૫૨૨ ]
યોગીન્દુદેવવિરચિતઃ
[ અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૯૨
विषयकषायानपि निर्दल्य ये न समाधिं कुर्वन्ति ।
ते परमात्मनः योगिन् नैव आराधका भवन्ति ।।१९२।।
जे ये केचन ण करंति न कुर्वन्ति । कम् । समाहि त्रिगुप्तिगुप्त परमसमाधिम् । किं
कृत्वा पूर्वम् । णिद्दलिवि निर्मूल्य । कानपि विषय-कसाय वि निर्विषयकषायात्
शुद्धात्मतत्त्वात् प्रतिपक्षभूतान् विषयकषायानपि ते णवि आराहय होंति ते नैवाराधका
भवन्ति जोइया हे योगिन् । कस्याराधका न भवन्ति । परमप्पहं निर्दोषिपरमात्मन इति ।
तथाहि । विषयकषायनिवृत्तिरूपं शुद्धात्मानुभूतिस्वभावं वैराग्यं, शुद्धात्मोपलब्धिरूपंतत्त्वविज्ञानं,
बाह्याभ्यन्तरपरिग्रहपरित्यागरूपं नैर्ग्रन्थ्यं, निश्चितात्मानुभूतिरूपा वशचित्तता, वीतरागनिर्विकल्प-
समाधिबहिरङ्गसहकारिभूतं जितपरिषहत्वं चेति पञ्चैतान् ध्यानहेतून् ज्ञात्वा भावयित्वा च
ભાવાર્થઃ — હે યોગી! જે કોઈ વિષયકષાય રહિત-શુદ્ધ-આત્મતત્ત્વથી પ્રતિપક્ષભૂત
વિષયકષાયોને પણ નિર્મૂળ કરીને (મૂળમાંથી ઉખેડીને) ત્રણ ગુપ્તિથી ગુપ્ત પરમસમાધિને કરતા
નથી, તેઓ નિર્દોષ પરમાત્માના આરાધકો જ નથી.
ભાવાર્થઃ — (૧) વિષયકષાયની નિવૃત્તિરૂપ અને શુદ્ધઆત્માની અનુભૂતિ-સ્વભાવવાળો
વૈરાગ્ય, (૨) શુદ્ધ આત્માની ઉપલબ્ધિરૂપ તત્ત્વવિજ્ઞાન, (૩) બાહ્ય અભ્યંતર પરિગ્રહના ત્યાગરૂપ
નિર્ગ્રંથપણું, (૪) નિશ્ચિત આત્માની અનુભૂતિરૂપ ચિત્તવશતા (મનોજય) અને (૫) વીતરાગ
નિર્વિકલ્પ સમાધિના બહિરંગ સહકારીભૂત પરિષહજય એ પાંચ ધ્યાનના હેતુ જાણીને અને તેને
गाथा – १९२
अन्वयार्थ : — [ये ] जो [विषयकषायानपि ] समाधिको धारणकर विषय कषायोंको
[निर्दल्य ] मूलसे उखाड़कर [समाधिं ] तीन गुप्तिरूप परमसमाधिको [न कुर्वंति ] नहीं धारण
करते, [ते ] वे [योगिन् ] हे योगी, [परमात्माराधकाः ] परमात्माके आराधक [नैव भवंति ]
नहीं हैं ।
भावार्थ : — ये विषय कषाय शुद्धात्मतत्त्वके शत्रु हैं, जो इनका नाश न करे, वह
स्वरूपका आराधक कैसा ? स्वरूपको वही आराधता है, जिसके विषय कषायका प्रसंग न
हो, सब दोषोंसे रहित जो निज परमात्मा उसकी आराधनाके घातक विषय कषायके सिवाय
दूसरा कोई भी नहीं है । विषय कषायकी निवृत्तिरूप शुद्धात्माकी अनुभूति वह वैराग्यसे ही देखी
जाती है । इसलिये ध्यानका मुख्य कारण वैराग्य है । जब वैराग्य हो तब तत्त्वज्ञान निर्मल हो,
सो वैराग्य और तत्त्वज्ञान ये दोनों परस्परमें मित्र हैं । ये ही ध्यानके कारण हैं, और बाह्याभ्यन्तर
परिग्रहके त्यागरूप निर्ग्रन्थपना वह ध्यानका कारण है । निश्चित आत्मानुभूति ही है स्वरूप