Page 307 of 565
PDF/HTML Page 321 of 579
single page version
कारणं, तस्मात् त्रयाद्विपरीतं भेदाभेदरत्नत्रयस्वरूपम् मोक्षस्य कारणमिति योऽसौ न जानाति
je koI nishchayanayathI vibhAvapariNAm bandhano hetu chhe ane svabhAvapariNAm mokShano hetu chhe,
em jANe chhe te puNya, pAp bannene karato nathI) em manamAn rAkhIne A sUtra kahe chhe
नहीं जानता है, [स एव ] वही [पुण्यमपि पापमपि ] पुण्य और पाप [द्वे अपि ] दोनोंको ही
[मोहेन ] मोहसे [करोति ] करता है
मिथ्याचारित्र इन तीनोंको बंधका कारण और इन तीनोंसे रहित भेदाभेद रत्नत्रयस्वरूप मोक्षका
Page 308 of 565
PDF/HTML Page 322 of 579
single page version
भावार्थः
पुण्य-पाप दोनोंको [मोक्षस्य कारणं ] मोक्षके कारण [भणित्वा ] जानकर [करोति ] करता
है
Page 309 of 565
PDF/HTML Page 323 of 579
single page version
द्वे करोतीति
सहजानन्दैकसमरसी भावेन तत्रैव निश्चलस्थिरत्वं सम्यक्चारित्रं, इत्येतैस्त्रिभिः परिणतमात्मानं
योऽसौ मोक्षकारणं न जानाति स एव पुण्यमुपादेयं करोति पापं हेयं च करोतीति
विशिष्टपुण्यमास्रवति तथाप्यसौ तदुपादेयं न करोतीति भावार्थः
bhAvathI temAn ja, (svashuddhAtmAmAn ja) nishchalasthiratArUp samyakchAritra chhe. e traN rUpe pariNat
AtmAne je mokShanun kAraN jANato nathI te ja puNyane upAdey kare chhe ane pApane hey kare chhe.
muktinA kAraNarUp tIrthankaranAmakarmanI prakRiti Adik vishiShTa puNyano anIhitavRuttithI Asrav thAy
chhe topaN te samyagdraShTi tene upAdey karato nathI. evo bhAvArtha chhe. 54.
सम्यक्चारित्र
यद्यपि संसारकी स्थितिके छेदनका कारण, और सम्यक्त्वादि गुणसे परम्पराय मुक्तिका कारण
ऐसी तीर्थंकरनामप्रकृति आदि शुभ (पुण्य) प्रकृतियोंको (कर्मोंको) अवाँछितवृत्तिसे ग्रहण
करता है, तो भी उपादेय नहीं मानता है
Page 310 of 565
PDF/HTML Page 324 of 579
single page version
सन् हिण्डते भ्रमति
puNyapAparahit shuddha AtmAthI vilakShaN teo, jem sonAnI ane loDhAnI beDI bandhananI apekShAe
samAn chhe tem, bandhanI apekShAe samAn ja chhe
kare chhe.
हुआ [चिरं ] बहुत काल तक [दुःखं सहमानः ] दुःख सहता हुआ [लोके ] संसारमें [हिंडते ]
भटकता है
भिन्न हैं, तो भी शुद्ध निश्चयनयकर पुण्य-पाप रहित शुद्धात्मासे दोनों ही भिन्न हुए बंधरूप
होनेसे दोनों समान ही हैं
Page 311 of 565
PDF/HTML Page 325 of 579
single page version
सन् संसारे परिभ्रमति इति
षडावश्यकादिकं च त्यक्त्वोभयभ्रष्टाः सन्तः तिष्ठन्ति तदा दूषणमेवेति तात्पर्यम्
yogIndradev kahe chhe ke jo shuddhAtmAnI anubhUtisvarUp traN guptithI gupta evI vItarAg
nirvikalpa param samAdhine pAmIne sthit thAy chhe tyAre to sammat ja chhe (tyAre to puNya
-pApane samAn mAnavA te to yathArtha ja chhe) paN jo tevI avasthAne prApta karyA sivAy
je gRuhasthaavasthAmAn dAn-pUjAdik chhoDe chhe ane muninI avasthAmAn chha Avashyak Adine
chhoDIne ubhayabhraShTa (banne bAjuthI bhraShTa) thato varte chhe tyAre to dUShaN ja chhe, (tyAre to
puNya-pAp bannene samAn mAnavAn te to dUShaN ja chhe) evun tAtparya chhe. 55.
