ధర్మాధర్మసద్భావే హేతూపన్యాసోయమ్
ధర్మాధర్మౌ విద్యేతే. లోకాలోకవిభాగాన్యథానుపపత్తేః. జీవాదిసర్వపదార్థానామేకత్ర వృత్తిరూపో లోకః. శుద్ధైకాకాశవృత్తిరూపోలోకః. తత్ర జీవపుద్గలౌ స్వరసత ఏవ గతితత్పూర్వ–స్థితిపరిణామాపన్నౌ. తయోర్యది గతిపరిణామం తత్పూర్వస్థితిపరిణామం వా స్వయమనుభవతోర్బహిరఙ్గహేతూ ధర్మాధర్మో న భవేతామ్, తదా తయోర్నిరర్గలగతిస్థితిపరిణామత్వాదలోకేపి వృత్తిః కేన వార్యేత. తతో న లోకాలోకవిభాగః సిధ్యేత. ధర్మాధర్మయోస్తు జీవపుద్గలయోర్గతితత్పూర్వస్థిత్యోర్బహిరఙ్గహేతుత్వేన సద్భావేభ్యుపగమ్యమానే లోకాలోకవిభాగో జాయత ఇతి. కిఞ్చ ధర్మాధర్మో ద్వావపి పరస్పరం పృథగ్భూతాస్తిత్వనిర్వృత్తత్వాద్విభక్తౌ. ఏకక్షేత్రావగాఢత్వాదభిక్తౌ. నిష్క్రియత్వేన సకలలోకవర్తినో– ర్జీవపుద్గలయోర్గతిస్థిత్యుపగ్రహకరణాల్లోకమాత్రావితి.. ౮౭.. -----------------------------------------------------------------------------
టీకాః– యహ, ధర్మ ఔర అధర్మకే సద్భావకీ సిద్ధి లియే హేతు దర్శాయా గయా హై.
ధర్మ ఔర అధర్మ విద్యమాన హై, క్యోంకి లోక ఔర అలోకకా విభాగ అన్యథా నహీం బన సకతా. జీవాది సర్వ పదార్థోంకే ఏకత్ర–అస్తిత్వరూప లోక హై; శుద్ధ ఏక ఆకాశకే అస్తిత్వరూప అలోక హై. వహాఁ, జీవ ఔర పుద్గల స్వరససే హీ [స్వభావసే హీ] గతిపరిణామకో తథా గతిపూర్వక స్థితిపరిణామకో ప్రాప్త హోతే హైం. యది గతిపరిణామ అథవా గతిపూర్వక స్థితిపరిణామకా స్వయం అనుభవ కరనేవాలే ఉన జీవ–పుద్గలకో బహిరంగ హేతు ధర్మ ఔర అధర్మ న హో, తో జీవ–పుద్గలకే నిరర్గల గతిపరిణామ ఔర స్థితిపరిణామ హోనేసే అలోకమేం భీ ఉనకా [జీవ –పుద్గలకా] హోనా కిససే నివారా జా సకతా హై? [కిసీసే నహీం నివారా జా సకతా.] ఇసలియే లోక ఔర అలోకకా విభాగ సిద్ధ నహీం హోతా. పరన్తు యది జీవ–పుద్గలకీ గతికే ఔర గతిపూర్వక స్థితికే బహిరంగ హేతుఓంంకే రూపమేం ధర్మ ఔర అధర్మకా సద్భావ స్వీకార కియా జాయే తో లోక ఔర అలోకకా విభాగ [సిద్ధ] హోతా హై . [ఇసలియే ధర్మ ఔర అధర్మ విద్యమాన హై.] ఔర [ఉనకే సమ్బన్ధమేం విశేష వివరణ యహ హై కి], ధర్మ ఔర అధర్మ దోనోం పరస్పర పృథగ్భూత అస్తిత్వసే నిష్పన్న హోనేసే విభక్త [భిన్న] హైం; ఏకక్షేత్రావగాహీ హోనేసే అవిభక్త [అభిన్న] హైం; సమస్త లోకమేం విద్యమాన జీవ –పుద్గలోంకో గతిస్థితిమేం నిష్క్రియరూపసే అనుగ్రహ కరతే హైం ఇసలియే [–నిమిత్తరూప హోతే హైం ఇసలియే] లోకప్రమాణ హైం.. ౮౭.. -------------------------------------------------------------------------- నిరర్గల=నిరంకుశ; అమర్యాదిత.
౧౩౮