Page 487 of 565
PDF/HTML Page 501 of 579
single page version
pramAN chhe, evo bhAvArtha chhe. (dIvo je je bhAjanamAn rAkhavAmAn Ave te te pramANe teno prakAsh
phelAy chhe tevI rIte AtmA chAr gatimAn jevun sharIr dhAraN kare te te pramANe Atmapradesho sankoch
-vistAr pAme chhe. 164.
दूसरेका सुख-दुःख मालूम होना चाहिए, पर ऐसा होता नहीं है
असंख्यातप्रदेशी है, और व्यवहारनयकर पात्रमें रखे हुए दीपककी तरह देहप्रमाण है, जैसा
शरीर-धारण करे, वैसा प्रदेशोंका संकोच विस्तार हो जाता है
अज्ञानतासे नहीं जाना
Page 488 of 565
PDF/HTML Page 502 of 579
single page version
kAraNabhUt hovAthI tathA avinashvar hovAthI ‘anant’ chhe, tene-men sAdhyarUp je vItarAg-tAttvik
-manohar-Anandajharato samarasIbhAv te samarasIbhAvasvarUp evI ‘ambar’ shabdathI vAchya
pUrvokta-lakShaNavALI, rAgAdishUnya, nirvikalpa samAdhimAn manane lagADIne jANyo nahi.
prabhAkarabhaTTa pashchAttAp karato kahe chhe ke he svAmI! ATalA kAL sudhI Avo paramAtmAno
upadesh prApta na karIne nisandeh hun naShTa thayo. 165.
have, param upashamabhAv sahit sarvasanganA tyAg vaDe sansArano nAsh thAy chhe, em be
जाना, इसलिए इतने काल तक संसारमें भटका निजस्वरूपकी प्राप्तिके बिना मैं नष्ट हुआ
Page 489 of 565
PDF/HTML Page 503 of 579
single page version
Adi anek prakAranA bhedathI bhedavALA (kShetra, vAstu, hiraNya, suvarNa, dhan, dhAnya, dAsI, dAs,
kupya, bhAnD e dash prakAranA) bAhya parigraho
योगीश्वरोंका प्रेम है, ऐसा [शिवपदमार्गोऽपि ] मोक्ष-पद भी [नैव मतः ] नहीं जाना, [घोरं
तपश्चरणं ] महा दुर्धर तप [न चीर्णं ] नहीं किया, [यत् ] जो कि [निजबोधेन सारम् ]
आत्मज्ञानकर शोभायमान है, [पुण्यमपि पापमपि ] और पुण्य तथा पाप ये दोनों [नैव दग्धं ]
नहीं भस्म किये, तो [संसार ] संसार [किं छिद्यते ] कैसे छूट सकता है ?
भय, ग्लानि
Page 490 of 565
PDF/HTML Page 504 of 579
single page version
सुवर्णलोह-निगलद्वयस
AtmAnAn samyakshraddhAn, samyaggnAn ane samyaganucharaNarUp mArgane paN-ke je
nishchayamokShamArgamAn paramayogIone anurAg
evA nijabodhathI sArabhUt ghor, durdhar pariShah, ghor, durdhar upasarganA jayarUp anashanAdi bAr
prakAranun tapashcharaN karyun nahi ane nishchayanayathI shubhAshubh banne beDIthI rahit evA
sansArIjIvanAn, vyavahAranayathI sonAnI ane loDhAnI be beDI jevAn puNya ane pAp bannene paN
shuddha AtmadravyanA anubhavarUp dhyAnanI agni vaDe bALyAn nahi to sansAr kevI rIte chhedAy?]
इसप्रकार बाह्य अभ्यंतर परिग्रहके चौबीस भेद हुए, इनको नहीं छोड़ा
चारित्र भी नहीं जाना
व्यवहाररत्नत्रय
Page 491 of 565
PDF/HTML Page 505 of 579
single page version
अरहंत आदिक पंचपरमेष्ठी [न वंदिताः ] भी नहीं पूजे, तब [शिवलाभः ] मोक्षकी प्राप्ति [किं
भविष्यति ] कैसे हो सकती है ?
