વ્યવહારજીવત્વૈકાંતપ્રતિપત્તિનિરાસોઽયમ્.
ય ઇમે એકેન્દ્રિયાદયઃ પૃથિવીકાયિકાદયશ્ચાનાદિજીવપુદ્ગલપરસ્પરાવગાહમવલોક્ય વ્ય– વહારનયેન જીવપ્રાધાન્યાઞ્જીવા ઇતિ પ્રજ્ઞાપ્યંતે. નિશ્ચયનયેન તેષુ સ્પર્શનાદીન્દ્રિયાણિ પૃથિવ્યાદયશ્ચ કાયાઃ જીવલક્ષણભૂતચૈતન્યસ્વભાવાભાવાન્ન જીવા ભવંતીતિ. તેષ્વેવ યત્સ્વપરપરિચ્છિત્તિરૂપેણ પ્રકાશમાનં જ્ઞાનં તદેવ ગુણગુણિનોઃ કથઞ્ચિદભેદાજ્જીવત્વેન પ્રરૂપ્યત ઇતિ.. ૧૨૧..
કુવ્વદિ હિદમહિદં વા ભુંજદિ જીવો ફલં તેસિં.. ૧૨૨..
કરોતિ હિતમહિતં વા ભુંક્તે જીવઃ ફલં તયોઃ.. ૧૨૨..
----------------------------------------------------------------------------- પ્રકારકી શાસ્ત્રોક્ત કાયેં ભી જીવ નહીં હૈ; [તેષુ] ઉનમેં [યદ્ જ્ઞાનં ભવતિ] જો જ્ઞાન હૈ [તત્ જીવઃ] વહ જીવ હૈ [ઇતિ ચ પ્રરૂપયન્તિ] ઐસી [જ્ઞાની] પ્રરૂપણા કરતે હૈં.
ટીકાઃ– યહ, વ્યવહારજીવત્વકે એકાન્તકી પ્રતિપત્તિકા ખણ્ડન હૈ [અર્થાત્ જિસે માત્ર વ્યવહારનયસે જીવ કહા જાતા હૈ ઉસકા વાસ્તવમેં જીવરૂપસે સ્વીકાર કરના ઉચિત નહીં હૈ ઐસા યહાઁ સમઝાયા હૈ].
યહ જો એકેન્દ્રિયાદિ તથા પૃથ્વીકાયિકાદિ, ‘જીવ’ કહે જાતે હૈં, અનાદિ જીવ –પુદ્ગલકા પરસ્પર અવગાહ દેખકર વ્યવહારનયસે જીવકે પ્રાધાન્ય દ્વારા [–જીવકો મુખ્યતા દેકર] ‘જીવ’ કહે જાતે હૈં. નિશ્ચયનયસે ઉનમેં સ્પર્શનાદિ ઇન્દ્રિયાઁ તથા પૃથ્વી–આદિ કાયેં, જીવકે લક્ષણભૂત ચૈતન્યસ્વભાવકે અભાવકે કારણ, જીવ નહીં હૈં; ઉન્હીંમેં જો સ્વપરકો જ્ઞપ્તિરૂપસે પ્રકાશમાન જ્ઞાન હૈ વહી, ગુણ–ગુણીકે કથંચિત્ અભેદકે કારણ, જીવરૂપસે પ્રરૂપિત કિયા જાતા હૈ.. ૧૨૧..
અન્વયાર્થઃ– [જીવઃ] જીવ [સર્વં જાનાતિ પશ્યતિ] સબ જાનતા હૈ ઔર દેખતા હૈ, [સૌખ્યમ્ ઇચ્છતિ] સુખકી ઇચ્છા કરતા હૈ, [દુઃખાત્ બિભેતિ] દુઃખસે ડરતા હૈ, [હિતમ્ અહિતમ્ કરોતિ] -------------------------------------------------------------------------- પ્રતિપત્તિ = સ્વીકૃતિ; માન્યતા.
હિત–અહિત જીવ કરે અને હિત–અહિતનું ફળ ભોગવે. ૧૨૨.
૧૮૦