કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન
[
૫૧
ચ. ગગનમણિગમનાયત્તો દિવારાત્રઃ. તત્સંખ્યાવિશેષતઃ માસઃ, ઋતુઃ અયનં, સંવત્સરમિતિ.
એવંવિધો હિ વ્યવહારકાલઃ કેવલકાલપર્યાયમાત્રત્વેનાવધારયિતુમશક્યત્વાત્ પરાયત્ત ઇત્યુપમીયત
ઇતિ.. ૨૫..
ણત્થિ ચિરં વા ખિપ્પં મત્તારહિદં તુ સા વિ ખલુ મત્તા.
પોગ્ગલદવ્વેણ વિણા તમ્હા કાલો પડ્ડચ્ચભવો.. ૨૬..
નાસ્તિ ચિરં વા ક્ષિપ્રં માત્રારહિતં તુ સાપિ ખલુ માત્રા.
પુદ્ગલદ્રવ્યેણ વિના તસ્માત્કાલ પ્રતીત્યભવઃ.. ૨૬..
-----------------------------------------------------------------------------
કેવલ કાલકી પર્યાયમાત્રરૂપસે અવધારના અશકય હોનસે [અર્થાત્ પરકી અપેક્ષા બિના– પરમાણુ,
આંખ, સૂર્ય આદિ પર પદાર્થોકી અપેક્ષા બિના–વ્યવહારકાલકા માપ નિશ્ચિત કરના અશકય હોનેસે]
ઉસે ‘પરાશ્રિત’ ઐસી ઉપમા દી જાતી હૈ.
ભાવાર્થઃ– ‘સમય’ નિમિત્તભૂત ઐસે મંદ ગતિસે પરિણત પુદ્ગલ–પરમાણુ દ્વારા પ્રગટ હોતા હૈ–
માપા જાતા હૈ [અર્થાત્ પરમાણુકો એક આકાશપ્રદેશસે દૂસરે અનન્તર આકાશપ્રદેશમેં મંદગતિસે જાનેમેં
જો સમય લગે ઉસે સમય કહા જાતા હૈ]. ‘નિમેષ’ આઁખકે મિચનેસે પ્રગટ હોતા હૈ [અર્થાત્ ખુલી
આઁખકે મિચનેમેં જો સમય લગે ઉસે નિમેષ કહા જાતા હૈ ઔર વહ એક નિમેષ અસંખ્યાત સમયકા
હોતા હૈ]. પન્દ્રહ નિમેષકા એક ‘કાષ્ઠા’, તીસ કાષ્ઠાકી એક ‘કલા’, બીસસે કુછ અધિક કલાકી
એક ‘ઘડી’ ઔર દો ઘડીકા એક ‘મહૂર્ત બનતા હૈ]. ‘અહોરાત્ર’ સૂર્યકે ગમનસે પ્રગટ હોતા હૈ [ઔર
વહ એક અહોરાત્ર તીસ મુહૂર્તકા હોતા હૈ] તીસ અહોરાત્રકા એક ‘માસ’, દો માસકી એક ‘ઋતુ’
તીન ઋતુકા એક ‘અયન’ ઔર દો અયનકા એક ‘વર્ષ’ બનતા હૈ. – યહ સબ વ્યવહારકાલ હૈે.
‘પલ્યોપમ’, ‘સાગરોપમ’ આદિ ભી વ્યવહારકાલકે ભેદ હૈં.
ઉપરોક્ત સમય–નિમેષાદિ સબ વાસ્તવમેં માત્ર નિશ્ચયકાલકી હી [–કાલદ્રવ્યકી હી] પર્યાયેં હૈં
પરન્તુ વે પરમાણુ આદિ દ્વારા પ્રગટ હોતી હૈં ઇસલિયે [અર્થાત્ પર પદાર્થોં દ્વારા માપી સકતી હૈં
ઇસલિયે] ઉન્હેં ઉપચારસે પરાશ્રિત કહા જાતા હૈ.. ૨૫..
--------------------------------------------------------------------------
‘ચિર’ ‘શીધ્ર’ નહિ માત્રા બિના, માત્રા નહીં પુદ્ગલ બિના,
તે કારણે પર–આશ્રયે ઉત્પન્ન ભાખ્યો કાલ આ. ૨૬.