Page 492 of 565
PDF/HTML Page 506 of 579
single page version
ण वंदिय पञ्च न वन्दिताः
शिवशब्दवाच्यमोक्षपदस्थितानां तदाराधकानामाचार्यादीनां च यथायोग्यं दानपूजावन्दनादिकं न
कृतम्, कथं शिवशब्दवाच्यमोक्षसुखस्य लाभो भविष्यति न कथमपीति
दातव्यं पूजावन्दनादिकं च कर्तव्यमिति भावार्थः
sthit jinanAthane jaladhArA sahit, gandh, akShat, puShpa Adi aShTavidh pUjAthI (jal, chandan,
akShat, phaL, naivedya, dIp, dhUp, phaLathI) pUjyA nahi, ane traN bhuvananA adhipatithI vandyapadamAn
sthit evA arhant, siddha ane traN bhuvananA ishathI vandya mokShapadanA ArAdhak, AchArya,
upAdhyAy ane sAdhu e pAnch guruone vandan karyun nahi, ‘shiv’ shabdathI vAchya evA mokShapadamAn
sthit arhant ane siddhane ane temanA ArAdhak AchAryAdine yathAyogya dAn, pUjA, vandanA
Adi karyAn nahi to kevI rIte ‘shiv’ shabdathI vAchya evA mokShasukhanI prApti thashe? koI paN
rIte thashe nahi.
chhe. 168.
जल, चन्दन, अक्षत, पुष्प, नैवेद्य, दीप, धूप फलसे पूजा नहीं की; और तीन लोककर वंदने
योग्य ऐसे अरहंत, सिद्ध, आचार्य, उपाध्याय, साधु इन पाँचपरमेष्ठियोंकी आराधना नहीं की
ही उपाय हैं
पंचपरमेष्ठीकी वंदना करना, ये ही व्यवहारनयकर कल्याणके उपाय हैं
Page 493 of 565
PDF/HTML Page 507 of 579
single page version
स्थितैश्चत्यभिप्रायः
परमगतिः ] स्वयमेव परमगति (मोक्ष) मिलती है
ध्यानकी सिद्धि है, और वे ही परमगतिके पात्र हैं
Page 494 of 565
PDF/HTML Page 508 of 579
single page version
भावात्
shuddhAtmadravyathI vilakShaN, dravya, kShetra, kALAdi pAnch prakAranA bhedathI bhedavALo sansAr nAsh pAme
chhe. kAraN ke chhadmastha avasthAmAn shubhAshubh chintAsakta jinavar paN sanshay, vibhram,
vimoharahit anantagnAnAdi nirmaL guNavALA hovAthI je hans jevo chhe evo je paramAtmA tenA
AchArane rAgAdi rahit shuddhAtmapariNAmane-pAmatA nathI.
[चिंतासक्तः ] चिन्तामें लगे हुए [जिनवरोऽपि ] छद्मस्थ अवस्थावाले तीर्थंकरदेव भी
[हंसाचारम् न लभते ] परमात्माके आचरणरूप शुद्ध भावोंको नहीं पाते
रहित शुद्धोपयोग परिणामोंको नहीं पा सकते
Page 495 of 565
PDF/HTML Page 509 of 579
single page version
तात्पर्यम्
shuddhAtmatattvamAn sarva tAtparyathI bhAvanA karavI joIe, evun tAtparya chhe. 170.
होते
[मनो मारय ] विकल्प
Page 496 of 565
PDF/HTML Page 510 of 579
single page version
पक्षभूते पञ्चप्रकारसंसारकारणे व्यवहारे
विनाशयेति भावार्थः
prakAranA sansAranA kAraNarUp vyavahAramAn pravarte chhe! have hun shun karun? evA prashnanA javAbamAn
shrIguru kahe chhe ke ‘‘brahma’’ shabdathI vAchya evA svashuddha AtmAne jANIne-je prapanchathI-mAyA
pAkhanDathI-rahit chhe te nijashuddhaAtmAne vItarAg svasamvedanarUp gnAnathI jANIne mananA anek
vikalpajALathI rahit paramAtmAmAn sthit thaIne shubhAshubh vikalpajALarUp manane mAro-manano
vinAsh karo, e bhAvArtha chhe. 171.
