Panchastikay Sangrah-Hindi (itrans transliteration).

< Previous Page   Next Page >


Page 21 of 264
PDF/HTML Page 50 of 293

 

background image
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
21
samastasyApi vastuvistArasya sAdrashyasUchakatvAdekA. sarvapadArthasthitA cha trilakShaNasya
sadityabhidhAnasya saditi pratyayasya cha sarvapadArtheShu tanmUlasyaivopalambhAt. savishvarUpA cha vishvasya
samastavastuvistArasyApi rUpaistrilakShaNaiH svabhAvaiH sah vartamAnatvAt. anantaparyAyA
chAnantAbhirdravyaparyAyavyaktibhistrilakShaNAbhiH parigamyamAnatvAt eva.nbhUtApi sA na khalu nirakushA kintu
sapratipakShA. pratipakSho hyasattA sattAyAH atrilakShaNatva.n trilakShaNAyAH, anekatvamekasyAH,
ekapadArthasthitatva.n sarvapadArthasthitAyAH, ekarUpatva.n savishvarUpAyAH, ekaparyAyatvamanantaparyAyAyA
iti.
-----------------------------------------------------------------------------

‘utpAdavyayadhrauvyAtmak’ [trilakShaNA] jAnanA; kyo.nki
1bhAv aur bhAvavAnakA katha.nchit ek svarUp
hotA hai. aur vah [sattA] ‘ek’ hai, kyo.nki vah trilakShaNavAle samasta vastuvistArakA sAdrashya
sUchit karatI hai. aur vah [sattA] ‘sarvapadArthasthit’ hai; kyo.nki usake kAraN hI [–sattAke kAraN
hI] sarva padArthome.n trilakShaNakI [–utpAdavyayadhrauvyakI], ‘sat’ aise kathanakI tathA ‘sat’ aisI
pratItikI upalabdhi hotI hai. aur vah [sattA] ‘savishvarUp’ hai, kyo.nki vah vishvake rUpo.n sahit
arthAt samasta vastuvistArake trilakShaNavAle svabhAvo.n sahit vartatI hai. aur vah [sattA]
‘ana.ntaparyAyamay’ hai. kyo.nki vah trilakShaNavAlI ananta dravyaparyAyarUp vyaktiyo.nse vyApta hai. [isaprakAr
2sAmAnya–visheShAtmak sattAkA usake sAmAnya pakShakI apekShAse arthAt mahAsattArUp pakShakI apekShAse
varNan huA.]
aisI hone par bhI vah vAstavame.n 3nira.nkush nahI.n hai kintu 4sapratipakSha hai. [1] sattAko asattA
pratipakSha hai; [2] trilakShaNAko atrilakShaNapanA pratipakSha hai; [3] ekako anekapanA pratipakSha hai; [4]
sarvapadArthasthitako ekapadArthasthitapanA pratipakSha hai; [5] savishvarUpako ekarUpapanA pratipakSha hai;
[6]anantaparyAyamayako ekaparyAyamayapanA pratipakSha hai.
--------------------------------------------------------------------------
1. sattA bhAv hai aur vastu bhAvavAn hai.

2. yahA.N ‘sAmAnyAtmak’kA artha ‘mahA’ samajhanA chAhiye aur ‘visheShAtmak’ kA artha ‘avAntar’ samajhanA chAhiye.
sAmAnya visheShake dUsare artha yahA.N nahI.n samajhanA.

3. nira.nkush=a.nkush rahit; viruddha pakSha rahit ; niHpratipakSha. [sAmAnyavisheShAtmak sattAkA Upar jo varNan kiyA
hai vaisI hone par bhI sarvathA vaisI nahI.n hai; katha.nchit [sAmAnya–apekShAse] vaisI hai. aur katha.nchit [visheSh–
apekShAse] viruddha prakArakI haie.]

4. sapratipakSha=pratipakSha sahit; vipakSha sahit; viruddha pakSha sahita.