Page 150 of 513
PDF/HTML Page 181 of 544
single page version
पीततादयो गुणाः, यथा च सुवर्णं क्रमपरिणामेनेय्रति तेन क्रमपरिणामेनार्यमाणा वा अर्थाः कुण्डलादयः पर्यायाः । एवमन्यत्रापि । यथा चैतेषु सुवर्णपीततादिगुणकुण्डलादिपर्यायेषु पीततादिगुणकुण्डलादिपर्यायाणां सुवर्णादपृथग्भावात्सुवर्णमेवात्मा तथा च तेषु द्रव्यगुणपर्यायेषु गुणपर्यायाणां द्रव्यादपृथग्भावाद्द्रव्यमेवात्मा ।।८७।। एव स्वभाव इति । अथ विस्तरः — अनन्तज्ञानसुखादिगुणान् तथैवामूर्तत्वातीन्द्रियत्वसिद्धत्वादिपर्यायांश्च इयर्ति गच्छति परिणमत्याश्रयति येन कारणेन तस्मादर्थो भण्यते । किम् । शुद्धात्मद्रव्यम् । तच्छुद्धात्मद्रव्यमाधारभूतमिय्रति गच्छन्ति परिणमन्त्याश्रयन्ति येन कारणेन ततोऽर्था भण्यन्ते । के ते । ज्ञानत्वसिद्धत्वादिगुणपर्यायाः । ज्ञानत्वसिद्धत्वादिगुणपर्यायाणामात्मा स्वभावः क इति पृष्टे शुद्धात्म- —
क्रमपरिणामथी पामे — प्राप्त करे — पहोंचे छे अथवा (तेओ) सुवर्ण वडे क्रमपरिणामथी पमाय — प्राप्त कराय — पहोंचाय छे तेथी कुंडळ वगेरे पर्यायो ‘अर्थो’ छे, तेम १अन्यत्र पण छे (अर्थात् आ द्रष्टांतनी माफक सर्व द्रव्य -गुण -पर्यायोमां पण समजवुं).
वळी जेम आ सुवर्ण, पीळाश वगेरे गुणो अने कुंडळ वगेरे पर्यायोमां ( – आ त्रणमां), पीळाश वगेरे गुणोनुं अने कुंडळ वगेरे पर्यायोनुं सुवर्णथी अपृथक्पणुं होवाथी तेमनो ( – पीळाश वगेरे गुणोनो अने कुंडळ वगेरे पर्यायोनो) सुवर्ण ज आत्मा छे, तेम ते द्रव्य -गुण -पर्यायोमां गुण -पर्यायोनुं द्रव्यथी अपृथक्पणुं होवाथी तेमनो द्रव्य ज आत्मा छे (अर्थात् द्रव्य ज गुणो अने पर्यायोनो आत्मा – स्वरूप – सर्वस्व – सत्त्व छे).
भावार्थः — ८६मी गाथामां कह्युं हतुं के जिनशास्त्रोनो सम्यक् अभ्यास मोहक्षयनो उपाय छे. अहीं ते जिनशास्त्रोमां पदार्थोनी शी रीते व्यवस्था कही छे ते संक्षेपमां दर्शाव्युं छे. जिनेन्द्रदेवे कह्युं छे के — अर्थो (पदार्थो) एटले द्रव्यो, गुणो अने पर्यायो. ए सिवाय विश्वमां बीजुं कांई नथी. वळी ए त्रणमां, गुणो अने पर्यायोनो आत्मा ( – तेमनुं सर्वस्व) द्रव्य ज छे. आम होवाथी कोई द्रव्यना गुणो अने पर्यायो अन्य द्रव्यना गुणो अने पर्यायोरूपे अंशे पण थता नथी, सर्व द्रव्यो पोतपोताना गुण -पर्यायोमां रहे छे. — आवी पदार्थोनी स्थिति मोहक्षयना निमित्तभूत पवित्र जिनशास्त्रोमां कही छे. ८७. १. जेम सुवर्ण पीळाश वगेरेने अने कुंडळ वगेरेने पामे छे अथवा पीळाश वगेरे अने कुंडळ वगेरे
सुवर्ण वडे पमाय छे (अर्थात् आधारभूत सुवर्ण पीळाश वगेरेने पामे छे) तेथी पीळाश वगेरे
वडे क्रमपरिणामथी पमाय छे (अर्थात् सुवर्ण कुंडळ वगेरेने क्रमपरिणामथी पामे छे) तेथी कुंडळ
Page 151 of 513
PDF/HTML Page 182 of 544
single page version
अथैवं मोहक्षपणोपायभूतजिनेश्वरोपदेशलाभेऽपि पुरुषकारोऽर्थक्रियाकारीति पौरुषं व्यापारयति —
इह हि द्राघीयसि सदाजवंजवपथे कथमप्यमुं समुपलभ्यापि जैनेश्वरं निशिततर- वारिधारापथस्थानीयमुपदेशं य एव मोहरागद्वेषाणामुपरि दृढतरं निपातयति स एव निखिल- द्रव्यमेव स्वभावः, अथवा शुद्धात्मद्रव्यस्य कः स्वभाव इति पृष्टे पूर्वोक्तगुणपर्याया एव । एवं शेषद्रव्यगुणपर्यायाणामप्यर्थसंज्ञा बोद्धव्येत्यर्थः ।।८७।। अथ दुर्लभजैनोपदेशं लब्ध्वापि य एव मोहराग- द्वेषान्निहन्ति स एवाशेषदुःखक्षयं प्राप्नोतीत्यावेदयति — जो मोहरागदोसे णिहणदि य एव मोहराग- द्वेषान्निहन्ति । किं कृत्वा । उपलब्भ उपलभ्य प्राप्य । कम् । जोण्हमुवदेसं जैनोपदेशम् । सो सव्वदुक्खमोक्खं पावदि स सर्वदुःखमोक्षं प्राप्नोति । केन । अचिरेण कालेण स्तोक कालेनेति । तद्यथा – एकेन्द्रियविकलेन्द्रिय- पञ्चेन्द्रियादिदुर्लभपरंपरया जैनोपदेशं प्राप्य मोहरागद्वेषविलक्षणं निजशुद्धात्मनिश्चलानुभूतिलक्षणं
हवे, ए रीते मोहक्षयना उपायभूत जिनेश्वरना उपदेशनी प्राप्ति थवा छतां पण पुरुषार्थ १अर्थक्रियाकारी छे तेथी पुरुषार्थ करे छेः —
अन्वयार्थः — [यः] जे [जैनम् उपदेशम्] जिनना उपदेशने [उपलभ्य] पामीने [मोहरागद्वेषान्] मोह -राग -द्वेषने [निहन्ति] हणे छे, [सः] ते [अचिरेण कालेन] अल्प काळमां [सर्वदुःखमोक्षं प्राप्नोति] सर्व दुःखथी मुक्त थाय छे.
टीकाः — आ अति दीर्घ, सदा उत्पातमय संसारमार्गमां कोई पण प्रकारे जिनेश्वरदेवना आ तीक्ष्ण असिधारा समान उपदेशने पामीने पण जे मोह -राग -द्वेष उपर अति द्रढपणे तेनो प्रहार करे छे ते ज २क्षिप्रमेव समस्त दुःखथी परिमुक्त थाय छे, अन्य १. अर्थक्रियाकारी = प्रयोजनभूत क्रियानो (सर्वदुःखपरिमोक्षनो) करनार २. क्षिप्रमेव = जलदी ज; तरत ज; शीघ्रमेव.
