૫૨
] પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ
[ભગવાનશ્રીકુન્દકુન્દ
અત્ર વ્યવહારકાલસ્ય કથંચિત પરાયત્તત્વે સદુપપત્તિરુક્તા.
ઇહ હિ વ્યવહારકાલે નિમિષસમયાદૌ અસ્તિ તાવત્ ચિર ઇતિ ક્ષિપ્ર ઇતિ સંપ્રત્યયઃ. સ ખલુ
દીર્ધહ્રસ્વકાલનિબંધનં પ્રમાણમંતરેણ ન સંભાવ્યતે. તદપિ પ્રમાણં પુદ્ગલદ્રવ્યપરિણામમન્તરેણ નાવધાર્યતે.
તતઃપરપરિણામદ્યોતમાનત્વાદ્વયવહારકાલો નિશ્ચયેનાનન્યાશ્રિતોઽપિ પ્રતીત્યભવ ઇત્યભિ–ધીયતે.
તદત્રાસ્તિકાયસામાન્યપ્રરૂપણાયામસ્તિકાયત્વાભાવાત્સાક્ષાદનુપન્યસ્યમાનોઽપિ
-----------------------------------------------------------------------------
ગાથા ૨૬
અન્વયાર્થઃ– [ચિરં વા ક્ષિપ્રં] ‘ચિર’ અથવા ‘ક્ષિપ્ર’ ઐસા જ્ઞાન [–અધિક કાલ અથવા અલ્પ
કાલ ઐસા જ્ઞાન] [માત્રારહિતં તુ] પરિમાણ બિના [–કાલકે માપ બિના] [ન અસ્તિ] નહીં હોતા;
[સા માત્રા અપિ] ઔર વહ પરિમાણ [ખલુ] વાસ્તવમેં [પુદ્ગલદ્રવ્યેણ વિના] પુદ્ગલદ્રવ્યકે નહીં હોતા;
[તસ્માત્] ઇસલિયે [કાલઃ પ્રતીત્યભવઃ] કાલ આશ્રિતરૂપસે ઉપજનેવાલા હૈ [અર્થાત્ વ્યવહારકાલ
પરકા આશ્રય કરકે ઉત્પન્ન હોતા હૈ ઐસા ઉપચારસે કહા જાતા હૈ].
ટીકાઃ– યહાઁ વ્યવહારકાલકે કથંચિત પરાશ્રિતપનેકે વિષયમેં સત્ય યુક્તિ કહી ગઈ હૈ.
પ્રથમ તો, નિમેષ–સમયાદિ વ્યવહારકાલમેં ‘ચિર’ ઔર ‘ક્ષિપ્ર’ ઐસા જ્ઞાન [–અધિક કાલ ઔર
અલ્પ કાલ ઐસા જ્ઞાન હોતા હૈ]. વહ જ્ઞાન વાસ્તવમેં અધિક ઔર અલ્પ કાલ સાથ સમ્બન્ધ
રખનેવાલે પ્રમાણ [–કાલપરિમાણ] બિના સંભવિત નહીં હોતા; ઔર વહ પ્રમાણ પુદ્ગલદ્રવ્યકે પરિણામ
બિના નિશ્ચિત નહીં હોતા. ઇસલિયે, વ્યવહારકાલ પરકે પરિણામ દ્વારા જ્ઞાત હોનેકે કારણ – યદ્યપિ
નિશ્ચયસે વહ અન્યકે આશ્રિત નહીં હૈ તથાપિ – આશ્રિતરૂપસે ઉત્પન્ન હોનેવાલા [–પરકે અવલમ્બનસે
ઉપજનેવાલા] કહા જાતા હૈ.
ઇસલિયે યદ્યપિ કાલકો અસ્તિકાયપનેકે અભાવકે કારણ યહાઁ અસ્તિકાયકી સામાન્ય પ્રરૂપણામેં
ઉસકા સાક્ષાત્ કથન નહીંં હૈ તથાપિ, જીવ–પુદ્ગલકે પરિણામકી અન્યથા અનુપપત્તિ દ્વારા સિદ્ધ
હોનેવાલા નિશ્ચયરૂપ કાલ ઔર ઉનકે પરિણામકે આશ્રિત નિશ્ચિત હોનેવાલા વ્યવહારરૂપ કાલ
પંચાસ્તિકાયકી ભાઁતિ લોકરૂપસે પરિણત હૈ– ઐસા, અત્યન્ત તીક્ષ્ણ દષ્ટિસે જાના જા સકતા હૈ.
--------------------------------------------------------------------------
સાક્ષાત્ =સીધા [કાલકા વિસ્તૃત સીધા કથન શ્રી પ્રવચનસારકે દ્વિતીય–શ્રુતસ્કંધમેં કિયા ગયા હૈ; ઇસલિયે
કાલકા સ્વરૂપ વિસ્તારસે જાનનેકે ઇચ્છુક જિજ્ઞાસુકોે પ્રવચનસારમેંસે તે જાન લેના ચાહિયે.]