వ్యవహారజీవత్వైకాంతప్రతిపత్తినిరాసోయమ్.
య ఇమే ఏకేన్ద్రియాదయః పృథివీకాయికాదయశ్చానాదిజీవపుద్గలపరస్పరావగాహమవలోక్య వ్య– వహారనయేన జీవప్రాధాన్యాఞ్జీవా ఇతి ప్రజ్ఞాప్యంతే. నిశ్చయనయేన తేషు స్పర్శనాదీన్ద్రియాణి పృథివ్యాదయశ్చ కాయాః జీవలక్షణభూతచైతన్యస్వభావాభావాన్న జీవా భవంతీతి. తేష్వేవ యత్స్వపరపరిచ్ఛిత్తిరూపేణ ప్రకాశమానం జ్ఞానం తదేవ గుణగుణినోః కథఞ్చిదభేదాజ్జీవత్వేన ప్రరూప్యత ఇతి.. ౧౨౧..
కువ్వది హిదమహిదం వా భుంజది జీవో ఫలం తేసిం.. ౧౨౨..
కరోతి హితమహితం వా భుంక్తే జీవః ఫలం తయోః.. ౧౨౨..
----------------------------------------------------------------------------- ప్రకారకీ శాస్త్రోక్త కాయేం భీ జీవ నహీం హై; [తేషు] ఉనమేం [యద్ జ్ఞానం భవతి] జో జ్ఞాన హై [తత్ జీవః] వహ జీవ హై [ఇతి చ ప్రరూపయన్తి] ఐసీ [జ్ఞానీ] ప్రరూపణా కరతే హైం.
టీకాః– యహ, వ్యవహారజీవత్వకే ఏకాన్తకీ ప్రతిపత్తికా ఖణ్డన హై [అర్థాత్ జిసే మాత్ర వ్యవహారనయసే జీవ కహా జాతా హై ఉసకా వాస్తవమేం జీవరూపసే స్వీకార కరనా ఉచిత నహీం హై ఐసా యహాఁ సమఝాయా హై].
యహ జో ఏకేన్ద్రియాది తథా పృథ్వీకాయికాది, ‘జీవ’ కహే జాతే హైం, అనాది జీవ –పుద్గలకా పరస్పర అవగాహ దేఖకర వ్యవహారనయసే జీవకే ప్రాధాన్య ద్వారా [–జీవకో ముఖ్యతా దేకర] ‘జీవ’ కహే జాతే హైం. నిశ్చయనయసే ఉనమేం స్పర్శనాది ఇన్ద్రియాఁ తథా పృథ్వీ–ఆది కాయేం, జీవకే లక్షణభూత చైతన్యస్వభావకే అభావకే కారణ, జీవ నహీం హైం; ఉన్హీంమేం జో స్వపరకో జ్ఞప్తిరూపసే ప్రకాశమాన జ్ఞాన హై వహీ, గుణ–గుణీకే కథంచిత్ అభేదకే కారణ, జీవరూపసే ప్రరూపిత కియా జాతా హై.. ౧౨౧..
అన్వయార్థః– [జీవః] జీవ [సర్వం జానాతి పశ్యతి] సబ జానతా హై ఔర దేఖతా హై, [సౌఖ్యమ్ ఇచ్ఛతి] సుఖకీ ఇచ్ఛా కరతా హై, [దుఃఖాత్ బిభేతి] దుఃఖసే డరతా హై, [హితమ్ అహితమ్ కరోతి] -------------------------------------------------------------------------- ప్రతిపత్తి = స్వీకృతి; మాన్యతా.
హిత–అహిత జీవ కరే అనే హిత–అహితనుం ఫళ భోగవే. ౧౨౨.
౧౮౦