Page 152 of 513
PDF/HTML Page 183 of 544
single page version
दुःखपरिमोक्षं क्षिप्रमेवाप्नोति, नापरो व्यापारः करवालपाणिरिव । अत एव सर्वारम्भेण मोह- क्षपणाय पुरुषकारे निषीदामि ।।८८।।
पातयति स एव पारमार्थिकानाकुलत्वलक्षणसुखविलक्षणानां दुःखानां क्षयं करोतीत्यर्थः ।।८८।। एवं
अति जोरथी तेनो प्रहार करे छे तो ज ते शत्रुसंबंधी दुःखथी मुक्त थाय छे, अन्यथा
नहि, तेम आ अनादि संसारमां महाभाग्यथी जिनेश्वरदेवना उपदेशरूप तीक्ष्ण तरवार
पामवा छतां पण जो जीव मोह -राग -द्वेषरूप शत्रुओ पर अति द्रढताथी तेनो प्रहार करे
छे तो ज ते सर्व दुःखथी मुक्त थाय छे, अन्यथा नहि.) माटे ज सर्व आरंभथी ( – यत्नथी)
हवे, स्व -परना विवेकनी ( – भेदज्ञाननी) सिद्धिथी ज मोहनो क्षय थई शके छे तेथी स्व -परना विभागनी सिद्धि माटे प्रयत्न करे छेः —
अन्वयार्थः — [यः] जे [निश्चयतः] निश्चयथी [ज्ञानात्मकम् आत्मानं] ज्ञानात्मक एवा पोताने [च] अने [परं] परने [द्रव्यत्वेन अभिसंबद्धम्] निज निज द्रव्यत्वथी संबद्ध ( – संयुक्त) [यदि जानाति] जाणे छे, [सः] ते [मोहक्षयं करोति] मोहनो क्षय करे छे. १. व्यापार = उद्योग; क्रिया.
Page 153 of 513
PDF/HTML Page 184 of 544
single page version
य एव स्वकीयेन चैतन्यात्मकेन द्रव्यत्वेनाभिसंबद्धमात्मानं परं च परकीयेन यथोचितेन द्रव्यत्वेनाभिसंबद्धमेव निश्चयतः परिच्छिनत्ति, स एव सम्यगवाप्तस्वपरविवेकः सकलं मोहं क्षपयति । अतः स्वपरविवेकाय प्रयतोऽस्मि ।।८९।।
मात्मानं जानाति यदि । कथंभूतम् । स्वकीयशुद्धचैतन्यद्रव्यत्वेनाभिसंबद्धं, न केवलमात्मानम्, परं च यथोचितचेतनाचेतनपरकीयद्रव्यत्वेनाभिसंबद्धम् । कस्मात् । णिच्छयदो निश्चयतः निश्चयनयानुकूलं
टीकाः — जे निश्चयथी पोताने १स्वकीय चैतन्यात्मक द्रव्यत्वथी संबद्ध (-संयुक्त) अने परने २परकीय ३यथोचित द्रव्यत्वथी संबद्ध ज जाणे छे, ते ज (जीव), सम्यक्पणे स्व -परना विवेकने जेणे प्राप्त कर्यो छे एवो, सकळ मोहनो क्षय करे छे. माटे स्व -परना विवेकने माटे हुं प्रयत्नशील छुं. ८९.
हवे, सर्व प्रकारे स्व -परना विवेकनी सिद्धि आगमथी करवायोग्य छे एम उपसंहार करे छेः —
अन्वयार्थः — [तस्मात्] माटे (स्व -परना विवेकथी मोहनो क्षय करी शकातो होवाथी) [यदि] जो [आत्मा] आत्मा [आत्मनः] पोताने [निर्मोहं] निर्मोहपणुं [इच्छति] इच्छतो होय, तो [जिनमार्गात्] जिनमार्ग द्वारा [गुणैः] गुणो वडे [द्रव्येषु] द्रव्योमां [आत्मानं परं च] स्व अने परने [अभिगच्छतु] जाणो (अर्थात् जिनागम द्वारा विशेष गुणो वडे अनंत द्रव्योमांथी ‘आ स्व छे ने आ पर छे’ एम विवेक करो). १. स्वकीय = पोतानुं २.परकीय = पारकुं ३. यथोचित = यथायोग्य — चेतन के अचेतन. (पुद्गलादि द्रव्यो परकीय अचेतन द्रव्यत्वथी संयुक्त
छे अने अन्य आत्माओ परकीय चेतन द्रव्यत्वथी संयुक्त छे.) प्र. २०
Page 154 of 513
PDF/HTML Page 185 of 544
single page version
इह खल्वागमनिगदितेष्वनन्तेषु गुणेषु कैश्चिद्गुणैरन्ययोगव्यवच्छेदकतयासाधारण- तामुपादाय विशेषणतामुपगतैरनन्तायां द्रव्यसंततौ स्वपरविवेकमुपगच्छन्तु मोहप्रहाणप्रवणबुद्धयो लब्धवर्णाः । तथाहि – यदिदं सदकारणतया स्वतःसिद्धमन्तर्बहिर्मुखप्रकाशशालितया स्वपर- परिच्छेदकं मदीयं मम नाम चैतन्यमहमनेन तेन समानजातीयमसमानजातीयं वा द्रव्यमन्यद- पहाय ममात्मन्येव वर्तमानेनात्मीयमात्मानं सकलत्रिकालकलितध्रौव्यं द्रव्यं जानामि । एवं भेदज्ञानमाश्रित्य । जो यः कर्ता सो स मोहक्खयं कुणदि निर्मोहपरमानन्दैकस्वभावशुद्धात्मनो विपरीतस्य मोहस्य क्षयं करोतीति सूत्रार्थः ।।८९।। अथ पूर्वसूत्रे यदुक्तं स्वपरभेदविज्ञानं तदागमतः सिद्धयतीति प्रतिपादयति — तम्हा जिणमग्गादो यस्मादेवं भणितं पूर्वं स्वपरभेदविज्ञानाद् मोहक्षयो भवति, तस्मात्कारणाज्जिनमार्गाज्जिनागमात् गुणेहिं गुणैः आदं आत्मानं, न केवलमात्मानं परं च परद्रव्यं च । केषु मध्ये । दव्वेसु शुद्धात्मादिषड्द्रव्येषु अभिगच्छदु अभिगच्छतु जानातु । यदि किम् । णिम्मोहं इच्छदि जदि निर्मोहभावमिच्छति यदि चेत् । स कः । अप्पा आत्मा । कस्य संबन्धित्वेन ।
टीकाः — मोहनो क्षय करवा प्रत्ये १प्रवण बुद्धिवाळा बुधजनो आ जगतमां आगमने विषे कहेला अनंत गुणोमांथी कोईक गुणो वडे — के जे गुणो २अन्य साथे योग रहित होवाथी असाधारणपणुं धारण करीने विशेषणपणाने पाम्या छे तेमना वडे — अनंत ३द्रव्यसंततिमां स्व -परना विवेकने पामो (अर्थात् मोहनो क्षय करवा इच्छता पंडित जनो आगममां कहेला अनंत गुणोमांथी असाधारण अने भिन्नलक्षणभूत गुणो वडे अनंत द्रव्यपरंपरामां ‘आ स्वद्रव्य छे अने आ परद्रव्यो छे’ एवो विवेक करो). ते आ प्रमाणेः —