रोककर [अनंतम् ] अनंतगुणवाले [आत्मानं देवम् ] आत्मदेवका [ध्याय ] चिंतवन कर
Page 497 of 565
PDF/HTML Page 511 of 579
single page version
dUdh, dahIn, ghI ane tel e chha rasothI ane rUp rahit evA shuddhAtmatattvathI pratipakShabhUt
kALA, nIl, rAtA, saphed, pILA e pAnch rUpothI pariNamatA manane rokIne, kevaLagnAnAdi
anantaguNano AdhAr hovAthI, anantasukhanun sthAn hovAthI ane avinashvar hovAthI anant chhe
evA, vItarAg paramAnandarUp sukhathI je shobhe chhe, rame chhe, te dev chhe, evA svashuddhAtmAne he
prabhAkarabhaTTa! tun dhyAv-chintavan kar. 172.
रस और जो अरूप शुद्धात्मद्रव्यसे भिन्न काले, सफे द, पीले, लाल, पाँच तरहके रूप इनमें निरन्तर
चित्त जाता है, उसको रोककर आत्मदेवकी आराधना कर
Page 498 of 565
PDF/HTML Page 512 of 579
single page version
lakShaN chhe evA anantasukhAdi anantashaktirUpe pariNat hovAthI je anant chhe evo A
pratyakShagochar AtmA je shubh, ashubh, shuddhaupayogarUpe chintavavAmAn Ave te svarUpe pariName
chhe.
AtmA pariName chhe te te rUpe AtmA tanmayI thaI jAy chhe.]
[परिणमति ] परिणमता है, [यथा स्फ टिकमणिः मंत्रः ] जैसे स्फ टिकमणि और गारुड़ी आदि
मंत्र हैं
और जो शुद्धोपयोगको ध्यावे, तो परमशुद्धरूप परिणमन करता है
परिणमता है, हरे डंकसे हरा और लालसे लाल भासता है
Page 499 of 565
PDF/HTML Page 513 of 579
single page version
शुद्धरूपेणैव ध्यातव्य इति
ahIn, tAtparya em chhe ke A AtmA je je svarUpe chintavavAmAn Ave chhe te te svarUpe
chhoDIne (AtmAne) shuddharUpe ja dhyAvavo joIe. 173.
उज्ज्वल है, उसके नीचे जैसा डंक लगाओ, वैसा ही भासता है
रक्खें
परमात्मा है, वह व्यवहारनयकर [कर्मविशेषेण ] अनादि कर्मबंधके विशेषसे [जाप्यः जातः ]
पराधीन हुआ दूसरेका जाप करता है; परंतु [यदा ] जिस समय [आत्मना ] वीतराग निर्विकल्प
स्वसंवेदनज्ञानकर [आत्मानं ] अपनेको [जानाति ] जानता है, [तदा ] उस समय [स एव ]
Page 500 of 565
PDF/HTML Page 514 of 579
single page version
जात उत्पन्नः कथंभूतो जातः जाप्यः पराधीनः जामइं जाणइ यदा काले जानाति
सुखानुभवेन दीव्यति क्रीडतीति देवः परमाराध्यः
potAnI buddhinA doShathI parAdhIn thayo chhe.
utpanna vItarAg sukhAnubhavathI shobhe chhe, krIDA kare chhe te dev chhe ke je paramaArAdhya chhe; te
dev shuddhanishchayanayathI muktigat paramAtmA samAn chhe.
