૧૨૮ શ્રી પ્રવચન રત્નો-૧ છે. તેનો સદ્ભાવ છે. ‘કર્તાકર્મપણું છે’ એટલું છે’ એટલું છે. આત્મા કર્ત્તા અને જ્ઞાનના પરિણામનું કાર્ય એનું વ્યાપ્ય, એટલું છે! ભેદથી.. આહાહા.. હા!
(કહે છે કે) ‘આત્મદ્રવ્ય સ્વતંત્ર વ્યાપક હોવાથી’ -ભગવાન આત્મા કર્ત્તા એટલે કે સ્વતંત્રપણે કર્ત્તા હોવાથી-સ્વતંત્રપણે વ્યાપક એટલે પ્રસરતો હોવાથી-કર્ત્તા હોવાથી, વ્યાપક એટલે કર્ત્તા ‘આત્મપરિણામનો એટલે કે પુદ્ગલપરિણામના જ્ઞાનનો કર્ત્તા છે!
આહાહાહા! સમજાવવામાં શું આવે શૈલી! ‘આત્મદ્રવ્ય સ્વતંત્ર વ્યાપક હોવાથી’ આત્મપરિણામનો એટલે વીતરાગી પરિણામ, જ્ઞાનના પરિણામ, શ્રદ્ધાના પરિણામ, શાંતિના પરિણામ, આનંદના પરિણામ-જ્ઞાનના પરિણામ એટલે આ બધાં પરિણામ કીધાં એ એટલે કે ‘પુદ્ગલપરિણામના જ્ઞાનનો કર્ત્તા છે’ - એ રાગના જ્ઞાનનો આત્મા કર્ત્તા છે. આહાહા! રાગનો નહીં.
આહાહાહા! ‘અને પુદ્ગલ પરિણામનું જ્ઞાન’ એટલે રાગનું જે જ્ઞાન, સમજાવવું છે ને...! ‘તે વ્યાપક વડે સ્વયં વ્યપાતું હોવાથી’ આહા.. હા! ‘કર્મ છે - તે આત્માનું કાર્ય છે. ‘પુદ્ગલપરિણામનુંજ્ઞાન’ - એટલે ભગવાનની સ્તુતિ આદિના રાગનું જ્ઞાન તે વ્યાપક વડે સ્વયં વ્યપાતું હોવાથી’ એટલે એ આત્મા વડે સ્વયં કરાતું હોવાથી વ્યપાતું હોવાથી એટલે કાર્ય થતું હોવાથી ‘કર્મ-કાર્ય છે!!
ઝીણું ભારે આવ્યું ભાઈ આજ તો! (શ્રોતાઃ) ફરીને લેવું! (ઉત્તરઃ) હેં? આવે છે તે શબ્દો પુદ્ગલના! આહાહા! આવું છે.
આહાહા! ‘વળી આ રીતે જ્ઞાતા પુદ્ગલપરિણામનું જ્ઞાન કરે છે’ ભગવાન આત્મા રાગનું જ્ઞાન કરે છે. ‘તેથી એમ પણ નથી કે પુદ્ગલપરિણામ જ્ઞાતાનું વ્યાપ્ય છે’ - એ રાગનું જ્ઞાન કરે છે માટે રાગ એ પુદ્ગલપરિણામ એટલે જે રાગ એ જ્ઞાતાનું વ્યાપ્ય એમ નથી. આહા.. હા! ફરીને ‘આ રીતે જ્ઞાતા પુદ્ગલપરિણામનું જ્ઞાન કરે છે તેથી એમ પણ નથી કે પુદ્ગલકર્મ, જ્ઞાતાનું વ્યાપ્ય છે’ - રાગનું જ્ઞાન કરે છે માટે રાગ વ્યાપ્ય છે આત્માનું એમ નથી. રાગનું આંહી જ્ઞાન કરે છે માટે આત્માનું વ્યાપ્ય-ઉત્પન્ન થઈને રાગવ્યાપ્ય છે એમ નથી. (અને) રાગ વ્યાપક-કર્મના પરિણામ વ્યાપક છે ને જ્ઞાન વ્યાપ્ય છે, એમ નથી.
આહા... હા..! આ સમયસાર!! (કહે છે) ‘વ્યાપ્યરૂપ થતું હોવાથી આ રીતે જ્ઞાતા-આત્મા પુદ્ગલપરિણામનું એટલે રાગનું જ્ઞાન કરે છે તેથી ‘એમ પણ નથી’ રાગનું જ્ઞાન કરે છે માટે પુદ્ગલપરિણામ આત્માનું વ્યાપ્ય છે જ્ઞાન કરે છે માટે રાગ આત્માનું વ્યાપ્ય છે - રાગનું જ્ઞાન કરે છે માટે રાગ, આત્માનું કાર્ય-વ્યાપય છે એમ નથી.
કો ‘ભાઈ...? આવું ઝીણું છે!! સમયસાર! સમયસાર!! આહા.. હા! ‘આ રીતે આત્મા રાગનું જ્ઞાન કરે છે તેથી, એમ પણ નથી કે રાગ-દ્વેષ પુદ્ગલપરિણામ, જ્ઞાતાનું વ્યાપ્ય છે. આહાહા! જ્ઞાતાનું વ્યાપ્ય તો જ્ઞાનના પરિણામ છે, રાગનું જ્ઞાન માટે એ જ્ઞાતાનું વ્યાપ્ય છે એમ નથી.
આહા.. હા! (શ્રોતાઃ) રાગ તો પુદ્ગલપરિણામ છે! (ઉત્તરઃ) હેં? એ વાત પહેલી ક્યાં હતી? હવે ટૂંકું કરી નાખીને. પુંદ્ગલદ્રવ્ય કહી દીધું. (શ્રોતાઃ) રાગ કર્મ થયું ને વ્યાપ્ય નહીં? (ઉત્તરઃ)