા જીવાઃ સ્કંધા ખલુ કાલકરણાસ્તુ.. ૯૮..
અત્ર સક્રિયનિષ્ક્રિયત્વમુક્તમ્. પ્રદેશાંતરપ્રાપ્તિહેતુઃ પરિસ્પંદનરૂપપર્યાયઃ ક્રિયા. તત્ર સક્રિયા બહિરઙ્ગસાધનેન સહભૂતાઃ જીવાઃ, સક્રિયા બહિરઙ્ગસાધનેન સહભૂતાઃ પુદ્ગલાઃ. નિષ્ક્રિયમાકાશં, નિષ્ક્રિયો ધર્મઃ, નિષ્ક્રિયોઽધર્મઃ, નિષ્ક્રિયઃ કાલઃ. જીવાનાં સક્રિયત્વસ્ય બહિરઙ્ગ– સાધનં કર્મનોકર્મોપચયરૂપાઃ પુદ્ગલા ઇતિ તે પુદ્ગલકરણાઃ. -----------------------------------------------------------------------------
પરરૂપમેં ૧પ્રવેશ દ્વારા [–મૂર્તદ્રવ્યકે સંયોગકી અપેક્ષાસે] મૂર્ત ભી હૈ, ધર્મ અમૂર્ત હૈ, અધર્મ અમૂર્ત હૈે; પુદ્ગલ હી એક મૂર્ત હૈ. આકાશ અચેતન હૈ, કાલ અચેતન હૈ, ધર્મ અચેતન હૈ, અધર્મ અચેતન હૈ, પુદ્ગલ અચેતન હૈ; જીવ હી એક ચેતન હૈ.. ૯૭..
અન્વયાર્થઃ– [સહ જીવાઃ પુદ્ગલકાયાઃ] બાહ્ય કરણ સહિત સ્થિત જીવ ઔર પુદ્ગલ [સક્રિયાઃ ભવન્તિ] સક્રિય હૈ, [ન ચ શેષાઃ] શેષ દ્રવ્ય સક્રિય નહીં હૈં [નિષ્ક્રિય હૈં]; [જીવાઃ] જીવ [પુદ્ગલકરણાઃ] પુદ્ગલકરણવાલે [–જિન્હેં સક્રિયપનેમેં પુદ્ગલ બહિરંગ સાધન હો ઐસે] હૈં[સ્કંધાઃ ખલુ કાલકરણાઃ તુ] ઔર સ્કન્ધ અર્થાત્ પુદ્ગલ તો કાલકરણવાલે [–જિન્હેં સક્રિયપનેમેં કાલ બહિરંગ સાધન હો ઐસે] હૈં.
ટીકાઃ– યહાઁ [દ્રવ્યોંંકા] સક્રિય–નિષ્ક્રિયપના કહા ગયા હૈ.
પ્રદેશાન્તરપ્રાપ્તિકા હેતુ [–અન્ય પ્રદેશકી પ્રાપ્તિકા કારણ] ઐસી જો પરિસ્પંદરૂપ પર્યાય, વહ ક્રિયા હૈ. વહાઁ, બહિરંગ સાધનકે સાથ રહનેવાલે જીવ સક્રિય હૈં; બહિરંગ સાધનકે સાથ રહનેવાલે પુદ્ગલ સક્રિય હૈં. આકાશ નિષ્ક્રિય હૈ; ધર્મ નિષ્ક્રિય હૈ; અધર્મ નિષ્ક્રિય હૈ ; કાલ નિષ્ક્રિય હૈ. --------------------------------------------------------------------------
છે કાલ પુદ્ગલને કરણ, પુદ્ગલ કરણ છે જીવને. ૯૮.
૧૫૦
૧. જીવ નિશ્ચયસે અમૂર્ત–અખણ્ડ–એકપ્રતિભાસમય હોનેસે અમૂર્ત હૈ, રાગાદિરહિત સહજાનન્દ જિસકા એક સ્વભાવ હૈ ઐસે આત્મતત્ત્વકી ભાવનારહિત જીવ દ્વારા ઉપાર્જિત જો મૂર્ત કર્મ ઉસકે સંસર્ગ દ્વારા વ્યવહારસે મૂર્ત ભી હૈ.