kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
cha. gaganamaNigamanAyatto divArAtraH. tatsa.nkhyAvisheShataH mAsaH, R^ituH ayana.n, sa.nvatsaramiti. eva.nvidho hi vyavahArakAlaH kevalakAlaparyAyamAtratvenAvadhArayitumashakyatvAt parAyatta ityupamIyat iti.. 25..
poggaladavveN viNA tamhA kAlo paDDachchabhavo.. 26..
pudgaladravyeN vinA tasmAtkAl pratItyabhavaH.. 26..
----------------------------------------------------------------------------- keval kAlakI paryAyamAtrarUpase avadhAranA ashakay honase [arthAt parakI apekShA binA– paramANu, A.nkh, sUrya Adi par padArthokI apekShA binA–vyavahArakAlakA mAp nishchit karanA ashakay honese] use ‘parAshrit’ aisI upamA dI jAtI hai.
bhAvArthaH– ‘samay’ nimittabhUt aise ma.nd gatise pariNat pudgal–paramANu dvArA pragaT hotA hai– mApA jAtA hai [arthAt paramANuko ek AkAshapradeshase dUsare anantar AkAshapradeshame.n ma.ndagatise jAneme.n jo samay lage use samay kahA jAtA hai]. ‘nimeSh’ A.Nkhake michanese pragaT hotA hai [arthAt khulI A.Nkhake michaneme.n jo samay lage use nimeSh kahA jAtA hai aur vah ek nimeSh asa.nkhyAt samayakA hotA hai]. pandrah nimeShakA ek ‘kAShThA’, tIs kAShThAkI ek ‘kalA’, bIsase kuCh adhik kalAkI ek ‘gha.DI’ aur do gha.DIkA ek ‘mahUrta banatA hai]. ‘ahorAtra’ sUryake gamanase pragaT hotA hai [aur vah ek ahorAtra tIs muhUrtakA hotA hai] tIs ahorAtrakA ek ‘mAs’, do mAsakI ek ‘R^itu’ tIn R^itukA ek ‘ayan’ aur do ayanakA ek ‘varSha’ banatA hai. – yah sab vyavahArakAl haie. ‘palyopam’, ‘sAgaropam’ Adi bhI vyavahArakAlake bhed hai.n.
uparokta samay–nimeShAdi sab vAstavame.n mAtra nishchayakAlakI hI [–kAladravyakI hI] paryAye.n hai.n parantu ve paramANu Adi dvArA pragaT hotI hai.n isaliye [arthAt par padArtho.n dvArA mApI sakatI hai.n isaliye] unhe.n upachArase parAshrit kahA jAtA hai.. 25.. --------------------------------------------------------------------------
‘chir’ ‘shIdhra’ nahi mAtrA binA, mAtrA nahI.n pudgal binA,
te kAraNe par–Ashraye utpanna bhAkhyo kAl A. 26.