૧૪
] પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ
[ભગવાનશ્રીકુન્દકુન્દ
અત્ર પઞ્ચાસ્તિકાયાનામસ્તિત્વસંભવપ્રકારઃ કાયત્વસંભવપ્રકારશ્ચોક્તઃ.
અસ્તિ હ્યસ્તિકાયાનાં ગુણૈઃ પર્યાયૈશ્ચ વિવિધૈઃ સહ સ્વભાવો આત્મભાવોઽ નન્યત્વમ્. વસ્તુનો
વિશેષા હિ વ્યતિરેકિણઃ પર્યાયા ગુણાસ્તુ ત એવાન્વયિનઃ. તત ઐકેન પર્યાયેણ
પ્રલીયમાનસ્યાન્યેનોપજાયમાનસ્યાન્વયિના ગુણેન ધ્રૌવ્યં બિભ્રાણસ્યૈકસ્યાઽપિ વસ્તુનઃ
સમુચ્છેદોત્પાદધ્રૌવ્યલક્ષણમસ્તિત્વમુપપદ્યત એવ. ગુણપર્યાયૈઃ સહ સર્વથાન્યત્વે ત્વન્યો વિનશ્યત્યન્યઃ
પ્રાદુર્ભવત્યન્યો ધ્રવુત્વમાલમ્બત ઇતિ સર્વં વિપ્લવતે. તતઃ સાધ્વસ્તિત્વસંભવ–પ્રકારકથનમ્.
કાયત્વસંભવપ્રકારસ્ત્વયમુપદિશ્યતે. અવયવિનો હિ જીવપુદ્ગલધર્માધર્માકાશ–પદાર્થાસ્તેષામવયવા અપિ
પ્રદેશાખ્યાઃ પરસ્પરવ્યતિરેકિત્વાત્પર્યાયાઃ ઉચ્યન્તે. તેષાં તૈઃ સહાનન્યત્વે કાયત્વસિદ્ધિરૂપપત્તિમતી.
નિરવયવસ્યાપિ પરમાણોઃ સાવયવત્વશક્તિસદ્ભાવાત્ કાયત્વસિદ્ધિરનપવાદા. ન ચૈતદાઙ્કયમ્
-----------------------------------------------------------------------------
ટીકાઃ– યહાઁ, પાઁચ અસ્તિકાયોંકો અસ્તિત્વ કિસ પ્રકાર હૈે ઔર કાયત્વ કિસ પ્રકાર હૈ વહ
કહા હૈ.
વાસ્તવમેં અસ્તિકાયોંકો વિવિધ ગુણોં ઔર પર્યાયોંકે સાથ સ્વપના–અપનાપન–અનન્યપના હૈ.
વસ્તુકે ૧વ્યતિરેકી વિશેષ વે પર્યાયેં હૈં ઔર ૨અન્વયી વિશેષો વે ગુણ હૈં. ઇસલિયે એક પર્યાયસે
પ્રલયકો પ્રાપ્ત હોનેવાલી, અન્ય પર્યાયસે ઉત્પન્ન હોનેવાલી ઔર અન્વયી ગુણસે ધ્રુવ રહનેવાલી એક હી
વસ્તુકો ૩વ્યય–ઉત્પાદ–ધૌવ્યલક્ષણ અસ્તિત્વ ઘટિત હોતા હી હૈ. ઔર યદિ ગુણોં તથા પર્યાયોંકે સાથ
[વસ્તુકો] સર્વથા અન્યત્વ હો તબ તો અન્ય કોઈ વિનાશકો પ્રાપ્ત હોગા, અન્ય કોઈ પ્રાદુર્ભાવકો
[ઉત્પાદકો] પ્રાપ્ત હોગા ઔર અન્ય કોઈ ધ્રુવ રહેગા – ઇસપ્રકાર સબ ૪વિપ્લવ પ્રાપ્ત હો જાયેગા.
ઇસલિયે [પાઁચ અસ્તિકાયોંકો] અસ્તિત્વ કિસ પ્રકાર હૈ તત્સમ્બન્ધી યહ [ઉપર્યુક્ત] કથન સત્ય–
યોગ્ય–ન્યાયયુક્ત હૈે.
--------------------------------------------------------------------------
૧. વ્યતિરેક=ભેદ; એકકા દુસરેરૂપ નહીં હોના; ‘યહ વહ નહીં હૈ’ ઐસે જ્ઞાનકે નિમિત્તભૂત ભિન્નરૂપતા. [એક પર્યાય
દૂસરી પયાર્યરૂપ ન હોનેસે પર્યાયોંમેં પરસ્પર વ્યતિરેક હૈ; ઇસલિયે પર્યાયેં દ્રવ્યકે વ્યતિરેકી [વ્યતિરેકવાલે]
વિશેષ હૈં.]
૨. અન્વય=એકરૂપતા; સદ્રશતા; ‘યહ વહી હૈ’ ઐસે જ્ઞાનકે કારણભૂત એકરૂપતા. [ગુણોંમેં સદૈવ સદ્રશતા રહતી
હોનેસે ઉનમેં સદૈવ અન્વય હૈ, ઇસલિયે ગુણ દ્રવ્યકે અન્વયી વિશેષ [અન્વયવાલે ભેદ] હૈં.
૩. અસ્તિત્વકા લક્ષણ અથવા સ્વરૂપ વ્યય–ઉત્પાદ–ધ્રૌવ્ય હૈ.
૪. વિપ્લવ=અંધાધૂ્રન્ધી; ઉથલપુથલ; ગડ઼બડ઼ી; વિરોધ.