ઇતિ સમયવ્યાખ્યાયામન્તનીંતષડ્દ્રવ્યપઞ્ચાસ્તિકાયસામાન્યવ્યાખ્યાનરૂપઃ પીઠબંધઃ સમાપ્તઃ.. અથામીષામેવ વિશેષવ્યાખ્યાનમ્. તત્ર તાવત્ જીવદ્રવ્યાસ્તિકાયવ્યાખ્યાનમ્.
ભોત્તા ય દેહમેત્તો ણ હિ
ભોક્તા ચ દેહમાત્રો ન હિ મૂર્તઃ કર્મસંયુક્તઃ.. ૨૭..
અત્ર સંસારાવસ્થસ્યાત્મનઃ સોપાધિ નિરુપાધિ ચ સ્વરૂપમુક્તમ્. આત્મા હિ નિશ્ચયેન ભાવપ્રાણધારણાજ્જીવઃ, વ્યવહારેણ દ્રવ્યપ્રાણધારણાજ્જીવઃ. નિશ્ચયેન -----------------------------------------------------------------------------
ઇસ પ્રકાર [શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવપ્રણીત શ્રી પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ શાસ્ત્રકી શ્રી અમૃતચંદ્રાચાર્યદેવવિરચિત] સમયવ્યાખ્યા નામકી ટીકામેં ષડ્દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાયકે સામાન્ય વ્યાખ્યાનરૂપ પીઠિકા સમાપ્ત હુઈ.
અબ ઉન્હીંકા [–ષડ્દ્રવ્ય ઔર પંચાસ્તિકાયકા હી] વિશેષ વ્યાખ્યાન કિયા જાતા હૈ. ઉસમેં પ્રથમ, જીવદ્રવ્યાસ્તિકાયકે વ્યાખ્યાન હૈં.
અન્વયાર્થઃ– [જીવઃ ઇતિ ભવતિ] [સંસારસ્થિત] આત્મા જીવ હૈ, [ચેતયિતા] ચેતયિતા [ચેતનેવાલા] હૈ, [ઉપયોગવિશેષિતઃ] ઉપયોગલક્ષિત હૈ, [પ્રભુઃ] પ્રભુ હૈ, [કર્તા] કર્તા હૈે, [ભોક્તા] ભોક્તા હૈ, [દેહમાત્રઃ] દેહપ્રમાણ હૈ, [ન હિ મૂર્તઃ] અમૂર્ત હૈ [ચ] ઔર [કર્મસંયુક્તઃ] કર્મસંયુક્ત હૈ.
ટીકાઃ– યહાઁ [ઇસ ગાથામેં] સંસાર–દશાવાલે આત્માકા સોપાધિ ઔર નિરુપાધિ સ્વરૂપ કહા હૈ.
આત્મા નિશ્ચયસે ભાવપ્રાણકો ધારણ કરતા હૈ ઇસલિયે ‘જીવ’ હૈ, વ્યવહારસે [અસદ્ભૂત વ્યવહારનયસે] દ્રવ્યપ્રાણકો ધારણ કરતા હૈ ઇસલિયે ‘જીવ’ હૈ; ૨નિશ્ચયસે ચિત્સ્વરૂપ હોનેકે કારણ ‘ચેતયિતા’ [ચેતનેવાલા] હૈ, વ્યવહારસે [સદ્ભૂત વ્યવહારનયસે] ચિત્શક્તિયુક્ત હોનેસે ‘ચેતયિતા’ --------------------------------------------------------------------------
કર્તા અને ભોક્તા, શરીરપ્રમાણ, કર્મે યુક્ત છે. ૨૭.
૫૪
૧. સોપાધિ = ઉપાધિ સહિત; જિસમેં પરકી અપેક્ષા આતી હો ઐસા.
૨. નિશ્ચયસે ચિત્શક્તિકો આત્માકે સાથ અભેદ હૈ ઔર વ્યવહારસે ભેદ હૈ; ઇસલિયે નિશ્ચયસે આત્મા ચિત્શક્તિસ્વરૂપ
હૈ ઔર વ્યવહારસે ચિત્શક્તિવાન હૈ.