स्वच्छंद हुए रहते हैं, उनको तुम दोष क्यों देते हो ? तब योगीन्द्रदेवने कहा
-पापको समान जानते हैं, तब तो जानना योग्य है
हैं
Page 312 of 565
PDF/HTML Page 326 of 579
single page version
बुद्धि [कुर्वन्ति ] कर देवे, तो [तानि पापानि ] वे पाप भी [वरं सुंदराणि ] बहुत अच्छे हैं,
ऐसा [ज्ञानिनः ] ज्ञानी [भणंति ] कहते हैं
जान नरकके कारण जो हिंसा, झूठ, चोरी, कुशील, परिग्रह और आरंभादिक हैं, उनको खराब
जानके पापसे उदास होवे
है
Page 313 of 565
PDF/HTML Page 327 of 579
single page version
समान दूसरा क्या होगा
उदास होवें, वे प्रशंसा करने योग्य हैं, और पापी जीव प्रशंसाके योग्य नहीं हैं, क्योंकि पाप
Page 314 of 565
PDF/HTML Page 328 of 579
single page version
लभते
AkAnkShArUp nidAnabandhapUrvak gnAn, tap ane dAnAdithI upArjit karelAn je puNyakarmo chhe te
hey chhe; shA mATe? kAraN ke nidAnabandhathI upArjit puNyathI bIjA bhavamAn rAjyAdinI
vibhUti prApta thatAn to jIv bhogone chhoDI shakato nathI, tethI rAvaNAdinI mAphak te puNyathI
narakAdinA dukh pAme chhe mATe tevA puNyo hey chhe. vaLI nidAn rahit evA puNya sahit
je puruSho chhe te bIjA bhavamAn rAjyAdinA bhog prApta thatAn paN bhogone chhoDIne,
नरकादि दुःखोंको [जनयंति ] उपजाते हैं, [ज्ञानिनः ] ऐसा ज्ञानीपुरुष [भणंति ] कहते हैं
दान तप आदिकसे उपार्जन किये जो पुण्यकर्म हैं, वे हेय हैं
अज्ञानियोंके पुण्य
Page 315 of 565
PDF/HTML Page 329 of 579
single page version
फि र मनुष्य होकर मोक्षको पाते हैं
जीव, [निजदर्शनविमुखः ] अपने सम्यग्दर्शनसे विमुख हुआ [पुण्यमपि ] पुण्य भी
[करिष्यसि ] करे [मा वरं ] तो अच्छा नहीं
Page 316 of 565
PDF/HTML Page 330 of 579
single page version
भण्यते तदभिमुखः सन् हे जीव मरणमपि लभस्व दोषो नास्ति तेन विना पुण्यं मा
कार्षीरिति
तेन कारणेन सम्यक्त्वसहितानां मरणमपि भद्रम्
te nishchayasamyaktvanI sanmukh thato he jIv! jo tun maraN paN pAme to doSh nathI paN samyaktva
vinAnun puNya na kar.
kahevAy chhe. te kAraNe samyaktva sahit jIvonun maraN paN bhadra chhe ane samyaktva rahit jIvonun
puNya paN bhadra nathI, kAraN ke nidAnathI bAndhelA te puNyathI jIvo bhavAntaramAn bhogone pAmIne
हुआ
इसलिये सदा सुखी ही होवेंगे
Page 317 of 565
PDF/HTML Page 331 of 579
single page version
[पुण्यं कुर्वाणा अपि ] पुण्य भी करते हैं, तो भी पुण्यके फलसे अल्प सुख पाके संसारमें
[अनंतं दुःखम् ] अनन्त दुःख [सहंते ] भोगते हैं
Page 318 of 565
PDF/HTML Page 332 of 579
single page version
ane keTalAk nakul, sahadevAdinI mAphak svargasukh pAme chhe, paN jeo samyaktva rahit chhe teo
puNya karavA chhatAn paN anant dukh ja anubhave chhe. 59.
