૧૫૬
કાલસ્ય દ્રવ્યાસ્તિકાયત્વવિધિપ્રતિષેધવિધાનમેતત્.
યથા ખલુ જીવપુદ્ગલધર્માધર્માકાશાનિ સકલદ્રવ્યલક્ષણસદ્ભાવાદ્ર્રવ્યવ્યપદેશભાઞ્જિ ભવન્તિ, તથા કાલોઽપિ. ઇત્યેવં ષડ્દ્રવ્યાણિ. કિંતુ યથા જીવપુદ્ગલધર્માધર્માકાશાનાં દ્વયાદિપ્રદેશલક્ષણત્વમસ્તિ અસ્તિકાયત્વં, ન તથા લોકાકાશપ્રદેશસંખ્યાનામપિ કાલાણૂનામેક–પ્રદેશત્વાદસ્ત્યસ્તિકાયત્વમ્. અત એવ ચ પઞ્ચાસ્તિકાયપ્રકરણે ન હીહ મુખ્યત્વેનોપન્યસ્તઃ કાલઃ. જીવપુદ્ગલપરિણામાવચ્છિદ્યમાનપર્યાયત્વેન તત્પરિણામાન્યથાનુપપત્યાનુમીયમાનદ્રવ્યત્વેના– ત્રૈવાંતર્ભાવિતઃ.. ૧૦૨..
-----------------------------------------------------------------------------
ટીકાઃ– યહ, કાલકો દ્રવ્યપનેકે વિધાનકા ઔર અસ્તિકાયપનેકે નિષેધકા કથન હૈ [અર્થાત્ કાલકો દ્રવ્યપના હૈ કિન્તુ અસ્તિકાયપના નહીંં હૈ ઐસા યહાઁ કહા હૈ].
જિસ પ્રકાર વાસ્તવમેં જીવ, પુદ્ગલ, ધર્મ, અધર્મ ઔર આકાશકો દ્રવ્યકે સમસ્ત લક્ષણોંકા સદ્ભાવ હોનેસે વે ‘દ્રવ્ય’ સંજ્ઞાકો પ્રાપ્ત કરતે હૈં, ઉસી પ્રકાર કાલ ભી [ઉસે દ્રવ્યકે સમસ્ત લક્ષણોંકા સદ્ભાવ હોનેસે] ‘દ્રવ્ય’ સંજ્ઞાકો પ્રાપ્ત કરતા હૈ. ઇસ પ્રકાર છહ દ્રવ્ય હૈં. કિન્તુ જિસ પ્રકાર જીવ, પુદ્ગલ, ધર્મ, અધર્મ ઔર આકાશકો ૧દ્વિ–આદિ પ્રદેશ જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસા અસ્તિકાયપના હૈ, ઉસ પ્રકાર કાલાણુઓંકો– યદ્યપિ ઉનકી સંખ્યા લોકાકાશકે પ્રદેશોંં જિતની [અસંખ્ય] હૈ તથાપિ – એકપ્રદેશીપનેકે કારણ અસ્તિકાયપના નહીં હૈ. ઔર ઐસા હોનેસે હી [અર્થાત્ કાલ અસ્તિકાય ન હોનેસે હી] યહાઁ પંચાસ્તિકાયકે પ્રકરણમેં મુખ્યરૂપસે કાલકા કથન નહીં કિયા ગયા હૈ; [પરન્તુ] જીવ–પુદ્ગલોંકે પરિણામ દ્વારા જો જ્ઞાત હોતી હૈ – માપી જાતી હૈ ઐસી ઉસકી પર્યાય હોનેસે તથા જીવ–પુદ્ગલોંકે પરિણામકી અન્યથા અનુપપત્તિ દ્વારા જિસકા અનુમાન હોતા હૈ ઐસા વહ દ્રવ્ય હોનેસે ઉસે યહાઁ ૨અન્તર્ભૂત કિયા ગયા હૈ.. ૧૦૨..
ઇસ પ્રકાર કાલદ્રવ્યકા વ્યાખ્યાન સમાપ્ત હુઆ. -------------------------------------------------------------------------- ૧. દ્વિ–આદિ=દો યા અધિક; દો સે લેકર અનન્ત તક. ૨. અન્તર્ભૂત કરના=ભીતર સમા લેના; સમાવિષ્ટ કરના; સમાવેશ કરના [ઇસ ‘પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ નામક શાસ્ત્રમેં
પુદ્ગલાસ્તિકાયકે પરિણામોંકા વર્ણન કરતે હુએ, ઉન પરિણામોંં દ્વારા જિસકે પરિણામ જ્ઞાત હોતે હૈ– માપે જાતે
હૈં ઉસ પદાર્થકા [કાલકા] તથા ઉન પરિણામોંકી અન્યથા અનુપપત્તિ દ્વારા જિસકા અનુમાન હોતા હૈ ઉસ
પદાર્થકા [કાલકા] ગૌણરૂપસે વર્ણન કરના ઉચિત હૈ – ઐસા માનકર યહાઁ પંચાસ્તિકાયપ્રકરણમેં ગૌણરૂપસે
કાલકે વર્ણનકા સમાવેશ કિયા ગયા હૈ.]