೧೪
] ಪಂಚಾಸ್ತಿಕಾಯಸಂಗ್ರಹ
[ಭಗವಾನಶ್ರೀಕುನ್ದಕುನ್ದ
ಅತ್ರ ಪಞ್ಚಾಸ್ತಿಕಾಯಾನಾಮಸ್ತಿತ್ವಸಂಭವಪ್ರಕಾರಃ ಕಾಯತ್ವಸಂಭವಪ್ರಕಾರಶ್ಚೋಕ್ತಃ.
ಅಸ್ತಿ ಹ್ಯಸ್ತಿಕಾಯಾನಾಂ ಗುಣೈಃ ಪರ್ಯಾಯೈಶ್ಚ ವಿವಿಧೈಃ ಸಹ ಸ್ವಭಾವೋ ಆತ್ಮಭಾವೋಽ ನನ್ಯತ್ವಮ್. ವಸ್ತುನೋ
ವಿಶೇಷಾ ಹಿ ವ್ಯತಿರೇಕಿಣಃ ಪರ್ಯಾಯಾ ಗುಣಾಸ್ತು ತ ಏವಾನ್ವಯಿನಃ. ತತ ಐಕೇನ ಪರ್ಯಾಯೇಣ
ಪ್ರಲೀಯಮಾನಸ್ಯಾನ್ಯೇನೋಪಜಾಯಮಾನಸ್ಯಾನ್ವಯಿನಾ ಗುಣೇನ ಧ್ರೌವ್ಯಂ ಬಿಭ್ರಾಣಸ್ಯೈಕಸ್ಯಾಽಪಿ ವಸ್ತುನಃ
ಸಮುಚ್ಛೇದೋತ್ಪಾದಧ್ರೌವ್ಯಲಕ್ಷಣಮಸ್ತಿತ್ವಮುಪಪದ್ಯತ ಏವ. ಗುಣಪರ್ಯಾಯೈಃ ಸಹ ಸರ್ವಥಾನ್ಯತ್ವೇ ತ್ವನ್ಯೋ ವಿನಶ್ಯತ್ಯನ್ಯಃ
ಪ್ರಾದುರ್ಭವತ್ಯನ್ಯೋ ಧ್ರವುತ್ವಮಾಲಮ್ಬತ ಇತಿ ಸರ್ವಂ ವಿಪ್ಲವತೇ. ತತಃ ಸಾಧ್ವಸ್ತಿತ್ವಸಂಭವ–ಪ್ರಕಾರಕಥನಮ್.
ಕಾಯತ್ವಸಂಭವಪ್ರಕಾರಸ್ತ್ವಯಮುಪದಿಶ್ಯತೇ. ಅವಯವಿನೋ ಹಿ ಜೀವಪುದ್ಗಲಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಕಾಶ–ಪದಾರ್ಥಾಸ್ತೇಷಾಮವಯವಾ ಅಪಿ
ಪ್ರದೇಶಾಖ್ಯಾಃ ಪರಸ್ಪರವ್ಯತಿರೇಕಿತ್ವಾತ್ಪರ್ಯಾಯಾಃ ಉಚ್ಯನ್ತೇ. ತೇಷಾಂ ತೈಃ ಸಹಾನನ್ಯತ್ವೇ ಕಾಯತ್ವಸಿದ್ಧಿರೂಪಪತ್ತಿಮತೀ.
ನಿರವಯವಸ್ಯಾಪಿ ಪರಮಾಣೋಃ ಸಾವಯವತ್ವಶಕ್ತಿಸದ್ಭಾವಾತ್ ಕಾಯತ್ವಸಿದ್ಧಿರನಪವಾದಾ. ನ ಚೈತದಾಙ್ಕಯಮ್
-----------------------------------------------------------------------------
ಟೀಕಾಃ– ಯಹಾಂ, ಪಾಂಚ ಅಸ್ತಿಕಾಯೋಂಕೋ ಅಸ್ತಿತ್ವ ಕಿಸ ಪ್ರಕಾರ ಹೈೇ ಔರ ಕಾಯತ್ವ ಕಿಸ ಪ್ರಕಾರ ಹೈ ವಹ
ಕಹಾ ಹೈ.
ವಾಸ್ತವಮೇಂ ಅಸ್ತಿಕಾಯೋಂಕೋ ವಿವಿಧ ಗುಣೋಂ ಔರ ಪರ್ಯಾಯೋಂಕೇ ಸಾಥ ಸ್ವಪನಾ–ಅಪನಾಪನ–ಅನನ್ಯಪನಾ ಹೈ.
