Page 487 of 565
PDF/HTML Page 501 of 579
single page version
pramāṇ chhe, evo bhāvārtha chhe. (dīvo je je bhājanamān rākhavāmān āve te te pramāṇe teno prakāsh
phelāy chhe tevī rīte ātmā chār gatimān jevun sharīr dhāraṇ kare te te pramāṇe ātmapradesho saṅkoch
-vistār pāme chhe. 164.
दूसरेका सुख-दुःख मालूम होना चाहिए, पर ऐसा होता नहीं है
असंख्यातप्रदेशी है, और व्यवहारनयकर पात्रमें रखे हुए दीपककी तरह देहप्रमाण है, जैसा
शरीर-धारण करे, वैसा प्रदेशोंका संकोच विस्तार हो जाता है
अज्ञानतासे नहीं जाना
Page 488 of 565
PDF/HTML Page 502 of 579
single page version
kāraṇabhūt hovāthī tathā avinashvar hovāthī ‘anant’ chhe, tene-men sādhyarūp je vītarāg-tāttvik
-manohar-ānandajharato samarasībhāv te samarasībhāvasvarūp evī ‘ambar’ shabdathī vāchya
pūrvokta-lakṣhaṇavāḷī, rāgādishūnya, nirvikalpa samādhimān manane lagāḍīne jāṇyo nahi.
prabhākarabhaṭṭa pashchāttāp karato kahe chhe ke he svāmī! āṭalā kāḷ sudhī āvo paramātmāno
upadesh prāpta na karīne niḥsandeh hun naṣhṭa thayo. 165.
have, param upashamabhāv sahit sarvasaṅganā tyāg vaḍe sansārano nāsh thāy chhe, em be
जाना, इसलिए इतने काल तक संसारमें भटका निजस्वरूपकी प्राप्तिके बिना मैं नष्ट हुआ
Page 489 of 565
PDF/HTML Page 503 of 579
single page version
ādi anek prakāranā bhedathī bhedavāḷā (kṣhetra, vāstu, hiraṇya, suvarṇa, dhan, dhānya, dāsī, dās,
kupya, bhāṇḍ e dash prakāranā) bāhya parigraho
योगीश्वरोंका प्रेम है, ऐसा [शिवपदमार्गोऽपि ] मोक्ष-पद भी [नैव मतः ] नहीं जाना, [घोरं
तपश्चरणं ] महा दुर्धर तप [न चीर्णं ] नहीं किया, [यत् ] जो कि [निजबोधेन सारम् ]
आत्मज्ञानकर शोभायमान है, [पुण्यमपि पापमपि ] और पुण्य तथा पाप ये दोनों [नैव दग्धं ]
नहीं भस्म किये, तो [संसार ] संसार [किं छिद्यते ] कैसे छूट सकता है ?
भय, ग्लानि
Page 490 of 565
PDF/HTML Page 504 of 579
single page version
सुवर्णलोह-निगलद्वयस
ātmānān samyakshraddhān, samyaggnān ane samyaganucharaṇarūp mārgane paṇ-ke je
nishchayamokṣhamārgamān paramayogīone anurāg
evā nijabodhathī sārabhūt ghor, durdhar pariṣhah, ghor, durdhar upasarganā jayarūp anashanādi bār
prakāranun tapashcharaṇ karyun nahi ane nishchayanayathī shubhāshubh banne beḍīthī rahit evā
sansārījīvanān, vyavahāranayathī sonānī ane loḍhānī be beḍī jevān puṇya ane pāp bannene paṇ
shuddha ātmadravyanā anubhavarūp dhyānanī agni vaḍe bāḷyān nahi to sansār kevī rīte chhedāy?]
इसप्रकार बाह्य अभ्यंतर परिग्रहके चौबीस भेद हुए, इनको नहीं छोड़ा
चारित्र भी नहीं जाना
व्यवहाररत्नत्रय
Page 491 of 565
PDF/HTML Page 505 of 579
single page version
अरहंत आदिक पंचपरमेष्ठी [न वंदिताः ] भी नहीं पूजे, तब [शिवलाभः ] मोक्षकी प्राप्ति [किं
भविष्यति ] कैसे हो सकती है ?