४सत् अने ५अकारण होवाथी स्वतःसिद्ध, अंतर्मुख अने बहिर्मुख प्रकाशवाळुं होवाथी स्वपरनुं ज्ञायक – एवुं जे आ, मारी साथे संबंधवाळुं, मारुं चैतन्य तेना वडे — के जे (चैतन्य) समानजातीय अथवा असमानजातीय अन्यद्रव्यने छोडीने मारा आत्मामां ज वर्ते छे तेना वडे — हुं पोताना आत्माने ६सकळ त्रिकाळे ध्रुवत्व धरतुं द्रव्य जाणुं छुं. ए १. प्रवण = ढळती; अभिमुख; रत. २. केटलाक गुणो अन्य द्रव्यो साथे संबंध रहित होवाने लीधे अर्थात् अन्य द्रव्योमां नहि होवाने
३. द्रव्यसंतति = द्रव्यपरंपरा; द्रव्यसमूह. ४. सत् = हयातीवाळुं; सत्तावाळुं; अस्तित्ववाळुं; सत्रूप. ५. अकारण = जेनुं कोइ कारण न होय एवुं; अहेतुक. (चैतन्य सत् अने अहेतुक होवाने लीधे
पोताथी ज सिद्ध छे.) ६. सकळ = आखुं; समस्त; निरवशेष. (आत्मा कोई काळने बाकी राख्या विना आखाय त्रणे काळे
Page 155 of 513
PDF/HTML Page 186 of 544
single page version
पृथक्त्ववृत्तस्वलक्षणैर्द्रव्यमन्यदपहाय तस्मिन्नेव च वर्तमानैः सकलत्रिकालकलितध्रौव्यं द्रव्यमाकाशं धर्ममधर्मं कालं पुद्गलमात्मान्तरं च निश्चिनोमि । ततो नाहमाकाशं न धर्मो नाधर्मो न च कालो न पुद्गलो नात्मान्तरं च भवामि; यतोऽमीष्वेकापवरकप्रबोधितानेक- दीपप्रकाशेष्विव संभूयावस्थितेष्वपि मच्चैतन्यं स्वरूपादप्रच्युतमेव मां पृथगवगमयति । एवमस्य निश्चितस्वपरविवेकस्यात्मनो न खलु विकारकारिणो मोहाङ्कु रस्य प्रादुर्भूतिः स्यात् ।।९०।। अप्पणो आत्मन इति । तथाहि — यदिदं मम चैतन्यं स्वपरप्रकाशकं तेनाहं कर्ता विशुद्धज्ञानदर्शन- स्वभावं स्वकीयमात्मानं जानामि, परं च पुद्गलादिपञ्चद्रव्यरूपं शेषजीवान्तरं च पररूपेण जानामि, ततः कारणादेकापवरक प्रबोधितानेकप्रदीपप्रकाशेष्विव संभूयावस्थितेष्वपि सर्वद्रव्येषु मम सहजशुद्ध- चिदानन्दैकस्वभावस्य केनापि सह मोहो नास्तीत्यभिप्रायः ।।९०।। एवं स्वपरपरिज्ञानविषये मूढत्व- निरासार्थं गाथाद्वयेन चतुर्थज्ञानकण्डिका गता । इति पञ्चविंशतिगाथाभिर्ज्ञानकण्डिकाचतुष्टयाभिधानो द्वितीयोऽधिकारः समाप्तः । अथ निर्दोषिपरमात्मप्रणीतपदार्थश्रद्धानमन्तरेण श्रमणो न भवति, रीते पृथक्पणे वर्ततां स्वलक्षणो वडे — के जे (स्वलक्षणो) अन्य द्रव्यने छोडीने ते ज द्रव्यमां वर्ते छे तेमना वडे — आकाशने, धर्मने, अधर्मने, काळने, पुद्गलने अने आत्मांतरने ( – अन्य आत्माने) सकळ त्रिकाळे ध्रुवत्व धरतां द्रव्यो तरीके नक्की करुं छुं (अर्थात् जेम चैतन्यलक्षण वडे आत्माने ध्रुव द्रव्य तरीके जाण्यो, तेम अवगाहहेतुत्व, गतिहेतुत्व वगेरे लक्षणो के जेओ स्वलक्ष्यभूत द्रव्य सिवाय अन्य द्रव्योमां वर्ततां नथी तेमना वडे आकाश, धर्मास्तिकाय वगेरेने भिन्न भिन्न ध्रुव द्रव्यो तरीके जाणुं छुं). माटे हुं आकाश नथी, धर्म नथी, अधर्म नथी, काळ नथी, पुद्गल नथी अने आत्मांतर नथी; कारण के १एक ओरडामां प्रगटावेला अनेक दीवाना प्रकाशोनी माफक आ द्रव्यो एकठां थईने रहेलां होवा छतां मारुं चैतन्य (निज) स्वरूपथी अच्युत ज रह्युं थकुं मने पृथक् जणावे छे.
आ प्रमाणे जेणे स्व -परनो विवेक निश्चित (नक्की) कर्यो छे एवा आ आत्माने विकारकारी मोहांकुरनो प्रादुर्भाव थतो नथी ( – विकार करनारो मोहांकुर प्रगट थतो नथी).
भावार्थः — स्व -परना विवेकथी मोहनो नाश करी शकाय छे. ते स्व -परनो विवेक, जिनागम द्वारा स्व -परनां लक्षणो यथार्थपणे ओळखवाथी करी शकाय छे. ९०. १. जेम घणा दीवाना प्रकाशो एक ज ओरडामां भेगा रह्या होय तो स्थूल द्रष्टिथी जोतां तेओ
भिन्न ज छे (कारण के एक दीवो बुझाई जतां ते ज दीवानो प्रकाश नष्ट थाय छे, अन्य
दीवाना प्रकाशो नष्ट थता नथी); तेम जीवादि अनेक द्रव्यो एक ज क्षेत्रमां रह्यां छे तोपण सूक्ष्म
द्रष्टिथी जोतां तेओ भिन्न भिन्न ज छे, एकमेक थयां नथी.
Page 156 of 513
PDF/HTML Page 187 of 544
single page version
यो हि नामैतानि सादृश्यास्तित्वेन सामान्यमनुव्रजन्त्यपि स्वरूपास्तित्वेनाश्लिष्ट- विशेषाणि द्रव्याणि स्वपरावच्छेदेनापरिच्छिन्दन्नश्रद्दधानो वा एवमेव श्रामण्येनात्मानं दमयति तस्माच्छुद्धोपयोगलक्षणधर्मोऽपि न संभवतीति निश्चिनोति – सत्तासंबद्धे महासत्तासंबन्धेन सहितान् एदे एतान् पूर्वोक्तशुद्धजीवादिपदार्थान् । पुनरपि किंविशिष्टान् । सविसेसे विशेषसत्तावान्तरसत्ता स्वकीय- स्वकीयस्वरूपसत्ता तया सहितान् जो हि णेव सामण्णे सद्दहदि यः कर्ता द्रव्यश्रामण्ये स्थितोऽपि न श्रद्धत्ते
हवे, जिनोदित अर्थोना श्रद्धान विना धर्मलाभ थतो नथी (अर्थात् जिनदेवे कहेला पदार्थोनी श्रद्धा कर्या विना शुद्धात्म -अनुभवरूप धर्मप्राप्ति थती नथी) एम न्यायपूर्वक विचारे छेः —
अन्वयार्थः — [यः हि] जे (जीव) [श्रामण्ये] श्रमणपणामां [एतान् सत्तासंबद्धान् सविशेषान्] आ १सत्तासंयुक्त २सविशेष पदार्थोने [न एव श्रद्दधाति] श्रद्धतो नथी, [सः] ते [श्रमणः न] श्रमण नथी; [ततः धर्मः न संभवति] तेनामांथी धर्म उद्भवतो नथी (अर्थात् ते श्रमणाभासने धर्म थतो नथी).
