౧౫౬
కాలస్య ద్రవ్యాస్తికాయత్వవిధిప్రతిషేధవిధానమేతత్.
యథా ఖలు జీవపుద్గలధర్మాధర్మాకాశాని సకలద్రవ్యలక్షణసద్భావాద్ర్రవ్యవ్యపదేశభాఞ్జి భవన్తి, తథా కాలోపి. ఇత్యేవం షడ్ద్రవ్యాణి. కింతు యథా జీవపుద్గలధర్మాధర్మాకాశానాం ద్వయాదిప్రదేశలక్షణత్వమస్తి అస్తికాయత్వం, న తథా లోకాకాశప్రదేశసంఖ్యానామపి కాలాణూనామేక–ప్రదేశత్వాదస్త్యస్తికాయత్వమ్. అత ఏవ చ పఞ్చాస్తికాయప్రకరణే న హీహ ముఖ్యత్వేనోపన్యస్తః కాలః. జీవపుద్గలపరిణామావచ్ఛిద్యమానపర్యాయత్వేన తత్పరిణామాన్యథానుపపత్యానుమీయమానద్రవ్యత్వేనా– త్రైవాంతర్భావితః.. ౧౦౨..
-----------------------------------------------------------------------------
టీకాః– యహ, కాలకో ద్రవ్యపనేకే విధానకా ఔర అస్తికాయపనేకే నిషేధకా కథన హై [అర్థాత్ కాలకో ద్రవ్యపనా హై కిన్తు అస్తికాయపనా నహీంం హై ఐసా యహాఁ కహా హై].
జిస ప్రకార వాస్తవమేం జీవ, పుద్గల, ధర్మ, అధర్మ ఔర ఆకాశకో ద్రవ్యకే సమస్త లక్షణోంకా సద్భావ హోనేసే వే ‘ద్రవ్య’ సంజ్ఞాకో ప్రాప్త కరతే హైం, ఉసీ ప్రకార కాల భీ [ఉసే ద్రవ్యకే సమస్త లక్షణోంకా సద్భావ హోనేసే] ‘ద్రవ్య’ సంజ్ఞాకో ప్రాప్త కరతా హై. ఇస ప్రకార ఛహ ద్రవ్య హైం. కిన్తు జిస ప్రకార జీవ, పుద్గల, ధర్మ, అధర్మ ఔర ఆకాశకో ౧ద్వి–ఆది ప్రదేశ జిసకా లక్షణ హై ఐసా అస్తికాయపనా హై, ఉస ప్రకార కాలాణుఓంకో– యద్యపి ఉనకీ సంఖ్యా లోకాకాశకే ప్రదేశోంం జితనీ [అసంఖ్య] హై తథాపి – ఏకప్రదేశీపనేకే కారణ అస్తికాయపనా నహీం హై. ఔర ఐసా హోనేసే హీ [అర్థాత్ కాల అస్తికాయ న హోనేసే హీ] యహాఁ పంచాస్తికాయకే ప్రకరణమేం ముఖ్యరూపసే కాలకా కథన నహీం కియా గయా హై; [పరన్తు] జీవ–పుద్గలోంకే పరిణామ ద్వారా జో జ్ఞాత హోతీ హై – మాపీ జాతీ హై ఐసీ ఉసకీ పర్యాయ హోనేసే తథా జీవ–పుద్గలోంకే పరిణామకీ అన్యథా అనుపపత్తి ద్వారా జిసకా అనుమాన హోతా హై ఐసా వహ ద్రవ్య హోనేసే ఉసే యహాఁ ౨అన్తర్భూత కియా గయా హై.. ౧౦౨..
ఇస ప్రకార కాలద్రవ్యకా వ్యాఖ్యాన సమాప్త హుఆ. -------------------------------------------------------------------------- ౧. ద్వి–ఆది=దో యా అధిక; దో సే లేకర అనన్త తక. ౨. అన్తర్భూత కరనా=భీతర సమా లేనా; సమావిష్ట కరనా; సమావేశ కరనా [ఇస ‘పంచాస్తికాయసంగ్రహ నామక శాస్త్రమేం
పుద్గలాస్తికాయకే పరిణామోంకా వర్ణన కరతే హుఏ, ఉన పరిణామోంం ద్వారా జిసకే పరిణామ జ్ఞాత హోతే హై– మాపే జాతే
హైం ఉస పదార్థకా [కాలకా] తథా ఉన పరిణామోంకీ అన్యథా అనుపపత్తి ద్వారా జిసకా అనుమాన హోతా హై ఉస
పదార్థకా [కాలకా] గౌణరూపసే వర్ణన కరనా ఉచిత హై – ఐసా మానకర యహాఁ పంచాస్తికాయప్రకరణమేం గౌణరూపసే
కాలకే వర్ణనకా సమావేశ కియా గయా హై.]