Page 492 of 565
PDF/HTML Page 506 of 579
single page version
ण वंदिय पञ्च न वन्दिताः
शिवशब्दवाच्यमोक्षपदस्थितानां तदाराधकानामाचार्यादीनां च यथायोग्यं दानपूजावन्दनादिकं न
कृतम्, कथं शिवशब्दवाच्यमोक्षसुखस्य लाभो भविष्यति न कथमपीति
दातव्यं पूजावन्दनादिकं च कर्तव्यमिति भावार्थः
sthit jinanāthane jaladhārā sahit, gandh, akṣhat, puṣhpa ādi aṣhṭavidh pūjāthī (jal, chandan,
akṣhat, phaḷ, naivedya, dīp, dhūp, phaḷathī) pūjyā nahi, ane traṇ bhuvananā adhipatithī vandyapadamān
sthit evā arhant, siddha ane traṇ bhuvananā ishathī vandya mokṣhapadanā ārādhak, āchārya,
upādhyāy ane sādhu e pāñch guruone vandan karyun nahi, ‘shiv’ shabdathī vāchya evā mokṣhapadamān
sthit arhant ane siddhane ane temanā ārādhak āchāryādine yathāyogya dān, pūjā, vandanā
ādi karyān nahi to kevī rīte ‘shiv’ shabdathī vāchya evā mokṣhasukhanī prāpti thashe? koī paṇ
rīte thashe nahi.
chhe. 168.
जल, चन्दन, अक्षत, पुष्प, नैवेद्य, दीप, धूप फलसे पूजा नहीं की; और तीन लोककर वंदने
योग्य ऐसे अरहंत, सिद्ध, आचार्य, उपाध्याय, साधु इन पाँचपरमेष्ठियोंकी आराधना नहीं की
ही उपाय हैं
पंचपरमेष्ठीकी वंदना करना, ये ही व्यवहारनयकर कल्याणके उपाय हैं
Page 493 of 565
PDF/HTML Page 507 of 579
single page version
स्थितैश्चत्यभिप्रायः
परमगतिः ] स्वयमेव परमगति (मोक्ष) मिलती है
ध्यानकी सिद्धि है, और वे ही परमगतिके पात्र हैं
Page 494 of 565
PDF/HTML Page 508 of 579
single page version
भावात्
shuddhātmadravyathī vilakṣhaṇ, dravya, kṣhetra, kāḷādi pāñch prakāranā bhedathī bhedavāḷo sansār nāsh pāme
chhe. kāraṇ ke chhadmastha avasthāmān shubhāshubh chintāsakta jinavar paṇ sanshay, vibhram,
vimoharahit anantagnānādi nirmaḷ guṇavāḷā hovāthī je hans jevo chhe evo je paramātmā tenā
āchārane rāgādi rahit shuddhātmapariṇāmane-pāmatā nathī.
[चिंतासक्तः ] चिन्तामें लगे हुए [जिनवरोऽपि ] छद्मस्थ अवस्थावाले तीर्थंकरदेव भी
[हंसाचारम् न लभते ] परमात्माके आचरणरूप शुद्ध भावोंको नहीं पाते
रहित शुद्धोपयोग परिणामोंको नहीं पा सकते
Page 495 of 565
PDF/HTML Page 509 of 579
single page version
तात्पर्यम्
shuddhātmatattvamān sarva tātparyathī bhāvanā karavī joīe, evun tātparya chhe. 170.
होते
[मनो मारय ] विकल्प
Page 496 of 565
PDF/HTML Page 510 of 579
single page version
पक्षभूते पञ्चप्रकारसंसारकारणे व्यवहारे
विनाशयेति भावार्थः
prakāranā sansāranā kāraṇarūp vyavahāramān pravarte chhe! have hun shun karun? evā prashnanā javābamān
shrīguru kahe chhe ke ‘‘brahma’’ shabdathī vāchya evā svashuddha ātmāne jāṇīne-je prapañchathī-māyā
pākhaṇḍathī-rahit chhe te nijashuddhaātmāne vītarāg svasamvedanarūp gnānathī jāṇīne mananā anek
vikalpajāḷathī rahit paramātmāmān sthit thaīne shubhāshubh vikalpajāḷarūp manane māro-manano
vināsh karo, e bhāvārtha chhe. 171.