ವಸ್ತುಕೇ ೧ವ್ಯತಿರೇಕೀ ವಿಶೇಷ ವೇ ಪರ್ಯಾಯೇಂ ಹೈಂ ಔರ ೨ಅನ್ವಯೀ ವಿಶೇಷೋ ವೇ ಗುಣ ಹೈಂ. ಇಸಲಿಯೇ ಏಕ ಪರ್ಯಾಯಸೇ
ಪ್ರಲಯಕೋ ಪ್ರಾಪ್ತ ಹೋನೇವಾಲೀ, ಅನ್ಯ ಪರ್ಯಾಯಸೇ ಉತ್ಪನ್ನ ಹೋನೇವಾಲೀ ಔರ ಅನ್ವಯೀ ಗುಣಸೇ ಧ್ರುವ ರಹನೇವಾಲೀ ಏಕ ಹೀ
ವಸ್ತುಕೋ ೩ವ್ಯಯ–ಉತ್ಪಾದ–ಧೌವ್ಯಲಕ್ಷಣ ಅಸ್ತಿತ್ವ ಘಟಿತ ಹೋತಾ ಹೀ ಹೈ. ಔರ ಯದಿ ಗುಣೋಂ ತಥಾ ಪರ್ಯಾಯೋಂಕೇ ಸಾಥ
[ವಸ್ತುಕೋ] ಸರ್ವಥಾ ಅನ್ಯತ್ವ ಹೋ ತಬ ತೋ ಅನ್ಯ ಕೋಈ ವಿನಾಶಕೋ ಪ್ರಾಪ್ತ ಹೋಗಾ, ಅನ್ಯ ಕೋಈ ಪ್ರಾದುರ್ಭಾವಕೋ
[ಉತ್ಪಾದಕೋ] ಪ್ರಾಪ್ತ ಹೋಗಾ ಔರ ಅನ್ಯ ಕೋಈ ಧ್ರುವ ರಹೇಗಾ – ಇಸಪ್ರಕಾರ ಸಬ ೪ವಿಪ್ಲವ ಪ್ರಾಪ್ತ ಹೋ ಜಾಯೇಗಾ.
ಇಸಲಿಯೇ [ಪಾಂಚ ಅಸ್ತಿಕಾಯೋಂಕೋ] ಅಸ್ತಿತ್ವ ಕಿಸ ಪ್ರಕಾರ ಹೈ ತತ್ಸಮ್ಬನ್ಧೀ ಯಹ [ಉಪರ್ಯುಕ್ತ] ಕಥನ ಸತ್ಯ–
ಯೋಗ್ಯ–ನ್ಯಾಯಯುಕ್ತ ಹೈೇ.
--------------------------------------------------------------------------
೧. ವ್ಯತಿರೇಕ=ಭೇದ; ಏಕಕಾ ದುಸರೇರೂಪ ನಹೀಂ ಹೋನಾ; ‘ಯಹ ವಹ ನಹೀಂ ಹೈ’ ಐಸೇ ಜ್ಞಾನಕೇ ನಿಮಿತ್ತಭೂತ ಭಿನ್ನರೂಪತಾ. [ಏಕ ಪರ್ಯಾಯ
ದೂಸರೀ ಪಯಾರ್ಯರೂಪ ನ ಹೋನೇಸೇ ಪರ್ಯಾಯೋಂಮೇಂ ಪರಸ್ಪರ ವ್ಯತಿರೇಕ ಹೈ; ಇಸಲಿಯೇ ಪರ್ಯಾಯೇಂ ದ್ರವ್ಯಕೇ ವ್ಯತಿರೇಕೀ [ವ್ಯತಿರೇಕವಾಲೇ]
ವಿಶೇಷ ಹೈಂ.]
೨. ಅನ್ವಯ=ಏಕರೂಪತಾ; ಸದ್ರಶತಾ; ‘ಯಹ ವಹೀ ಹೈ’ ಐಸೇ ಜ್ಞಾನಕೇ ಕಾರಣಭೂತ ಏಕರೂಪತಾ. [ಗುಣೋಂಮೇಂ ಸದೈವ ಸದ್ರಶತಾ ರಹತೀ
ಹೋನೇಸೇ ಉನಮೇಂ ಸದೈವ ಅನ್ವಯ ಹೈ, ಇಸಲಿಯೇ ಗುಣ ದ್ರವ್ಯಕೇ ಅನ್ವಯೀ ವಿಶೇಷ [ಅನ್ವಯವಾಲೇ ಭೇದ] ಹೈಂ.
೩. ಅಸ್ತಿತ್ವಕಾ ಲಕ್ಷಣ ಅಥವಾ ಸ್ವರೂಪ ವ್ಯಯ–ಉತ್ಪಾದ–ಧ್ರೌವ್ಯ ಹೈ.
೪. ವಿಪ್ಲವ=ಅಂಧಾಧೂ್ರನ್ಧೀ; ಉಥಲಪುಥಲ; ಗಡ಼ಬಡ಼ೀ; ವಿರೋಧ.