टीकाः — जे (जीव) आ द्रव्योने — के जे (द्रव्यो) ३साद्रश्य -अस्तित्व वडे समानपणुं धरतां छतां स्वरूप -अस्तित्व वडे विशेष सहित छे तेमने — ४स्व -परना अवच्छेदपूर्वक नहि जाणतो अने नहि श्रद्धतो थको, एम ने एम ज (ज्ञान -श्रद्धा विना) श्रामण्य वडे १. सत्तासंयुक्त = अस्तित्ववाळा २. सविशेष = विशेष सहित; तफावतवाळा; भेदवाळा; भिन्नभिन्न. ३. अस्तित्व बे प्रकारे छेः साद्रश्य -अस्तित्व अने स्वरूप -अस्तित्व. साद्रश्य -अस्तित्वनी अपेक्षाए सर्व
द्रव्योमां समानपणुं छे अने स्वरूप -अस्तित्वनी अपेक्षाए सर्व द्रव्योमां विशेषपणुं छे. ४. स्व -परना अवच्छेदपूर्वक = स्व -परना विभागपूर्वक – विवेकपूर्वक; स्व -परने जुदां पाडीने.
Page 157 of 513
PDF/HTML Page 188 of 544
single page version
स खलु न नाम श्रमणः । यतस्ततोऽपरिच्छिन्नरेणुकनककणिकाविशेषाद्धूलिधावकात्कनकलाभ इव निरुपरागात्मतत्त्वोपलम्भलक्षणो धर्मोपलम्भो न संभूतिमनुभवति ।।९१।।
अथ ‘उवसंपयामि सम्मं जत्तो णिव्वाणसंपत्ती’ इति प्रतिज्ञाय ‘चारित्तं खलु धम्मो धम्मो जो सो समो त्ति णिद्दिट्ठो’ इति साम्यस्य धर्मत्वं निश्चित्य ‘परिणमदि जेण दव्वं तक्कालं तम्मयं ति पण्णत्तं तम्हा धम्मपरिणदो आदा धम्मो मुणेयव्वो’ इति यदात्मनो हि स्फु टं ण सो समणो निजशुद्धात्मरुचिरूपनिश्चयसम्यक्त्वपूर्वकपरमसामायिकसंयमलक्षणश्रामण्या- भावात्स श्रमणो न भवति । इत्थंभूतभावश्रामण्याभावात् तत्तो धम्मो ण संभवदि तस्मात्पूर्वोक्तद्रव्य- श्रमणात्सकाशान्निरुपरागशुद्धात्मानुभूतिलक्षणधर्मोऽपि न संभवतीति सूत्रार्थः ।।९१।। अथ ‘उव- संपयामि सम्मं’ इत्यादि नमस्कारगाथायां यत्प्रतिज्ञातं, तदनन्तरं ‘चारित्तं खलु धम्मो’ इत्यादिसूत्रेण चारित्रस्य धर्मत्वं व्यवस्थापितम् । अथ ‘परिणमदि जेण दव्वं’ इत्यादिसूत्रेणात्मनो धर्मत्वं भणित- (द्रव्यमुनिपणा वडे) आत्माने दमे छे, ते खरेखर श्रमण नथी; जेथी, जेम धूळ अने सुवर्णकणिकानो तफावत जेणे जाण्यो नथी एवा धूळधोयामांथी सुवर्णलाभ उद्भवतो नथी तेम तेनामांथी ( – श्रमणाभासमांथी), १निरुपराग आत्मतत्त्वनी २उपलब्धि जेनुं लक्षण छे एवो धर्मलाभ उद्भवतो नथी.
भावार्थः — जे जीव द्रव्यमुनिपणुं पाळतो होवा छतां स्व -परना भेद सहित पदार्थोने श्रद्धतो नथी, ते जीव निश्चय -सम्यक्त्वपूर्वक परमसामायिकसंयमरूप मुनिपणाना अभावने लीधे मुनि नथी; तेथी, जेम जेने धूळ अने सुवर्णना कणनो विवेक नथी एवा धूळधोयाने, गमे तेटली महेनत करवा छतां, सुवर्णनी प्राप्ति थती नथी, तेम जेने स्व अने परनो विवेक नथी एवा ते द्रव्यमुनिने, गमे तेटलुं द्रव्यमुनित्वनी क्रियाओनुं कष्ट उठाववा छतां, धर्मनी प्राप्ति थती नथी. ९१.
३‘उवसंपयामि सम्मं जत्तो णिव्वाणसंपत्ती’ एम (पांचमी गाथामां) प्रतिज्ञा करीने, ४‘चारित्तं खलु धम्मो धम्मो जो सो समो त्ति णिद्दिठ्ठो’ एम (७मी गाथामां) ५साम्यनुं धर्मपणुं नक्की करीने, ६‘परिणमदि जेण दव्वं तक्कालं तम्मयं ति पण्णत्तं तम्हा धम्मपरिणदो आदा धम्मो १. निरुपराग = उपराग ( – मलिनता, विकार) रहित २. उपलब्धि = अनुभव; प्राप्ति. ३. अर्थः — हुं साम्यने प्राप्त करुं छुं के जेनाथी निर्वाणनी प्राप्ति थाय छे. ४. अर्थः — चारित्र खरेखर धर्म छे. जे धर्म छे ते साम्य छे एम (शास्त्रमां) कह्युं छे. ५. साम्यनुं धर्मपणुं नक्की करीने = साम्य ए धर्म छे एम नक्की करीने ६. अर्थः — द्रव्य जे काळे जे भावरूपे परिणमे छे ते काळे ते -मय छे एम (जिनेन्द्रदेवे) कह्युं छे;
Page 158 of 513
PDF/HTML Page 189 of 544
single page version