रोककर [अनंतम् ] अनंतगुणवाले [आत्मानं देवम् ] आत्मदेवका [ध्याय ] चिंतवन कर
Page 497 of 565
PDF/HTML Page 511 of 579
single page version
dūdh, dahīn, ghī ane tel e chha rasothī ane rūp rahit evā shuddhātmatattvathī pratipakṣhabhūt
kāḷā, nīl, rātā, saphed, pīḷā e pāñch rūpothī pariṇamatā manane rokīne, kevaḷagnānādi
anantaguṇano ādhār hovāthī, anantasukhanun sthān hovāthī ane avinashvar hovāthī anant chhe
evā, vītarāg paramānandarūp sukhathī je shobhe chhe, rame chhe, te dev chhe, evā svashuddhātmāne he
prabhākarabhaṭṭa! tun dhyāv-chintavan kar. 172.
रस और जो अरूप शुद्धात्मद्रव्यसे भिन्न काले, सफे द, पीले, लाल, पाँच तरहके रूप इनमें निरन्तर
चित्त जाता है, उसको रोककर आत्मदेवकी आराधना कर
Page 498 of 565
PDF/HTML Page 512 of 579
single page version
lakṣhaṇ chhe evā anantasukhādi anantashaktirūpe pariṇat hovāthī je anant chhe evo ā
pratyakṣhagochar ātmā je shubh, ashubh, shuddhaupayogarūpe chintavavāmān āve te svarūpe pariṇame
chhe.
ātmā pariṇame chhe te te rūpe ātmā tanmayī thaī jāy chhe.]
[परिणमति ] परिणमता है, [यथा स्फ टिकमणिः मंत्रः ] जैसे स्फ टिकमणि और गारुड़ी आदि
मंत्र हैं
और जो शुद्धोपयोगको ध्यावे, तो परमशुद्धरूप परिणमन करता है
परिणमता है, हरे डंकसे हरा और लालसे लाल भासता है
Page 499 of 565
PDF/HTML Page 513 of 579
single page version
शुद्धरूपेणैव ध्यातव्य इति
ahīn, tātparya em chhe ke ā ātmā je je svarūpe chintavavāmān āve chhe te te svarūpe
chhoḍīne (ātmāne) shuddharūpe ja dhyāvavo joīe. 173.
उज्ज्वल है, उसके नीचे जैसा डंक लगाओ, वैसा ही भासता है
रक्खें
परमात्मा है, वह व्यवहारनयकर [कर्मविशेषेण ] अनादि कर्मबंधके विशेषसे [जाप्यः जातः ]
पराधीन हुआ दूसरेका जाप करता है; परंतु [यदा ] जिस समय [आत्मना ] वीतराग निर्विकल्प
स्वसंवेदनज्ञानकर [आत्मानं ] अपनेको [जानाति ] जानता है, [तदा ] उस समय [स एव ]
Page 500 of 565
PDF/HTML Page 514 of 579
single page version
जात उत्पन्नः कथंभूतो जातः जाप्यः पराधीनः जामइं जाणइ यदा काले जानाति
सुखानुभवेन दीव्यति क्रीडतीति देवः परमाराध्यः
potānī buddhinā doṣhathī parādhīn thayo chhe.
utpanna vītarāg sukhānubhavathī shobhe chhe, krīḍā kare chhe te dev chhe ke je paramaārādhya chhe; te
dev shuddhanishchayanayathī muktigat paramātmā samān chhe.