सहदेवकी तरह अहमिंद्र
[मतिमोहेन ] बुद्धिके भ्रम होनेसे (अविवेकसे) [पापं ] पाप होता है, [तस्मात् ] इसलिये
[पुण्यं ] ऐसा पुण्य [अस्माकं ] हमारे [मा भवतु ] न होवे
Page 319 of 565
PDF/HTML Page 333 of 579
single page version
(घमंड) होता है, अभिमानसे बुद्धि भ्रष्ट होती है, बुद्धि भ्रष्टकर पाप कमाता है, और पापसे
भव भवमें अनंत दुःख पाता है
अभिमान नहीं उत्पन्न करता, परम्पराय मोक्षका कारण है
चक्रवर्ती बलभद्र
बुद्धिमें शास्त्र, मनमें दया, पराक्रमरूप भुजाओंमें शूरवीरता, याचकोंमें पूर्ण लक्ष्मीका दान, और
मोक्षमार्गमें गमन है, वे निरभिमानी हुए, जिनके किसी गुणका अहंकार नहीं हुआ
paN bharat, sagar, rAm, pAnDavAdinA puNyabandhanI mAphak samyaktvAdi guN sahit puNyabandh mad
utpanna karato nathI. vaLI jo puNya sarvane mad utpanna kare to teo kevI rIte puNyanA bhAjan
thatAn madaahankArAdi vikalpane chhoDIne mokShe gayA? evo bhAvArtha chhe.
Page 320 of 565
PDF/HTML Page 334 of 579
single page version
है
लेकिन [कर्मक्षयः ] तत्काल कर्मोंका क्षय [नैव भवति ] नहीं होता, ऐसा [आर्यः शांतिः ]
शांति नाम आर्य अथवा कपट रहित संत पुरुष [भणति ] कहते हैं
hatA chhatAn paN teo abhimAnathI rahit hatA, em AgamathI jANavA maLe chhe paN
Ashcharya chhe ke hAlamAn-panchamakALamAn-lesh paN guNo na hoy topaN manuShyo uddhat chhe
Page 321 of 565
PDF/HTML Page 335 of 579
single page version
निरन्तरं पञ्चपरमेष्ठिगुणस्मरणदानपूजादिना निर्भरभक्ताः सन्तः किमर्थं पुण्योपार्जनं कुर्युरिति
है
और दान-पूजादि शुभ क्रियाओंसे पूर्ण होकर क्यों पुण्यका उपार्जन किया ? तब श्रीगुरुने उत्तर
दिया
कारण श्रीपंचपरमेष्ठीके गुणोंका स्मरण करते हैं, और दान पूजादिक करते हैं, परंतु उनकी दृष्टि
केवल निज परिणतिपर है, पर वस्तुपर नहीं है
smaraN, dAn, pUjAdithI nirbhar (atyant) bhakta thaIne shA mATe puNya upArjan karatA hatA?
sanmAnAdik kare chhe tevI rIte te mahApuruSho paN vItarAg paramAnand ja jenun ek rUp
chhe evA mokShalakShmInA sukhasudhArasanA pipAsu thaIne sansArasthitine chhedavAne kAraNabhUt ane
viShayakaShAyathI utpanna durdhyAnanA vinAshanA hetubhUt evA, parameShThInA guNasmaraN, dAn,
pUjAdik karatA hatA.
Page 322 of 565
PDF/HTML Page 336 of 579
single page version
हेतुभूतं च परमेष्ठिसंबन्धिगुणस्मरणदानपूजादिकं कुर्युरिति
निश्चयसे [पापं ] पाप [भवति ] होता है, [येन ] जिस पापके कारणसे वह जीव [संसारं ]
संसारमें [भ्रमति ] भ्रमण करता है
दुर्गतिमें भटकता है
vinAnA) puNyano Ashrav thAy chhe. 61.