धर्मत्वमासूत्रयितुमुपक्रान्तं, यत्प्रसिद्धये च ‘धम्मेण परिणदप्पा अप्पा जदि सुद्धसंपओगजुदो पावदि णिव्वाणसुहं’ इति निर्वाणसुखसाधनशुद्धोपयोगोऽधिकर्तुमारब्धः, शुभाशुभोपयोगौ च विरोधिनौ निर्ध्वस्तौ, शुद्धोपयोगस्वरूपं चोपवर्णितं, तत्प्रसादजौ चात्मनो ज्ञानानन्दौ सहजौ समुद्योतयता संवेदनस्वरूपं सुखस्वरूपं च प्रपञ्चितम् । तदधुना कथं कथमपि शुद्धो- पयोगप्रसादेन प्रसाध्य परमनिस्पृहामात्मतृप्तां पारमेश्वरीप्रवृत्तिमभ्युपगतः कृतकृत्यतामवाप्य नितान्तमनाकुलो भूत्वा प्रलीनभेदवासनोन्मेषः स्वयं साक्षाद्धर्म एवास्मीत्यवतिष्ठते — मित्यादि । तत्सर्वं शुद्धोपयोगप्रसादात्प्रसाध्येदानीं निश्चयरत्नत्रयपरिणत आत्मैव धर्म इत्यवतिष्ठते । अथवा द्वितीयपातनिका — सम्यक्त्वाभावे श्रमणो न भवति, तस्मात् श्रमणाद्धर्मोऽपि न भवति । तर्हि कथं श्रमणो भवति, इति पृष्टे प्रत्युत्तरं प्रयच्छन् ज्ञानाधिकारमुपसंहरति — जो णिहदमोहदिट्ठी तत्त्वार्थ- श्रद्धानलक्षणव्यवहारसम्यक्त्वोत्पन्नेन निजशुद्धात्मरुचिरूपेण निश्चयसम्यक्त्वेन परिणतत्वान्निहतमोह- दृष्टिर्विध्वंसितदर्शनमोहो यः । पुनश्च किंरूपः । आगमकुसलो निर्दोषिपरमात्मप्रणीतपरमागमाभ्यासेन निरुपाधिस्वसंवेदनज्ञानकुशलत्वादागमकुशल आगमप्रवीणः । पुनश्च किंरूपः । विरागचरियम्हि अब्भुट्ठिदो व्रतसमितिगु प्त्यादिबहिरङ्गचारित्रानुष्ठानवशेन स्वशुद्धात्मनिश्चलपरिणतिरूपवीतरागचारित्र- मुणेयव्वो’ एम (८मी गाथामां) जे आत्मानुं धर्मपणुं कहेवानुं शरू कर्युं, अने १जेनी सिद्धि माटे २‘धम्मेण परिणदप्पा अप्पा जदि सुद्धसंपओगजुदो पावदि णिव्वाणसुहं’ एम (११मी गाथामां) निर्वाणसुखना साधनभूत शुद्धोपयोगनो अधिकार आरंभ्यो, विरोधी शुभाशुभ उपयोगने नष्ट कर्या ( – हेय बताव्या), शुद्धोपयोगनुं स्वरूप वर्णव्युं, शुद्धोपयोगना प्रसादथी ऊपजतां एवां आत्मानां सहज ज्ञान ने आनंदने समजावतां ज्ञानना स्वरूपनो ने सुखना स्वरूपनो विस्तार कर्यो, ते ( – आत्मानुं धर्मत्व) हवे गमे तेम करीने पण शुद्धोपयोगना प्रसाद वडे ३सिद्ध करीने, परम निस्पृह, आत्मतृप्त (एवी) ४पारमेश्वरी प्रवृत्तिने पाम्या थका, कृतकृत्यताने पामी अत्यंत अनाकुळ थईने, जेमने ५भेदवासनानी प्रगटतानो प्रलय थयो छे एवा थया थका, (आचार्यभगवान) ‘हुं स्वयं साक्षात् धर्म ज छुं’ एम रहे छे ( – एवा भावमां निश्चळ टके छे)ः — १. जेनी सिद्धि माटे = आत्माने धर्मरूप बनाववानुं जे कार्य ते साधवा माटे २. अर्थः — धर्मे परिणमेला स्वरूपवाळो आत्मा जो शुद्ध उपयोगमां जोडायेलो होय तो मोक्षना सुखने
पामे छे. ३. सिद्ध करीने = साधीने. (आत्माने धर्मरूप बनाववानुं जे कार्य साधवानुं हतुं ते कार्यने, महा पुरुषार्थ
करीने शुद्धोपयोग वडे आचार्यभगवाने साध्युं.) ४. परनी स्पृहा रहित अने आत्मामां ज तृप्त एवी निश्चयरत्नत्रयमां लीनतारूप प्रवृत्ति. ५. भेदवासना = भेदरूप वलण; विकल्प -परिणाम.
Page 159 of 513
PDF/HTML Page 190 of 544
single page version
यदयं स्वयमात्मा धर्मो भवति स खलु मनोरथ एव । तस्य त्वेका बहिर्मोहद्रष्टिरेव विहन्त्री । सा चागमकौशलेनात्मज्ञानेन च निहता, नात्र मम पुनर्भावमापत्स्यते । ततो वीतरागचारित्रसूत्रितावतारो ममायमात्मा स्वयं धर्मो भूत्वा निरस्तसमस्तप्रत्यूहतया नित्यमेव परिणतत्वात् परमवीतरागचारित्रे सम्यगभ्युत्थितः उद्यतः । पुनरपि कथंभूतः । महप्पा मोक्षलक्षण- महार्थसाधकत्वेन महात्मा धम्मो त्ति विसेसिदो समणो जीवितमरणलाभालाभादिसमताभावनापरिणतात्मा स श्रमण एवाभेदनयेन धर्म इति विशेषितो मोहक्षोभविहीनात्मपरिणामरूपो निश्चयधर्मो भणित इत्यर्थः ।।९२।। अथैवंभूतनिश्चयरत्नत्रयपरिणतमहातपोधनस्य योऽसौ भक्तिं करोति तस्य फलं दर्शयति —
अन्वयार्थः — [यः आगमकुशलः] जे आगममां कुशळ छे, [निहतमोहदृष्टिः] जेनी मोहद्रष्टि हणाई गई छे अने [विरागचरिते अभ्युत्थितः] जे वीतरागचारित्रमां आरूढ छे, [महात्मा श्रमणः] ते महात्मा श्रमणने [धर्मः इति विशेषितः] (शास्त्रमां) ‘धर्म’ कहेल छे.
टीकाः — आ आत्मा स्वयं ( – पोते) धर्म थाय ते खरेखर मनोरथ छे. तेने विघ्न करनारी तो एक १बहिर्मोहद्रष्टि ज छे. अने ते (बहिर्मोहद्रष्टि) तो २आगमकौशल्य तथा आत्मज्ञान वडे हणाई गई होवाथी हवे मने फरीने उत्पन्न थवानी नथी. माटे वीतराग- चारित्ररूपे प्रगटता पामेलो ( – वीतरागचारित्ररूप पर्याये परिणमेलो) मारो आ आत्मा १. बहिर्मोहद्रष्टि = बहिर्मुख एवी मोहद्रष्टि. (आत्माने धर्मपणे थवामां विघ्न करनारी एक
बहिर्मोहद्रष्टि ज छे.) २. आगमकौशल्य = आगममां कुशळता – प्रवीणता.
