വ്യവഹാരജീവത്വൈകാംതപ്രതിപത്തിനിരാസോയമ്.
യ ഇമേ ഏകേന്ദ്രിയാദയഃ പൃഥിവീകായികാദയശ്ചാനാദിജീവപുദ്ഗലപരസ്പരാവഗാഹമവലോക്യ വ്യ– വഹാരനയേന ജീവപ്രാധാന്യാഞ്ജീവാ ഇതി പ്രജ്ഞാപ്യംതേ. നിശ്ചയനയേന തേഷു സ്പര്ശനാദീന്ദ്രിയാണി പൃഥിവ്യാദയശ്ച കായാഃ ജീവലക്ഷണഭൂതചൈതന്യസ്വഭാവാഭാവാന്ന ജീവാ ഭവംതീതി. തേഷ്വേവ യത്സ്വപരപരിച്ഛിത്തിരൂപേണ പ്രകാശമാനം ജ്ഞാനം തദേവ ഗുണഗുണിനോഃ കഥഞ്ചിദഭേദാജ്ജീവത്വേന പ്രരൂപ്യത ഇതി.. ൧൨൧..
കുവ്വദി ഹിദമഹിദം വാ ഭുംജദി ജീവോ ഫലം തേസിം.. ൧൨൨..
കരോതി ഹിതമഹിതം വാ ഭുംക്തേ ജീവഃ ഫലം തയോഃ.. ൧൨൨..
----------------------------------------------------------------------------- പ്രകാരകീ ശാസ്ത്രോക്ത കായേം ഭീ ജീവ നഹീം ഹൈ; [തേഷു] ഉനമേം [യദ് ജ്ഞാനം ഭവതി] ജോ ജ്ഞാന ഹൈ [തത് ജീവഃ] വഹ ജീവ ഹൈ [ഇതി ച പ്രരൂപയന്തി] ഐസീ [ജ്ഞാനീ] പ്രരൂപണാ കരതേ ഹൈം.
ടീകാഃ– യഹ, വ്യവഹാരജീവത്വകേ ഏകാന്തകീ പ്രതിപത്തികാ ഖണ്ഡന ഹൈ [അര്ഥാത് ജിസേ മാത്ര വ്യവഹാരനയസേ ജീവ കഹാ ജാതാ ഹൈ ഉസകാ വാസ്തവമേം ജീവരൂപസേ സ്വീകാര കരനാ ഉചിത നഹീം ഹൈ ഐസാ യഹാ സമഝായാ ഹൈ].
യഹ ജോ ഏകേന്ദ്രിയാദി തഥാ പൃഥ്വീകായികാദി, ‘ജീവ’ കഹേ ജാതേ ഹൈം, അനാദി ജീവ –പുദ്ഗലകാ പരസ്പര അവഗാഹ ദേഖകര വ്യവഹാരനയസേ ജീവകേ പ്രാധാന്യ ദ്വാരാ [–ജീവകോ മുഖ്യതാ ദേകര] ‘ജീവ’ കഹേ ജാതേ ഹൈം. നിശ്ചയനയസേ ഉനമേം സ്പര്ശനാദി ഇന്ദ്രിയാ തഥാ പൃഥ്വീ–ആദി കായേം, ജീവകേ ലക്ഷണഭൂത ചൈതന്യസ്വഭാവകേ അഭാവകേ കാരണ, ജീവ നഹീം ഹൈം; ഉന്ഹീംമേം ജോ സ്വപരകോ ജ്ഞപ്തിരൂപസേ പ്രകാശമാന ജ്ഞാന ഹൈ വഹീ, ഗുണ–ഗുണീകേ കഥംചിത് അഭേദകേ കാരണ, ജീവരൂപസേ പ്രരൂപിത കിയാ ജാതാ ഹൈ.. ൧൨൧..
അന്വയാര്ഥഃ– [ജീവഃ] ജീവ [സര്വം ജാനാതി പശ്യതി] സബ ജാനതാ ഹൈ ഔര ദേഖതാ ഹൈ, [സൌഖ്യമ് ഇച്ഛതി] സുഖകീ ഇച്ഛാ കരതാ ഹൈ, [ദുഃഖാത് ബിഭേതി] ദുഃഖസേ ഡരതാ ഹൈ, [ഹിതമ് അഹിതമ് കരോതി] -------------------------------------------------------------------------- പ്രതിപത്തി = സ്വീകൃതി; മാന്യതാ.
ഹിത–അഹിത ജീവ കരേ അനേ ഹിത–അഹിതനും ഫള ഭോഗവേ. ൧൨൨.
൧൮൦