Page 501 of 565
PDF/HTML Page 515 of 579
single page version
ज्ञानेन निवृत्तः ज्ञानमयः सो हउं यद्यपि व्यवहारेण कर्मावृतस्तिष्ठामि तथापि निश्चयेन स
एवाहं पूर्वोक्त : परमात्मा
rachāyel chhe; jo ke hun vyavahārathī karma vaḍe avarāyelo chhun topaṇ, nishchayathī pūrvokta prasiddha
(gnānamay) paramātmā chhun ke je ‘dev’ arthāt param ārādhya chhe ane anant sukhādi guṇonun
sthān hovāthī ‘anant’ chhe
prabhākarabhaṭṭa! tun sanshayarahit thayo thako bhāv.
परमात्मा ] वही उत्कृष्ट परमात्मा है
है
Page 502 of 565
PDF/HTML Page 516 of 579
single page version
देशव्यक्तिं लब्ध्वा सर्वतात्पर्येण भावना कर्तव्येत्यभिप्रायः
samyaktvādirūp shuddhātmānī ekadeshavyakti pāmīne sarvatātparyathī bhāvanā karavī joīe, evo
abhiprāy chhe. 175.
है
Page 503 of 565
PDF/HTML Page 517 of 579
single page version
paramātmāthī bhinna jāṇ, e bhāvārtha chhe. 176.
[आत्मस्वभावात् ] आत्मस्वभावसे [सकलमपि ] सब [कर्मस्वभावम् ] शुभाशुभ कर्म
[मन्यस्व ] भिन्न जानो
[भ्रांत्या ] भ्रमसे [मलिनं ] मैला [मा मन्यस्व ] मत मान
Page 504 of 565
PDF/HTML Page 518 of 579
single page version
मा मन्यस्व जिय हे जीव
Page 505 of 565
PDF/HTML Page 519 of 579
single page version
नष्टेऽपि सति व्यवहारेण देहस्थमपि वीतरागचिदानन्दैकपरमात्मानं शुद्धनिश्चयनयेन देहाद्भिन्नं
naṣhṭa mānato nathī tevī rīte vītarāg nirvikalpa svasamvedanavāḷo gnānī deh lāl hotān, deh
jīrṇa ane naṣhṭa thatān, vyavahārathī dehamān rahevā chhatān paṇ shuddha nishchayanayathī dehathī bhinna,
ek (kevaḷ) vītarāg chidānandamay paramātmāne lāl, jīrṇa ke naṣhṭa mānato nathī.
निर्विकल्प स्वसंवेदनज्ञानी [देह रक्ते ] शरीरके लाल होनेसे [आत्मानं ] आत्माको [रक्तम्
न मन्यते ] लाल नहीं मानता
उसी तरह ज्ञानी [देहे जीर्णे ] शरीरके जीर्ण होनेसे [आत्मानं जीर्णम् न मन्यते ] आत्माको
जीर्ण नहीं मानता, [यथा बुधः ] जैसे कोई बुद्धिमान् [वस्त्रे प्रणष्टे ] वस्त्रके नाश होनेसे [देहं
नष्टम् ] देहका नाश [न मन्यते ] नहीं मानता, [तथा ज्ञानी ] उसी तरह ज्ञानी [देहे नष्टे ]
देहका नाश होनेसे [आत्मानं ] आत्माका [नष्टम् न मन्यते ] नाश नहीं मानता, [जीव ] हे
जीव, [यथा ज्ञानी ] जैसे ज्ञानी [देहाद् भिन्नं एव ] देहसे भिन्न ही [वस्त्रम् मन्यते ] कपड़ेको
मानता है, [तथा ज्ञानी ] उसी तरह ज्ञानी [देहमपि ] शरीरको भी [आत्मनः भिन्नं ] आत्मासे
जुदा [मन्यते ] मानता है, ऐसा [जानीहि ] तुम जानो
Page 506 of 565
PDF/HTML Page 520 of 579
single page version
(vyavahāre dehamān sthit) sahaj shuddha paramānand jeno ek svabhāv chhe evā paramātmāthī
bhinna jāṇe chhe, em tun jāṇ evo bhāvārtha chhe. 178-181.
सुख
शरीरका [हंति ] घात करे, [तं ] उसको [त्वं ] तुम [परं मित्रं ] परममित्र [जानीहि ] जानो