Page 160 of 513
PDF/HTML Page 191 of 544
single page version
निष्कम्प एवावतिष्ठते । अलमतिविस्तरेण । स्वस्ति स्याद्वादमुद्रिताय जैनेन्द्राय शब्दब्रह्मणे । स्वस्ति तन्मूलायात्मतत्त्वोपलम्भाय च, यत्प्रसादादुद्ग्रन्थितो झगित्येवासंसारबद्धो मोहग्रन्थिः । स्वस्ति च परमवीतरागचारित्रात्मने शुद्धोपयोगाय, यत्प्रसादादयमात्मा स्वयमेव धर्मो भूतः ।।९२।।
नित्यानन्दप्रसरसरसे ज्ञानतत्त्वे निलीय ।
स्फू र्जज्ज्योतिःसहजविलसद्रत्नदीपस्य लक्ष्मीम् ।।५।।
पूर्वसूत्रोक्तं मुनीश्वरं दृष्ट्वा तुष्टो निर्भरगुणानुरागेण संतुष्टः सन् । किं करोति । अब्भुट्ठित्ता करेदि सक्कारं अभ्युत्थानं कृत्वा मोक्षसाधकसम्यक्त्वादिगुणानां सत्कारं प्रशंसां करोति वंदणणमंसणादिहिं तत्तो सो धम्ममादियदि ‘तवसिद्धे णयसिद्धे’ इत्यादि वन्दना भण्यते, नमोऽस्त्विति नमस्कारो भण्यते, तत्प्रभृतिभक्तिविशेषैः तस्माद्यतिवरात्स भव्यः पुण्यमादत्ते पुण्यं गृह्णाति इत्यर्थः ।।“ “ “ “ “
भवान्तरे किं फलं भवतीति प्रतिपादयति —
स्वयं धर्म थईने, समस्त विघ्ननो नाश थयो होवाथी सदाय निष्कंप ज रहे छे. अति विस्तारथी बस थाओ. जयवंत वर्तो १स्याद्वादमुद्रित जैनेंद्र शब्दब्रह्म; जयवंत वर्तो ते २शब्दब्रह्ममूलक आत्मतत्त्व-उपलब्धि — के जेना प्रसादने लीधे, अनादि संसारथी बंधायेली मोहग्रंथि तुरत ज छूटी गई; अने जयवंत वर्तो परम वीतरागचारित्रस्वरूप शुद्धोपयोग के जेना प्रसादथी आ आत्मा स्वयमेव (-पोते ज) धर्म थयो. ९२.
[अर्थः — ] ए रीते शुद्धोपयोगने प्राप्त करीने आत्मा स्वयं धर्म थतो अर्थात् पोते धर्मपणे परिणमतो थको नित्य आनंदना फेलावथी सरस (अर्थात् जे शाश्वत आनंदना फेलावथी रसयुक्त छे) एवा ज्ञानतत्त्वमां लीन थईने, अत्यंत अविचळपणाने लीधे, देदीप्यमान ज्योतिवाळा अने सहजपणे विलसता ( – स्वभावथी ज प्रकाशता) रत्नदीपकनी निष्कंप -प्रकाशवाळी शोभाने पामे छे (अर्थात् रत्नदीपकनी माफक स्वभावथी ज निष्कंपपणे अत्यंत प्रकाश्या — जाण्या करे छे). १. स्याद्वादमुद्रित जैनेंद्र शब्दब्रह्म = स्याद्वादनी छापवाळुं जिनेंद्रनुं द्रव्यश्रुत २. शब्दब्रह्ममूलक = शब्दब्रह्म जेनुं मूळ छे एवी
Page 161 of 513
PDF/HTML Page 192 of 544
single page version
प्रादुर्भूतिर्न भवति यथा जातु मोहाङ्कु रस्य ।।६।।
इति प्रवचनसारवृत्तौ तत्त्वदीपिकायां श्रीमदमृतचन्द्रसूरिविरचितायां ज्ञानतत्त्वप्रज्ञापनो नाम प्रथमः श्रुतस्कंधः समाप्तः ।।
तेण णरा व तिरिच्छा तेन पूर्वोक्तपुण्येनात्र वर्तमानभवे नरा वा तिर्यञ्चो वा देविं वा माणुसिं गदिं पप्पा भवान्तरे दैवीं वा मानुषीं वा गतिं प्राप्य विहविस्सरियेहिं सया संपुण्णमणोरहा होंति राजाधिराजरूपलावण्यसौभाग्यपुत्रकलत्रादिपरिपूर्णविभूतिर्विभवो भण्यते, आज्ञाफलमैश्वर्यं भण्यते, ताभ्यां विभवैश्वर्याभ्यां संपूर्णमनोरथा भवन्तीति । तदेव पुण्यं भोगादिनिदानरहितत्वेन यदि सम्यक्त्वपूर्वकं भवति तर्हि तेन परंपरया मोक्षं च लभन्ते इति भावार्थः ।।✽९।।
इति श्रीजयसेनाचार्यकृतायां तात्पर्यवृत्तौ पूर्वोक्तप्रकारेण ‘एस सुरासुरमणुसिंदवंदिदं’ इतीमां गाथामादिं कृत्वा द्वासप्ततिगाथाभिः शुद्धोपयोगाधिकारः, तदनन्तरं ‘देवदजदिगुरुपूजासु’ इत्यादि पञ्चविंशतिगाथाभिर्ज्ञानकण्डिकाचतुष्टयाभिधानो द्वितीयोऽधिकारः, ततश्च ‘सत्तासंबद्धेदे’ इत्यादि सम्यकत्वकथनरूपेण प्रथमा गाथा, रत्नत्रयाधारपुरुषस्य धर्मः संभवतीति ‘जो णिहदमोदिट्ठी’ इत्यादि द्वितीया चेति स्वतन्त्रगाथाद्वयम्, तस्य निश्चयधर्मसंज्ञतपोधनस्य योऽसौ भक्तिं करोति तत्फलकथनेन ‘जो तं दिट्ठा’ इत्यादि गाथाद्वयम् । इत्यधिकारद्वयेन पृथग्भूतगाथाचतुष्टयसहितेनैकोत्तरशतगाथाभिः ज्ञानतत्त्वप्रतिपादकनामा प्रथमो महाधिकारः समाप्तः ।।१।।
[हवे श्लोक द्वारा ज्ञानतत्त्व-प्रज्ञापन नामना प्रथम अधिकारनी अने ज्ञेयतत्त्व - प्रज्ञापन नामना द्वितीय अधिकारनी संधि दर्शाववामां आवे छेः]
[अर्थः — ] आत्मारूपी अधिकरणमां रहेला (अर्थात् आत्माना आश्रये रहेला) ज्ञानतत्त्वनो ए रीते यथार्थपणे निश्चय करीने, तेनी सिद्धिने अर्थे ( – केवळज्ञान प्रगटाववा अर्थे) प्रशमना लक्षे ( – उपशम प्राप्त करवाना हेतुथी) ज्ञेयतत्त्व जाणवानो इच्छक (जीव) सर्व पदार्थोने द्रव्य -गुण -पर्याय सहित जाणे छे के जेथी मोहांकुरनी बिलकुल उत्पत्ति न थाय.
आम (श्रीमद्भगवत्कुंदकुंदाचार्यदेवप्रणीत) श्री प्रवचनसार शास्त्रनी श्रीमद् अमृतचंद्राचार्यदेवविरचित तत्त्वदीपिका नामनी टीकामां ज्ञानतत्त्व-प्रज्ञापन नामनो प्रथम श्रुतस्कंध समाप्त थयो.
