କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ
ସମସ୍ତସ୍ଯାପି ଵସ୍ତୁଵିସ୍ତାରସ୍ଯ ସାଦ୍ରଶ୍ଯସୂଚକତ୍ଵାଦେକା. ସର୍ଵପଦାର୍ଥସ୍ଥିତା ଚ ତ୍ରିଲକ୍ଷଣସ୍ଯ ସଦିତ୍ଯଭିଧାନସ୍ଯ ସଦିତି ପ୍ରତ୍ଯଯସ୍ଯ ଚ ସର୍ଵପଦାର୍ଥେଷୁ ତନ୍ମୂଲସ୍ଯୈଵୋପଲମ୍ଭାତ୍. ସଵିଶ୍ଵରୂପା ଚ ଵିଶ୍ଵସ୍ଯ ସମସ୍ତଵସ୍ତୁଵିସ୍ତାରସ୍ଯାପି ରୂପୈସ୍ତ୍ରିଲକ୍ଷଣୈଃ ସ୍ଵଭାଵୈଃ ସହ ଵର୍ତମାନତ୍ଵାତ୍. ଅନନ୍ତପର୍ଯାଯା ଚାନନ୍ତାଭିର୍ଦ୍ରଵ୍ଯପର୍ଯାଯଵ୍ଯକ୍ତିଭିସ୍ତ୍ରିଲକ୍ଷଣାଭିଃ ପରିଗମ୍ଯମାନତ୍ଵାତ୍ ଏଵଂଭୂତାପି ସା ନ ଖଲୁ ନିରକୁଶା କିନ୍ତୁ ସପ୍ରତିପକ୍ଷା. ପ୍ରତିପକ୍ଷୋ ହ୍ଯସତ୍ତା ସତ୍ତାଯାଃ ଅତ୍ରିଲକ୍ଷଣତ୍ଵଂ ତ୍ରିଲକ୍ଷଣାଯାଃ, ଅନେକତ୍ଵମେକସ୍ଯାଃ, ଏକପଦାର୍ଥସ୍ଥିତତ୍ଵଂ ସର୍ଵପଦାର୍ଥସ୍ଥିତାଯାଃ, ଏକରୂପତ୍ଵଂ ସଵିଶ୍ଵରୂପାଯାଃ, ଏକପର୍ଯାଯତ୍ଵମନନ୍ତପର୍ଯାଯାଯା ଇତି. ----------------------------------------------------------------------------- ‘ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯାତ୍ମକ’ [ତ୍ରିଲକ୍ଷଣା] ଜାନନା; କ୍ଯୋଂକି ୧ଭାଵ ଔର ଭାଵଵାନକା କଥଂଚିତ୍ ଏକ ସ୍ଵରୂପ ହୋତା ହୈ. ଔର ଵହ [ସତ୍ତା] ‘ଏକ’ ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ଵହ ତ୍ରିଲକ୍ଷଣଵାଲେ ସମସ୍ତ ଵସ୍ତୁଵିସ୍ତାରକା ସାଦ୍ରଶ୍ଯ ସୂଚିତ କରତୀ ହୈ. ଔର ଵହ [ସତ୍ତା] ‘ସର୍ଵପଦାର୍ଥସ୍ଥିତ’ ହୈ; କ୍ଯୋଂକି ଉସକେ କାରଣ ହୀ [–ସତ୍ତାକେ କାରଣ ହୀ] ସର୍ଵ ପଦାର୍ଥୋମେଂ ତ୍ରିଲକ୍ଷଣକୀ [–ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯକୀ], ‘ସତ୍’ ଐସେ କଥନକୀ ତଥା ‘ସତ’ ଐସୀ ପ୍ରତୀତିକୀ ଉପଲବ୍ଧି ହୋତୀ ହୈ. ଔର ଵହ [ସତ୍ତା] ‘ସଵିଶ୍ଵରୂପ’ ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ଵହ ଵିଶ୍ଵକେ ରୂପୋଂ ସହିତ ଅର୍ଥାତ୍ ସମସ୍ତ ଵସ୍ତୁଵିସ୍ତାରକେ ତ୍ରିଲକ୍ଷଣଵାଲେ ସ୍ଵଭାଵୋଂ ସହିତ ଵର୍ତତୀ ହୈ. ଔର ଵହ [ସତ୍ତା] ‘ଅନଂତପର୍ଯାଯମଯ’ ହୈ. କ୍ଯୋଂକି ଵହ ତ୍ରିଲକ୍ଷଣଵାଲୀ ଅନନ୍ତ ଦ୍ରଵ୍ଯପର୍ଯାଯରୂପ ଵ୍ଯକ୍ତିଯୋଂସେ ଵ୍ଯାପ୍ତ ହୈ. [ଇସପ୍ରକାର ଵର୍ଣନ ହୁଆ.]