Page 323 of 565
PDF/HTML Page 337 of 579
single page version
योऽसौ निन्दां करोति स मिथ्या
इन तीनोंकी जो निंदा करता है, वह मिथ्यादृष्टि होता है
और पाप दोनोंके मेलसे [मनुष्यगतिं ] मनुष्यगतिको [लभते ] पाता है, और [द्वयोरपि क्षये ]
पुण्य-पाप दोनोंके ही नाश होनेसे [निर्वाणम् ] मोक्षको पाता है, ऐसा [विजानीहि ] जानो
mithyAdraShTi chhe. mithyAtvathI te pAp bAndhe chhe. pApathI te chAragatirUp sansAramAn bhame chhe. 62.
Page 324 of 565
PDF/HTML Page 338 of 579
single page version
मुक्तो भवतीति तात्पर्यार्थः
देव होता है, दोनोंके मेलसे मनुष्य होता है, और शुद्धात्मस्वरूपसे विपरीत इन दोनों पुण्य
-पापोंके क्षयसे निर्वाण (मोक्ष) मिलता है
पाता है
nArakagatinun ane tiryanchagatinun bhAjan thAy chhe, te ja shuddha AtmAthI vilakShaN evA puNyodayathI
dev thAy chhe, te ja shuddha AtmAthI viparIt puNya-pAp dvayathI manuShya thAy chhe ane vishuddhagnAn,
vishuddhadarshan jeno svabhAv chhe evA te ja nij shuddha AtmatattvanAn samyakshraddhAn, samyaggnAn ane
samyag anuShThAnarUp shuddhopayogathI mukta thAy chhe. vaLI kahyun paN chhe ke
bannenA mishraNathI manuShyapaNun pAme chhe ane bannenA kShayathI nirvAN pAme chhe. 63.
Page 325 of 565
PDF/HTML Page 339 of 579
single page version
अनुमोदयति, एक्कु वि एकमपि, णाणि ण तेण ज्ञानी पुरुषो न तेन कारणेनेति
छोड़े, ऐसा कहते हैं
जो पुण्यके कारण हैं, मोक्षके कारण नहीं हैं, [तेन ] इसीलिये पहली अवस्थामें पापके दूर
करनेके लिये ज्ञानी पुरुष इनको करता है, कराता है, और करते हुएको भला जानता है तो
भी निर्विकल्प शुद्धोपयोग अवस्थामें [ज्ञानी ] ज्ञानी जीव [एकमपि ] इन तीनोंमेंसे एक भी
[न करोति ] न तो करता है, [कारयति ] न कराता है, और न [अनुमन्यते ] करते हुए को
भला जानता है
भूतकालके रागादि दोष उनका दूर करना वह निश्चयप्रतिक्रमण; वीतराग चिदानन्द शुद्धात्माकी
dvArA kahe chhe
nishchay pratikramaN chhe, ek (kevaL) vItarAg chidAnandanI anubhUtinI bhAvanAnA baLathI
Page 326 of 565
PDF/HTML Page 340 of 579
single page version
रूपाणां रागादिनां त्यजनं निश्चयप्रत्याख्यानं भण्यते, निजशुद्धात्मोपलम्भबलेन वर्तमानोदयागत-
शुभाशुभनिमित्तानां हर्षविषादादिपरिणामानां निजशुद्धात्मद्रव्यात् पृथक्करणं निश्चयालोचनमिति
लोचनत्रयं तन्त्रयानुकूलं वन्दननिन्दनादिशुभोपयोगं च त्यजन् स ज्ञानी भण्यते न चान्य इति
भावार्थः
निश्चयप्रत्याख्यान,
निश्चयआलोचन
आदि शुभोपयोग है, उनको छोड़ता है वही ज्ञानी कहा जाता है, अन्य नहीं
शुद्धमें लग जाता है
प्रवृत्ति अशुभकी निवृत्ति वह व्यवहारआलोचन है
nijashuddhAtmAnI prAptinA baLathI vartamAn udayamAn AvelAn shubhAshubh karmo jemanA nimitta hoy
chhe, evA harShaviShAd Adi pariNAmone nijashuddhaAtmadravyathI judA karavA te nishchay AlochanA
chhe.
anukUL evA vandanA, nindA Adi shubhopayogane chhoDe chhe te gnAnI chhe, paN bIjo koI gnAnI
nathI, evo bhAvArtha chhe. 64.