કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન
અથ કાલદ્રવ્યવ્યાખ્યાનમ્.
દોણ્હં એસ સહાવો કાલો ખણભંગુરો ણિયદો.. ૧૦૦..
દ્વયોરેષ સ્વભાવઃ કાલઃ ક્ષણભઙ્ગુરો નિયતઃ.. ૧૦૦..
વ્યવહારકાલસ્ય નિશ્ચયકાલસ્ય ચ સ્વરૂપાખ્યાનમેતત્.
ત્ત્ર ક્રમાનુપાતી સમયાખ્યઃ પર્યાયો વ્યવહારકાલઃ, તદાધારભૂતં દ્રવ્યં નિશ્ચયકાલઃ. ત્ત્ર વ્યવહારકાલો નિશ્ચયકાલપર્યાયરૂપોપિ જીવપુદ્ગલાનાં પરિણામેનાવચ્છિદ્યમાનત્વાત્તત્પરિણામભવ ઇત્યુપગીયતે, જીવપુદ્ગલાનાં પરિણામસ્તુ બહિરઙ્ગનિમિત્તભૂતદ્રવ્યકાલસદ્ભાવે સતિ સંભૂતત્વાદ્ર્રવ્ય– ----------------------------------------------------------------------------
અન્વયાર્થઃ– [કાલઃ પરિણામભવઃ] કાલ પરિણામસે ઉત્પન્ન હોતા હૈ [અર્થાત્ વ્યવહારકાલ કા માપ જીવ–પુદ્ગલોંકે પરિણામ દ્વારા હોતા હૈ]; [પરિણામઃ દ્રવ્યકાલસંભૂતઃ] પરિણામ દ્રવ્યકાલસે ઉત્પન્ન હોતા હૈ.– [દ્વયોઃ એષઃ સ્વભાવઃ] યહ, દોનોંકા સ્વભાવ હૈ. [કાલઃ ક્ષણભુઙ્ગુરઃ નિયતઃ] કાલ ક્ષણભંગુર તથા નિત્ય હૈ.
ટીકાઃ– યહ, વ્યવહારકાલ તથા નિશ્ચયકાલકે સ્વરૂપકા કથન હૈ.
વહાઁ, ‘સમય’ નામકી જો ક્રમિક પર્યાય સો વ્યવહારકાલ હૈ; ઉસકે આધારભૂત દ્રવ્ય વહ નિશ્ચયકાલ હૈ.
વહાઁ, વ્યવહારકાલ નિશ્ચયકાલકી પર્યાયરૂપ હોને પર ભી જીવ–પુદ્ગલોંકે પરિણામસે માપા જાતા હૈ – જ્ઞાત હોતા હૈ ઇસલિયે ‘જીવ–પુદ્ગલોંકે પરિણામસે ઉત્પન્ન હોનેવાલા’ કહલાતા હૈ; ઔર જીવ–પુદ્ગલોંકે પરિણામ બહિરંગ–નિમિત્તભૂત દ્રવ્યકાલકે સદ્ભાવમેં ઉત્પન્ન હોનેકે કારણ ‘દ્રવ્યકાલસે ઉત્પન્ન હોનેવાલે’ કહલાતે હૈં. વહાઁ તાત્પર્ય યહ હૈ કિ – વ્યવહારકાલ જીવ–પુદ્ગલોંકે પરિણામ દ્વારા --------------------------------------------------------------------------
–આ છે સ્વભાવો ઉભયના; ક્ષણભંગી ને ધ્રુવ કાળ છે. ૧૦૦.