ପ୍ରତିପକ୍ଷ ହୈ; [୨] ତ୍ରିଲକ୍ଷଣାକୋ ଅତ୍ରିଲକ୍ଷଣପନା ପ୍ରତିପକ୍ଷ ହୈ; [୩] ଏକକୋ ଅନେକପନା ପ୍ରତିପକ୍ଷ ହୈ; [୪] ସର୍ଵପଦାର୍ଥସ୍ଥିତକୋ ଏକପଦାର୍ଥସ୍ଥିତପନା ପ୍ରତିପକ୍ଷ ହୈ; [୫] ସଵିଶ୍ଵରୂପକୋ ଏକରୂପପନା ପ୍ରତିପକ୍ଷ ହୈ; [୬]ଅନନ୍ତପର୍ଯାଯମଯକୋ ଏକପର୍ଯାଯମଯପନା ପ୍ରତିପକ୍ଷ ହୈ. --------------------------------------------------------------------------
୨ସାମାନ୍ଯ–ଵିଶେଷାତ୍ମକ ସତ୍ତାକା ଉସକେ ସାମାନ୍ଯ ପକ୍ଷକୀ ଅପେକ୍ଷାସେ ଅର୍ଥାତ୍ ମହାସତ୍ତାରୂପ ପକ୍ଷକୀ ଅପେକ୍ଷାସେ
୧. ସତ୍ତା ଭାଵ ହୈ ଔର ଵସ୍ତୁ ଭାଵଵାନ ହୈ.
୨. ଯହାଁ ‘ସାମାନ୍ଯାତ୍ମକ’କା ଅର୍ଥ ‘ମହା’ ସମଝନା ଚାହିଯେ ଔର ‘ଵିଶେଷାତ୍ମକ’ କା ଅର୍ଥ ‘ଅଵାନ୍ତର’ ସମଝନା ଚାହିଯେ.
ସାମାନ୍ଯ ଵିଶେଷକେ ଦୂସରେ ଅର୍ଥ ଯହାଁ ନହୀଂ ସମଝନା.
୩. ନିରଂକୁଶ=ଅଂକୁଶ ରହିତ; ଵିରୁଦ୍ଧ ପକ୍ଷ ରହିତ ; ନିଃପ୍ରତିପକ୍ଷ. [ସାମାନ୍ଯଵିଶେଷାତ୍ମକ ସତ୍ତାକା ଊପର ଜୋ ଵର୍ଣନ କିଯା
ହୈ ଵୈସୀ ହୋନେ ପର ଭୀ ସର୍ଵଥା ଵୈସୀ ନହୀଂ ହୈ; କଥଂଚିତ୍ [ସାମାନ୍ଯ–ଅପେକ୍ଷାସେ] ଵୈସୀ ହୈ. ଔର କଥଂଚିତ୍ [ଵିଶେଷ–
ଅପେକ୍ଷାସେ] ଵିରୁଦ୍ଧ ପ୍ରକାରକୀ ହୈେ.]
୪. ସପ୍ରତିପକ୍ଷ=ପ୍ରତିପକ୍ଷ ସହିତ; ଵିପକ୍ଷ ସହିତ; ଵିରୁଦ୍ଧ ପକ୍ଷ ସହିତ.