કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન
જીવસ્યોત્પાદવ્યયસદુચ્છેદાસદુત્પાદકર્તૃત્વોપપત્ત્યુપસંહારોઽયમ્. દ્રવ્યં હિ સર્વદાઽવિનષ્ટાનુત્પન્નમામ્નતમ્ તતો જીવદ્રવ્યસ્ય દ્રવ્યરૂપેણ નિત્યત્વમુપન્યસ્તમ્ તસ્યૈવ દેવાદિપર્યાયરૂપેણ પ્રાદુર્ભવતો ભાવકર્તૃત્વમુક્તં; તસ્યૈવ ચ મનુષ્યાદિપર્યાયરૂપેણ વ્યયતોઽભાવકર્તૃત્વમાખ્યાતં; તસ્યૈવ ચ સતો દેવાદિપર્યાયસ્યોચ્છેદમારભમાણસ્ય ભાવાભાવ– કર્તૃત્વમુદિતં; તસ્યૈવ ચાસતઃ પુનર્મનુષ્યાદિપર્યાયસ્યોત્પાદમારભમાણસ્યાભાવભાવકર્તૃત્વમભિહિતમ્ સર્વમિદમનવદ્યં દ્રવ્યપર્યાયાણામન્યતરગુણમુખ્યત્વેન વ્યાખ્યાનાત્ તથા હિ–યદા જીવઃ પર્યાય–ગુણત્વેન દ્રવ્યમુખ્યત્વેન વિવક્ષ્યતે તદા નોત્પદ્યતે, ન વિનશ્યતિ, ન ચ ક્રમવૃત્ત્યાવર્તમાનત્વાત્ -----------------------------------------------------------------------------
અન્વયાર્થઃ– [એવમ્] ઇસપ્રકાર [ગુણપર્યયૈઃ સહિત] ગુણપર્યાય સહિત [જીવઃ] જીવ [સંસરન્] સંસરણ કરતા હુઆ [ભાવમ્] ભાવ, [અભાવમ્] અભાવ, [ભાવાભાવમ્] ભાવાભાવ [ચ] ઔર [અભાવભાવમ્] અભાવભાવકો [કરોતિ] કરતા હૈ.
ટીકાઃ– યહ, જીવ ઉત્પાદ, વ્યય, સત્–વિનાશ ઔર અસત્–ઉત્પાદકા કર્તૃત્વ હોનેકી સિદ્ધિરૂપ ઉપસંહાર હૈ.
દ્રવ્ય વાસ્તવમેં સર્વદા અવિનષ્ટ ઔર અનુત્પન્ન આગમમેં કહા હૈ; ઇસલિયે જીવદ્રવ્યકો દ્રવ્યરૂપસે નિત્યપના કહા ગયા. [૧] દેવાદિપર્યાયરૂપસે ઉત્પન્ન હોતા હૈ ઇસલિયે ઉસીકો [–જીવદ્રવ્યકો હી] ભાવકા [–ઉત્પાદકા] કર્તૃત્વ કહા ગયા હૈ; [૨] મનુષ્યાદિપર્યાયરૂપસે નાશકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ ઇસલિયે ઉસીકો અભાવકા [–વ્યયકા] કર્તૃત્વ કહા ગયા હૈ; [૩] સત્ [વિદ્યમાન] દેવાદિપર્યાયકા નાશ કરતા હૈ ઇસલિયે ઉસીકો ભાવાભાવકા [–સત્કે વિનાશકા] કર્તૃત્વ કહા ગયા હૈ; ઔર [૪] ફિરસે અસત્ [–અવિદ્યમાન] મનુષ્યાદિપર્યાયકા ઉત્પાદ કરતા હૈ ઇસલિયે ઉસીકો અભાવભાવકા [– અસત્કે ઉત્પાદકા] કર્તૃત્વ કહા ગયા હૈ.
–યહ સબ નિરવદ્ય [નિર્દોષ, નિર્બાધ, અવિરુદ્ધ] હૈ, ક્યોંકિ દ્રવ્ય ઔર પર્યાયોમેંસે એકકી ગૌણતાસે ઔર અન્યકી મુખ્યતાસે કથન કિયા જાતા હૈ. વહ ઇસ પ્રકાર હૈઃ––