શ્રી પ્રવચન રત્નો-૧ પ૭ નિમિત્તનાં સંબંધે જોડાતાં, જે કંઈ વિચિત્રતાના વશે પ્રવર્તતાં પુણ્ય-પાપને ઉત્પન્ન કરનાર (એટલે) નિમિત્તરૂપ, પુણ્ય-પાપ એ પરમાણુઓના બંધની ક્રિયા નિમિત્તે, ઉત્પન્ન કરનારા શુભ-અશુભ ભાવ વર્તમાન, અને પુણ્ય-પાપ એ કર્મ, એનાં (નિમિત્તે) ઉત્પન્ન કરનારાં શુભ-અશુભ ભાવ ‘તેમના સ્વભાવે પરિણમતો નથી’ .
શું કીધું? ‘દ્રવ્યના સ્વભાવની અપેક્ષાથી જોવામાં આવે તો, ત્યાં રાખવું- તો, ‘દુરંત કષાયચક્રના ઉદયની વિચિત્રતાના વશે પ્રવર્તતા જે પુણ્ય-પાપને ઉત્પન્ન કરનાર અનેકરૂપ-સમસ્ત અનેકરૂપ, શુભ-અશુભભાવો અનેકરૂપ છે, અસંખ્ય પ્રકાર-શુભ-અશુભે ય અસંખ્ય પ્રકાર-એ રીતે દ્રવ્યના સ્વભાવથી જોવામાં આવે તો,... પુણ્ય-પાપને ઉત્પન્ન કરનારાં એવાં શુભાશુભ ભાવો ‘તેમના સ્વભાવે પરિણમતો નથી’
આહા.. હા..! ભગવાન શુદ્ધ ચૈતન્ય! (તેને) વસ્તુ સ્વભાવથી જોઈએ તો, વસ્તુથી જોઈએ તો... પુણ્ય-પાપને ઉત્પન્ન કરનારાં શુભાશુભ ભાવ, એ ભાવરૂપે તે દ્રવ્યસ્વભાવ કોઈ દિ’ થયો જ નથી. આહા.. હા..! કેમ કે એ તો જ્ઞાયકસ્વરૂપ છે. અને ઉત્પન્ન કરનારાં પુણ્ય-પાપનાં જે શુભાશુભ ભાવો છે, એ તો અચેતન છે. એમાં ચૈતન્યના સ્વભાવનો અંશ નથી.
આહા... હા..! ‘તેમના સ્વભાવે થતો નથી’ આહા.. હા..! અહીં પંડિત જયચંદજી ખુલાસો કરે છે. ‘જ્ઞાયકભાવથી જડભાવરૂપ થતો નથી’ . ભાષા જોઈ લો!! (કહે છે કેઃ) શુભ-અશુભ ભાવરૂપે થાય તો જડ થઈ જાય, કેમ કે શુભ-અશુભભાવ તો અચેતન-અજીવ છે.
આહા.. હા..! એ જીવ જ્ઞાયક! એ શુભાશુભ- અજીવરૂપે કેમ થાય? (કદી ન થાય) આહા.. હા..! દ્રવ્ય સ્વભાવથી જોઈએ તો, જે કષાયનો અંત લાવવો મુશ્કેલ, એ વિચિત્રતાના વશે પુણ્ય-પાપથી ઉત્પન્ન થયેલા શુભાશુભ ભાવો- એ રૂપે આત્મા થતો જ નથી. શી રીતે થાય? આવું છે.
(કુંદકુંદાચાર્યદેવ) “वोच्छामि समयपाहूड” એમ કહ્યું છે ને...! ‘वोच्छामि’ - કહીશ. કહીશ (કહ્યું) તો એનો અર્થ (છે કે) સાંભળનારા છે એને કહે છે ને...! આહા.. હા...! એને કહે છે (કે) તારો નાથ! અંદર જે ધ્રુવ ચૈતન્ય જ્ઞાયકભાવ પડયો છે ‘એ’ શુભાશુભભાવે, તે પુણ્ય-પાપને ઉત્પન્ન કરનારાં (એવા) શુભને અશુભ ભાવરૂપે’ ‘એ’ દ્રવ્ય સ્વભાવ, કદી થયો જ નથી. છે ને...?
આહા... હા...! ‘જ્ઞાયકભાવથી જડભાવ (રૂપે) થયો નથી’ - એમ કીધું. જોયું...?! એ શુભાશુભને જડ કીધાં.
આહા..! જ્ઞાયક..! જે ચૈતન્યસ્વરૂપ ચૈતન્ય-પ્રકાશનો પુંજ (છે) અને શુભ-અશુભભાવ તો અંધારા છે, (તેમાં) ચૈતન્યના પ્રકાશનો શુભાશુભ ભાવમાં અભાવ છે. એ પ્રકાશ, અંધારારૂપે કેમ થાય? એમ જ્ઞાયક, શુભાશુભપણે કેમ થાય?
આહા.. હા...! એટલે પ્રમત્ત પણ નથી અને અપ્રમત્ત પણ નથી આ કારણે ભગવાન આત્મા- જ્ઞાયકભાવ, શુભાશુભ (ભાવ) પણે થયો નથી, એથી એને ગુણસ્થાનના ભેદ પણ નથી.
હવે, એક છેલ્લી લીટી છે. (ટીકાની બાકી)