કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા] ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયવર્ણન
[
૫૩
જીવ–પુદ્ગલપરિણામાન્યથાનુપપત્ત્યા નિશ્ચયરૂપસ્તત્પરિણામાયત્તતયા વ્યવહારરૂપઃ કાલોઽસ્તિકાયપઞ્ચ–
કવલ્લોકરૂપેણ પરિણત ઇતિ ખરતરદ્રષ્ટયાભ્યુપગમ્યત ઇતિ.. ૨૬..
-----------------------------------------------------------------------------
ભાવાર્થઃ– ‘સમય’ અલ્પ હૈ, ‘નિમેષ’ અધિક હૈ ઔર ‘મુહુર્ત’ ઉસસે ભી અધિક હૈ ઐસા જો
જ્ઞાન હોતા હૈ વહ ‘સમય’, ‘નિમેષ’ આદિકા પરિમાણ જાનનેસે હોતા હૈ; ઔર વહ કાલપરિમાણ
પુદ્ગલોં દ્વારા નિશ્ચિત હોતા હૈ. ઇસલિયે વ્યવહારકાલકી ઉત્પત્તિ પુદ્ગલોં દ્વારા હોતી [ઉપચારસે]
કહી જાતી હૈ.
ઇસ પ્રકાર યદ્યપિ વ્યવહારકાલકા માપ પુદ્ગલ દ્વારા હોતા હૈ ઇસલિયે ઉસે ઉપચારસે
પુદ્ગલાશ્રિત કહા જાતા હૈ તથાપિ નિશ્ચયસે વહ કેવલ કાલદ્રવ્યકી હી પર્યાયરૂપ હૈ, પુદ્ગલસે સર્વથા
ભિન્ન હૈ–ઐસા સમઝના. જિસ પ્રકાર દસ સેર પાનીકે મિટ્ટીમય ઘડેકા માપ પાની દ્વારા હોતા હૈ
તથાપિ ઘડા મિટ્ટીકી હી પર્યાયરૂપ હૈ, પાનીકી પર્યાયરૂપ નહીં હૈ, ઉસી પ્રકાર સમય–નિમેષાદિ
વ્યવહારકાલકા માપ પુદ્ગલ દ્વારા હોતા હૈ તથાપિ વ્યવહારકાલ કાલદ્રવ્યકી હી પર્યાયરૂપ હૈ,
પુદ્ગલકી પર્યાયરૂપ નહીં હૈ.
કાલસમ્બન્ધી ગાથાસૂત્રોંંકે કથનકા સંક્ષેપ ઇસ પ્રકાર હૈઃ– જીવપુદ્ગલોંકે પરિણામમેં
[સમયવિશિષ્ટ વૃત્તિમેં] વ્યવહારસે સમયકી અપેક્ષા આતી હૈ; ઇસલિયે સમયકો ઉત્પન્ન કરનેવાલા કોઈ
પદાર્થ અવશ્ય હોના ચાહિયે. વહ પદાર્થ સો કાલદ્રવ્ય હૈ. કાલદ્રવ્ય પરિણમિત હોનેસે વ્યવહારકાલ
હોતા હૈ ઔર વહ વ્યવહારકાલ પુદ્ગલ દ્વારા માપા જાનેસે ઉસે ઉપચારસે પરાશ્રિત કહા જાતા હૈ.
પંચાસ્તિકાયકી ભાઁતિ નિશ્ચયવ્યવહારરૂપ કાલ ભી લોકરૂપસે પરિણત હૈ ઐસા સર્વજ્ઞોંને દેખા હૈ ઔર
અતિ તીક્ષ્ણ દ્રષ્ટિ દ્વારા સ્પષ્ટ સમ્યક્ અનુમાન ભી હો સકતા હૈ.
કાલસમ્બન્ધી કથનકા તાત્પર્યાર્થ નિમ્નોક્તાનુસાર ગ્રહણ કરને યોગ્ય હૈેઃ– અતીત અનન્ત કાલમેં
જીવકો એક ચિદાનન્દરૂપ કાલ હી [સ્વકાલ હી] જિસકા સ્વભાવ હૈ ઐસે જીવાસ્તિકાયકી
ઉપલબ્ધિ નહીં હુઈ હૈ; ઉસ જીવાસ્તિકાયકા હી સમ્યક્ શ્રદ્ધાન, ઉસીકા રાગાદિસે ભિન્નરૂપ ભેદજ્ઞાન
ઔર ઉસીમેં રાગાદિવિભાવરૂપ સમસ્ત સંકલ્પ–વિકલ્પજાલકે ત્યાગ દ્વારા સ્થિર પરિણતિ કર્તવ્ય હૈ
.. ૨૬..