14
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
atra pa~nchAstikAyAnAmastitvasa.nbhavaprakAraH kAyatvasa.nbhavaprakArashchoktaH.
asti hyastikAyAnA.n guNaiH paryAyaishcha vividhaiH sah svabhAvo AtmabhAvo.a nanyatvam. vastuno
visheShA hi vyatirekiNaH paryAyA guNAstu ta evAnvayinaH. tat aiken paryAyeN
pralIyamAnasyAnyenopajAyamAnasyAnvayinA guNen dhrauvya.n bibhrANasyaikasyA.api vastunaH
samuchChedotpAdadhrauvyalakShaNamastitvamupapadyat eva. guNaparyAyaiH sah sarvathAnyatve tvanyo vinashyatyanyaH
prAdurbhavatyanyo dhravutvamAlambat iti sarva.n viplavate. tataH sAdhvastitvasa.nbhav–prakArakathanam.
kAyatvasa.nbhavaprakArastvayamupadishyate. avayavino hi jIvapudgaladharmAdharmAkAsh–padArthAsteShAmavayavA api
pradeshAkhyAH parasparavyatirekitvAtparyAyAH uchyante. teShA.n taiH sahAnanyatve kAyatvasiddhirUpapattimatI.
niravayavasyApi paramANoH sAvayavatvashaktisadbhAvAt kAyatvasiddhiranapavAdA. na chaitadA~N.hkayam
-----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– yahA.N, pA.Nch astikAyo.nko astitva kis prakAr haie aur kAyatva kis prakAr hai vah
kahA hai.
vAstavame.n astikAyo.nko vividh guNo.n aur paryAyo.nke sAth svapanA–apanApan–ananyapanA hai.
vastuke 1vyatirekI visheSh ve paryAye.n hai.n aur 2anvayI visheSho ve guN hai.n. isaliye ek paryAyase
pralayako prApta honevAlI, anya paryAyase utpanna honevAlI aur anvayI guNase dhruv rahanevAlI ek hI
vastuko 3vyay–utpAd–dhauvyalakShaN astitva ghaTit hotA hI hai. aur yadi guNo.n tathA paryAyo.nke sAth
[vastuko] sarvathA anyatva ho tab to anya koI vinAshako prApta hogA, anya koI prAdurbhAvako
[utpAdako] prApta hogA aur anya koI dhruv rahegA – isaprakAr sab 4viplav prApta ho jAyegA.
isaliye [pA.Nch astikAyo.nko] astitva kis prakAr hai tatsambandhI yah [uparyukta] kathan satya–
yogya–nyAyayukta haie.
--------------------------------------------------------------------------
1. vyatirek=bhed; ekakA dusarerUp nahI.n honA; ‘yah vah nahI.n hai’ aise j~nAnake nimittabhUt bhinnarUpatA. [ek paryAy
dUsarI payAryarUp na honese paryAyo.nme.n paraspar vyatirek hai; isaliye paryAye.n dravyake vyatirekI [vyatirekavAle]
visheSh hai.n.]
2. anvay=ekarUpatA; sadrashatA; ‘yah vahI hai’ aise j~nAnake kAraNabhUt ekarUpatA. [guNo.nme.n sadaiv sadrashatA rahatI
honese uname.n sadaiv anvay hai, isaliye guN dravyake anvayI visheSh [anvayavAle bhed] hai.n.
3. astitvakA lakShaN athavA svarUp vyay–utpAd–dhrauvya hai.
4. viplav=a.ndhAdhU.hrandhI; uthalaputhal; ga.Dba.DI; virodha.