प्र. २१
Page 162 of 513
PDF/HTML Page 193 of 544
single page version
इतः ऊर्द्ध्वं ‘सत्तासंबद्धेदे’ इत्यादिगाथासूत्रेण पूर्वं संक्षेपेण यद्वयाख्यातं सम्यग्दर्शनं तस्येदानीं विषयभूतपदार्थव्याख्यानद्वारेण त्रयोदशाधिकशतप्रमितगाथापर्यन्तं विस्तरव्याख्यानं करोति । अथवा द्वितीयपातनिका – पूर्वं यद्वयाख्यातं ज्ञानं तस्य ज्ञेयभूतपदार्थान् कथयति । तत्र त्रयोदशाधिक - शतगाथासु मध्ये प्रथमतस्तावत् ‘तम्हा तस्स णमाइं’ इमां गाथामादिं कृत्वा पाठक्रमेण पञ्चत्रिंशद्- गाथापर्यन्तं सामान्यज्ञेयव्याख्यानं, तदनन्तरं ‘दव्वं जीवमजीवं’ इत्याद्येकोनविंशतिगाथापर्यन्तं विशेषज्ञेयव्याख्यानं, अथानन्तरं ‘सपदेसेहिं समग्गो लोगो’ इत्यादिगाथाष्टकपर्यन्तं सामान्यभेदभावना,
हवे ज्ञेयतत्त्वनुं प्रज्ञापन करे छे अर्थात् ज्ञेयतत्त्व जणावे छे. तेमां (प्रथम) पदार्थनुं सम्यक् ( – साचुं) द्रव्यगुणपर्यायस्वरूप वर्णवे छेः —
अन्वयार्थः — [अर्थः खलु] पदार्थ [द्रव्यमयः] द्रव्यस्वरूप छे; [द्रव्याणि] द्रव्यो [गुणात्मकानि] गुणात्मक [भणितानि] कहेवामां आव्यां छे; [तैः तु पुनः] अने वळी द्रव्य तथा गुणोथी [पर्यायाः] पर्यायो थाय छे. [पर्ययमूढाः हि] पर्यायमूढ जीवो [परसमयाः] परसमय (अर्थात् मिथ्याद्रष्टि) छे.
Page 163 of 513
PDF/HTML Page 194 of 544
single page version
समुदायात्मना द्रव्येणाभिनिर्वृत्तत्वाद्द्रव्यमयः । द्रव्याणि तु पुनरेकाश्रयविस्तारविशेषात्मकै- र्गुणैरभिनिर्वृत्तत्वाद्गुणात्मकानि । पर्यायास्तु पुनरायतविशेषात्मका उक्तलक्षणैर्द्रव्यैरपि गुणैरप्य- भिनिर्वृत्तत्वाद्द्रव्यात्मका अपि गुणात्मका अपि । तत्रानेकद्रव्यात्मकैक्यप्रतिपत्तिनिबन्धनो द्रव्यपर्यायः । स द्विविधः, समानजातीयोऽसमानजातीयश्च । तत्र समानजातीयो नाम यथा अनेकपुद्गलात्मको द्वयणुकस्त्र्यणुक इत्यादि; असमानजातीयो नाम यथा जीवपुद्गलात्मको ततश्च ‘अत्थित्तणिच्छिदस्स हि’ इत्याद्येकपञ्चाशद्गाथापर्यन्तं विशेषभेदभावना चेति द्वितीयमहाधिकारे समुदायपातनिका । अथेदानीं सामान्यज्ञेयव्याख्यानमध्ये प्रथमा नमस्कारगाथा, द्वितीया द्रव्यगुण- पर्यायव्याख्यानगाथा, तृतीया स्वसमयपरसमयनिरूपणगाथा, चतुर्थी द्रव्यस्य सत्तादिलक्षणत्रय- सूचनगाथा चेति पीठिकाभिधाने प्रथमस्थले स्वतन्त्रगाथाचतुष्टयम् । तदनन्तरं ‘सब्भावो हि सहावो’ इत्यादिगाथाचतुष्टयपर्यन्तं सत्तालक्षणव्याख्यानमुख्यत्वं, तदनन्तरं ‘ण भवो भंगविहीणो’ इत्यादि- गाथात्रयपर्यन्तमुत्पादव्ययध्रौव्यलक्षणकथनमुख्यता, ततश्च ‘पाडुब्भवदि य अण्णो’ इत्यादिगाथाद्वयेन १
द्रव्यमय ( – द्रव्यस्वरूप) छे. वळी द्रव्यो ३एक जेमनो आश्रय छे एवा विस्तारविशेषोस्वरूप गुणोथी रचायेलां ( – गुणोनां बनेलां) होवाथी गुणात्मक छे. वळी पर्यायो — के जेओ आयतविशेषोस्वरूप छे तेओ — जेमनां लक्षण (उपर) कहेवामां आव्यां एवां द्रव्योथी तेम ज गुणोथी रचायेल होवाथी द्रव्यात्मक पण छे, गुणात्मक पण छे. तेमां, अनेकद्रव्यात्मक एकतानी ४प्रतिपत्तिना कारणभूत द्रव्यपर्याय छे. ते द्विविध छेः (१) समानजातीय अने (२) असमानजातीय. त्यां, (१) समानजातीय ते — जेवा के अनेकपुद्गलात्मक ५द्वि -अणुक, १. विस्तारसामान्यसमुदाय = विस्तारसामान्यरूप समुदाय. विस्तार एटले पहोळाई. द्रव्यना पहोळाई-
विशेषोमां रहेला विशेषपणाने गौण करीए तो ए बधामां एक आत्मापणारूप सामान्यपणुं भासे छे. आ विस्तारसामान्य (अथवा विस्तारसामान्यसमुदाय) ते द्रव्य छे. २. आयतसामान्यसमुदाय = आयतसामान्यरूप समुदाय. आयत एटले लंबाई अर्थात् काळ -अपेक्षित
करीए तो एक द्रव्यपणारूप सामान्यपणुं ज भासे छे. आ आयतसामान्य (अथवा आयतसामान्यसमुदाय) ते द्रव्य छे. ३. अनंत गुणोनो आश्रय एक द्रव्य छे. ४. प्रतिपत्ति = प्राप्ति; ज्ञान; स्वीकार. ५. द्वि -अणुक = बे अणुनो बनेलो स्कंध
Page 164 of 513
PDF/HTML Page 195 of 544
single page version
देवो मनुष्य इत्यादि । गुणद्वारेणायतानैक्यप्रतिपत्तिनिबन्धनो गुणपर्यायः । सोऽपि द्विविधः, स्वभावपर्यायो विभावपर्यायश्च । तत्र स्वभावपर्यायो नाम समस्तद्रव्याणामात्मीयात्मीयागुरुलघु- गुणद्वारेण प्रतिसमयसमुदीयमानषट्स्थानपतितवृद्धिहानिनानात्वानुभूतिः, विभावपर्यायो नाम रूपादीनां ज्ञानादीनां वा स्वपरप्रत्ययप्रवर्तमानपूर्वोत्तरावस्थावतीर्णतारतम्योपदर्शितस्वभाव- विशेषानेकत्वापत्तिः । अथेदं दृष्टान्तेन द्रढयति — यथैव हि सर्व एव पटोऽवस्थायिना विस्तार- सामान्यसमुदायेनाभिधावताऽऽयतसामान्यसमुदायेन चाभिनिर्वर्त्यमानस्तन्मय एव, तथैव हि सर्व एव पदार्थोऽवस्थायिना विस्तारसामान्यसमुदायेनाभिधावताऽऽयतसामान्यसमुदायेन च द्रव्यपर्यायगुणपर्यायनिरूपणमुख्यता । अथानन्तरं ‘ण हवदि जदि सद्दव्वं’ इत्यादिगाथाचतुष्टयेन सत्ता- द्रव्ययोरभेदविषये युक्तिं कथयति, तदनन्तरं ‘जो खलु दव्वसहावो’ इत्यादि सत्ताद्रव्ययोर्गुणगुणिकथनेन प्रथमगाथा, द्रव्येण सह गुणपर्याययोरभेदमुख्यत्वेन ‘णत्थि गुणो त्ति व कोई’ इत्यादि द्वितीया चेति स्वतन्त्रगाथाद्वयं, तदनन्तरं द्रव्यस्य द्रव्यार्थिकनयेन सदुत्पादो भवति, पर्यायार्थिकनयेनासदित्यादि- कथनरूपेण ‘एवंविहं’ इतिप्रभृति गाथाचतुष्टयं, ततश्च ‘अत्थि त्ति य’ इत्याद्येकसूत्रेण नयसप्तभङ्गीव्याख्यानमिति समुदायेन चतुर्विंशतिगाथाभिरष्टभिः स्थलैर्द्रव्यनिर्णयं करोति । तद्यथा – अथ सम्यक्त्वं कथयति — त्रि -अणुक वगेरे; (२) असमानजातीय ते — जेवा के जीवपुद्गलात्मक देव, मनुष्य वगेरे. गुण द्वारा आयतनी अनेकतानी प्रतिपत्तिना कारणभूत गुणपर्याय छे. ते पण द्विविध छेः (१) स्वभावपर्याय अने (२) विभावपर्याय. तेमां, समस्त द्रव्योने पोतपोताना अगुरुलघुगुण द्वारा प्रतिसमय प्रगटती षट्स्थानपतित हानिवृद्धिरूप अनेकपणानी अनुभूति ते स्वभावपर्याय; (२) रूपादिकने के ज्ञानादिकने १स्व -परना कारणे प्रवर्तती २पूर्वोत्तर अवस्थामां थतुं जे तारतम्य तेने लीधे जोवामां आवता स्वभावविशेषोरूप अनेकपणानी ३आपत्ति ते विभावपर्याय.
