કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન
નિત્યક્ષણિકત્વેન કાલવિભાગખ્યાપનમેતત્.
યો હિ દ્રવ્યવિશેષઃ ‘અયં કાલઃ, અયં કાલઃ’ ઇતિ સદા વ્યપદિશ્યતે સ ખલુ સ્વસ્ય સદ્ભાવમાવેદયન્ ભવતિ નિત્યઃ. યસ્તુ પુનરુત્પન્નમાત્ર એવ પ્રધ્વંસ્યતે સ ખલુ તસ્યૈવ દ્રવ્યવિશેષસ્ય સમયાખ્યઃ પર્યાય ઇતિ. સ તૂત્સંગિતક્ષણભંગોઽપ્યુપદર્શિત–સ્વસંતાનો નયબલાદ્રીર્ધાતરસ્થાય્યુપગીયમાનો ન દુષ્યતિ; તતો ન ખલ્વાવલિકાપલ્યોપમ–સાગરોપમાદિવ્યવહારો વિપ્રતિષિધ્યતે. તદત્ર નિશ્ચયકાલો નિત્યઃ દ્રવ્યરૂપત્વાત્, વ્યવહારકાલઃ ક્ષણિકઃ પર્યાયરૂપત્વાદિતિ.. ૧૦૧..
લબ્ભંતિ દવ્વસણ્ણં કાલસ્સ દુ ણત્થિ કાયત્તં.. ૧૦૨..
લભંતે દ્રવ્યસંજ્ઞાં કાલસ્ય તુ નાસ્તિ કાયત્વમ્.. ૧૦૨..
-----------------------------------------------------------------------------
‘યહ કાલ હૈ, યહ કાલ હૈ’ ઐસા કરકે જિસ દ્રવ્યવિશેષકા સદૈવ વ્યપદેશ [નિર્દેશ, કથન] કિયા જાતા હૈ, વહ [દ્રવ્યવિશેષ અર્થાત્ નિશ્ચયકાલરૂપ ખાસ દ્રવ્ય] સચમુચ અપને સદ્ભાવકો પ્રગટ કરતા હુઆ નિત્ય હૈ; ઔર જો ઉત્પન્ન હોતે હી નષ્ટ હોતા હૈ, વહ [વ્યવહારકાલ] સચમુચ ઉસી દ્રવ્યવિશેષકી ‘સમય’ નામક પર્યાય હૈ. વહ ક્ષણભંગુર હોને પર ભી અપની સંતતિકો [પ્રવાહકો] દર્શાતા હૈ ઇસલિયે ઉસે નયકે બલસે ‘દીર્ઘ કાલ તક ટિકનેવાલા’ કહનેમેં દોષ નહીં હૈ; ઇસલિયે આવલિકા, પલ્યોપમ, સાગરોપમ ઇત્યાદિ વ્યવહારકા નિષેધ નહીં કિયા જાતા.
ઇસ પ્રકાર યહાઁ ઐસા કહા હૈ કિ–નિશ્ચયકાલ દ્રવ્યરૂપ હોનેસે નિત્ય હૈ, વ્યવહારકાલ પર્યાયરૂપ હોનેસે ક્ષણિક હૈ.. ૧૦૧..
--------------------------------------------------------------------------
છે ‘દ્રવ્ય’ સંજ્ઞા સર્વને, કાયત્વ છે નહિ કાળને . ૧૦૨.