58
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
cidvivartāḥ. vivartate hi cicchaktiranādijñānāvaraṇādi–karmasaṁparkakūṇitapracārā paricchedyasya
viśvasyaikadeśeṣu krameṇ vyāpriyamāṇā. yadā tu jñānāvaraṇādikarmasaṁparkaḥ praṇaśyati tadā paricchedyasya
viśvasya sarvadeśeṣu yugapadvayāpr̥tā kathaṁcitkauṭasthyamavāpya viṣayāṁtaramanāpnuvaṁtī na vivartate. sa khalveṣ
niścitaḥ sarvajñasarvadarśitvopalambhaḥ. ayamev dravyakarmanibaṁdhanabhūtānāṁ bhāvakarmaṇāṁ kartr̥tvocchedaḥ. ayamev
-----------------------------------------------------------------------------
‘1karmasaṁyuktapanā’ to hotā hī nahīṁ , kyoṁki dravyakarmo aur bhāvakarmose vimukti huī hai. dravyakarma ve
pudgalaskaṁdh hai aur bhāvakarma ve 2cidvivarta haiṁ. citśakti anādi jñānāvaraṇādikarmoṁke samparkase
[sambandhase] saṁkucit vyāpāravālī honeke kāraṇ jñeyabhūt viśvake [–samasta padārthoṁke] ek–ek
deśameṁ kramaśaḥ vyāpār karatī huī vivartanako prāpta hotī hai. kintu jab jñānāvaraṇādikarmoṁkā samparka
vinaṣṭa hotā hai, tab vah jñeyabhūt viśvake sarva deśoṁmeṁ yugapad vyāpār karatī huī kathaṁcit 3kūṭastha
hokar, anya viṣayako prāpta na hotī huī vivartan nahīṁ karatī. vah yah [citśaktike vivartanakā
abhāv], vāstavameṁ niścit [–niyat, acal] sarvajñapanekī aur sarvadarśīpanekī upalabdhi hai. yahī,
dravyakarmoṁke nimittabhūt bhāvakarmoṁke kartr̥tvakā vināś hai; yahī, vikārapūrvak anubhavake abhāvake kāraṇ
4aupādhik sukhaduḥkhapariṇāmoṁke bhoktr̥tvakā vināś hai; aur yahī, anādi vivartanake khedake vināśase
--------------------------------------------------------------------------
1. pūrva sūtrameṁ kahe hue ‘jīvatva’ ādi nav viśeṣomeṁse pratham āṭh viśeṣ muktātmāko bhī yathāsaṁbhav hote haiṁ, mātra
ek ‘karmasaṁyuktapanā’ nahīṁ hotā.
2. cidvivarta = caitanyakā parivartan arthāt caitanyakā ek viṣayako choṛạkar anya viṣayako jānanerūp badalanā;
citśaktikā anya anya jñeyoṁko jānanerūp parivartit honā.
3. kūṭastha = sarvakāl ek rūp rahanevālī; acala. [jñānāvaraṇādikarmokā sambandha naṣṭa hone par kahīṁ citśakti
sarvathā apariṇāmī nahīṁ ho jātī; kintu vah anya–anya jñeyoṁko jānanerūp parivartit nahīṁ hotī–sarvadā tīnoṁ
kālake samasta jñeyoṁko jānatī rahatī hai, isaliye use kathaṁcit kūṭastha kahā hai.]
4. aupādhik = dravyakarmarūp upādhike sāth sambandhavāle; jinameṁ dravyakarmarūpī upādhi nimitta hotī hai aise;
asvābhāvik; vaibhāvik; vikārī.