అచేతనః కాలః అచేతనో ధర్మః అచేతనోధర్మః అచేతనః పుద్గలః, చేతనో జీవ ఏవైక ఇతి.. ౯౭..
పుగ్గలకరణా జీవా ఖంధా ఖలు కాలకరణా దు.. ౯౮..
పుద్గలకరణా జీవాః స్కంధా ఖలు కాలకరణాస్తు.. ౯౮..
అత్ర సక్రియనిష్క్రియత్వముక్తమ్. ప్రదేశాంతరప్రాప్తిహేతుః పరిస్పందనరూపపర్యాయః క్రియా. తత్ర సక్రియా బహిరఙ్గసాధనేన సహభూతాః జీవాః, సక్రియా బహిరఙ్గసాధనేన సహభూతాః పుద్గలాః. నిష్క్రియమాకాశం, నిష్క్రియో ధర్మః, నిష్క్రియోధర్మః, నిష్క్రియః కాలః. జీవానాం సక్రియత్వస్య బహిరఙ్గ– సాధనం కర్మనోకర్మోపచయరూపాః పుద్గలా ఇతి తే పుద్గలకరణాః. -----------------------------------------------------------------------------
పరరూపమేం ౧ప్రవేశ ద్వారా [–మూర్తద్రవ్యకే సంయోగకీ అపేక్షాసే] మూర్త భీ హై, ధర్మ అమూర్త హై, అధర్మ అమూర్త హైే; పుద్గల హీ ఏక మూర్త హై. ఆకాశ అచేతన హై, కాల అచేతన హై, ధర్మ అచేతన హై, అధర్మ అచేతన హై, పుద్గల అచేతన హై; జీవ హీ ఏక చేతన హై.. ౯౭..
అన్వయార్థః– [సహ జీవాః పుద్గలకాయాః] బాహ్య కరణ సహిత స్థిత జీవ ఔర పుద్గల [సక్రియాః భవన్తి] సక్రియ హై, [న చ శేషాః] శేష ద్రవ్య సక్రియ నహీం హైం [నిష్క్రియ హైం]; [జీవాః] జీవ [పుద్గలకరణాః] పుద్గలకరణవాలే [–జిన్హేం సక్రియపనేమేం పుద్గల బహిరంగ సాధన హో ఐసే] హైం[స్కంధాః ఖలు కాలకరణాః తు] ఔర స్కన్ధ అర్థాత్ పుద్గల తో కాలకరణవాలే [–జిన్హేం సక్రియపనేమేం కాల బహిరంగ సాధన హో ఐసే] హైం.
టీకాః– యహాఁ [ద్రవ్యోంంకా] సక్రియ–నిష్క్రియపనా కహా గయా హై.
ప్రదేశాన్తరప్రాప్తికా హేతు [–అన్య ప్రదేశకీ ప్రాప్తికా కారణ] ఐసీ జో పరిస్పందరూప పర్యాయ, వహ క్రియా హై. వహాఁ, బహిరంగ సాధనకే సాథ రహనేవాలే జీవ సక్రియ హైం; బహిరంగ సాధనకే సాథ రహనేవాలే పుద్గల సక్రియ హైం. ఆకాశ నిష్క్రియ హై; ధర్మ నిష్క్రియ హై; అధర్మ నిష్క్రియ హై ; కాల నిష్క్రియ హై. --------------------------------------------------------------------------
ఛే కాల పుద్గలనే కరణ, పుద్గల కరణ ఛే జీవనే. ౯౮.
౧౫౦
౧. జీవ నిశ్చయసే అమూర్త–అఖణ్డ–ఏకప్రతిభాసమయ హోనేసే అమూర్త హై, రాగాదిరహిత సహజానన్ద జిసకా ఏక స్వభావ హై ఐసే ఆత్మతత్త్వకీ భావనారహిత జీవ ద్వారా ఉపార్జిత జో మూర్త కర్మ ఉసకే సంసర్గ ద్వారా వ్యవహారసే మూర్త భీ హై.