Page 501 of 565
PDF/HTML Page 515 of 579
single page version
ज्ञानेन निवृत्तः ज्ञानमयः सो हउं यद्यपि व्यवहारेण कर्मावृतस्तिष्ठामि तथापि निश्चयेन स
एवाहं पूर्वोक्त : परमात्मा
rachAyel chhe; jo ke hun vyavahArathI karma vaDe avarAyelo chhun topaN, nishchayathI pUrvokta prasiddha
(gnAnamay) paramAtmA chhun ke je ‘dev’ arthAt param ArAdhya chhe ane anant sukhAdi guNonun
sthAn hovAthI ‘anant’ chhe
prabhAkarabhaTTa! tun sanshayarahit thayo thako bhAv.
परमात्मा ] वही उत्कृष्ट परमात्मा है
है
Page 502 of 565
PDF/HTML Page 516 of 579
single page version
देशव्यक्तिं लब्ध्वा सर्वतात्पर्येण भावना कर्तव्येत्यभिप्रायः
samyaktvAdirUp shuddhAtmAnI ekadeshavyakti pAmIne sarvatAtparyathI bhAvanA karavI joIe, evo
abhiprAy chhe. 175.
है
Page 503 of 565
PDF/HTML Page 517 of 579
single page version
paramAtmAthI bhinna jAN, e bhAvArtha chhe. 176.
[आत्मस्वभावात् ] आत्मस्वभावसे [सकलमपि ] सब [कर्मस्वभावम् ] शुभाशुभ कर्म
[मन्यस्व ] भिन्न जानो
[भ्रांत्या ] भ्रमसे [मलिनं ] मैला [मा मन्यस्व ] मत मान
Page 504 of 565
PDF/HTML Page 518 of 579
single page version
मा मन्यस्व जिय हे जीव
Page 505 of 565
PDF/HTML Page 519 of 579
single page version
नष्टेऽपि सति व्यवहारेण देहस्थमपि वीतरागचिदानन्दैकपरमात्मानं शुद्धनिश्चयनयेन देहाद्भिन्नं
naShTa mAnato nathI tevI rIte vItarAg nirvikalpa svasamvedanavALo gnAnI deh lAl hotAn, deh
jIrNa ane naShTa thatAn, vyavahArathI dehamAn rahevA chhatAn paN shuddha nishchayanayathI dehathI bhinna,
ek (kevaL) vItarAg chidAnandamay paramAtmAne lAl, jIrNa ke naShTa mAnato nathI.
निर्विकल्प स्वसंवेदनज्ञानी [देह रक्ते ] शरीरके लाल होनेसे [आत्मानं ] आत्माको [रक्तम्
न मन्यते ] लाल नहीं मानता
उसी तरह ज्ञानी [देहे जीर्णे ] शरीरके जीर्ण होनेसे [आत्मानं जीर्णम् न मन्यते ] आत्माको
जीर्ण नहीं मानता, [यथा बुधः ] जैसे कोई बुद्धिमान् [वस्त्रे प्रणष्टे ] वस्त्रके नाश होनेसे [देहं
नष्टम् ] देहका नाश [न मन्यते ] नहीं मानता, [तथा ज्ञानी ] उसी तरह ज्ञानी [देहे नष्टे ]
देहका नाश होनेसे [आत्मानं ] आत्माका [नष्टम् न मन्यते ] नाश नहीं मानता, [जीव ] हे
जीव, [यथा ज्ञानी ] जैसे ज्ञानी [देहाद् भिन्नं एव ] देहसे भिन्न ही [वस्त्रम् मन्यते ] कपड़ेको
मानता है, [तथा ज्ञानी ] उसी तरह ज्ञानी [देहमपि ] शरीरको भी [आत्मनः भिन्नं ] आत्मासे
जुदा [मन्यते ] मानता है, ऐसा [जानीहि ] तुम जानो
Page 506 of 565
PDF/HTML Page 520 of 579
single page version
(vyavahAre dehamAn sthit) sahaj shuddha paramAnand jeno ek svabhAv chhe evA paramAtmAthI
bhinna jANe chhe, em tun jAN evo bhAvArtha chhe. 178-181.
सुख
शरीरका [हंति ] घात करे, [तं ] उसको [त्वं ] तुम [परं मित्रं ] परममित्र [जानीहि ] जानो