अने दोडता ( – वहेता, प्रवाहरूप) एवा आयतसामान्यसमुदाय वडे रचातुं थकुं ते -मय ज छे, तेम आखोय पदार्थ ‘द्रव्य’नामना अवस्थायी विस्तारसामान्यसमुदाय वडे अने दोडता १. स्व ते उपादान अने पर ते निमित्त. २. पूर्वोत्तर = पहेलांनी अने पछीनी ३. आपत्ति = आवी पडवुं ते ४. पट = वस्त्र
Page 165 of 513
PDF/HTML Page 196 of 544
single page version
द्रव्यनाम्नाभिनिर्वर्त्यमानो द्रव्यमय एव । यथैव च पटेऽवस्थायी विस्तारसामान्य- समुदायोऽभिधावन्नायतसामान्यसमुदायो वा गुणैरभिनिर्वर्त्यमानो गुणेभ्यः पृथगनुपलम्भाद्- गुणात्मक एव, तथैव च पदार्थेष्ववस्थायी विस्तारसामान्यसमुदायोऽभिधावन्नायत- सामान्यसमुदायो वा द्रव्यनामा गुणैरभिनिर्वर्त्यमानो गुणेभ्यः पृथगनुपलम्भाद्गुणात्मक एव । यथैव चानेकपटात्मको द्विपटिका त्रिपटिकेति समानजातीयो द्रव्यपर्यायः, तथैव चानेकपुद्गलात्मको द्वयणुकस्त्र्यणुक इति समानजातीयो द्रव्यपर्यायः । यथैव चानेककौशेयककार्पासमयपटात्मको द्विपटिका त्रिपटिकेत्यसमानजातीयो द्रव्यपर्यायः, तथैव चानेकजीवपुद्गलात्मको देवो मनुष्य इत्यसमानजातीयो द्रव्यपर्यायः । यथैव च क्वचित्पटे स्थूलात्मीयागुरुलघुगुणद्वारेण कालक्रमप्रवृत्तेन नानाविधेन परिणमनान्नानात्व- प्रतिपत्तिर्गुणात्मकः स्वभावपर्यायः, तथैव च समस्तेष्वपि द्रव्येषु सूक्ष्मात्मीयात्मीयागुरु-
तम्हा तस्स णमाइं किच्चा यस्मात्सम्यक्त्वं विना श्रमणो न भवति तस्मात्कारणात्तस्य सम्यक्चारित्रयुक्तस्य पूर्वोक्ततपोधनस्य नमस्यां नमस्क्रियां नमस्कारं कृत्वा णिच्चं पि तम्मणो होज्ज नित्यमपि तद्गतमना भूत्वा वोच्छामि वक्ष्याम्यहं कर्ता संगहादो संग्रहात्संक्षेपात् सकाशात् । किम् । परमट्ठ- आयतसामान्यसमुदाय वडे रचातो थको द्रव्यमय ज छे. वळी जेम पटमां, अवस्थायी विस्तारसामान्यसमुदाय के दोडतो आयतसामान्यसमुदाय गुणोथी रचातो थको गुणोथी जुदो अप्राप्त होवाथी गुणात्मक ज छे, तेम पदार्थोमां, अवस्थायी विस्तारसामान्यसमुदाय के दोडतो आयतसामान्यसमुदाय — जेनुं नाम ‘द्रव्य’ छे ते — गुणोथी रचातो थको गुणोथी जुदो अप्राप्त होवाथी गुणात्मक ज छे. वळी जेम अनेकपटात्मक ( – एकथी वधारे वस्त्रोना बनेला) १द्विपटिक, त्रिपटिक एवा समानजातीय द्रव्यपर्याय छे, तेम अनेकपुद्गलात्मक द्वि -अणुक, त्रि -अणुक एवा समानजातीय द्रव्यपर्याय छे; अने जेम अनेक रेशमी अने सुतराउ पटोना बनेला १द्विपटिक, त्रिपटिक एवा असमानजातीय द्रव्यपर्याय छे, तेम अनेकजीवपुद्गलात्मक देव, मनुष्य एवा असमानजातीय द्रव्यपर्याय छे. वळी जेम क्यारेक पटमां पोताना स्थूल अगुरुलघुगुण द्वारा काळक्रमे प्रवर्तता अनेक प्रकारोरूपे परिणमवाने लीधे अनेकपणानी प्रतिपत्ति ते गुणात्मक स्वभावपर्याय छे, तेम समस्त द्रव्योमां पोतपोताना सूक्ष्म अगुरु- १. द्विपटिक = बे ताका सांधीने बनावेलुं एक वस्त्र. [बन्ने ताका एक ज जातना होय तो समानजातीय
Page 166 of 513
PDF/HTML Page 197 of 544
single page version
लघुगुणद्वारेण प्रतिसमयसमुदीयमानषट्स्थानपतितवृद्धिहानिनानात्वानुभूतिः गुणात्मकः स्वभावपर्यायः । यथैव च पटे रूपादीनां स्वपरप्रत्ययप्रवर्तमानपूर्वोत्तरावस्थावतीर्णतारतम्यो- पदर्शितस्वभावविशेषानेकत्वापत्तिर्गुणात्मको विभावपर्यायः, तथैव च समस्तेष्वपि द्रव्येषु रूपादीनां ज्ञानादीनां वा स्वपरप्रत्ययप्रवर्तमानपूर्वोत्तरावस्थावतीर्णतारतम्योपदर्शितस्वभाव- विशेषानेकत्वापत्तिर्गुणात्मको विभावपर्यायः । इयं हि सर्वपदार्थानां द्रव्यगुणपर्यायस्वभाव- प्रकाशिका पारमेश्वरी व्यवस्था साधीयसी, न पुनरितरा । यतो हि बहवोऽपि पर्याय- विणिच्छयाधिगमं परमार्थविनिश्चयाधिगमं सम्यक्त्वमिति । परमार्थविनिश्चयाधिगमशब्देन सम्यक्त्वं कथं भण्यत इति चेत् – परमोऽर्थः परमार्थः शुद्धबुद्धैकस्वभावः परमात्मा, परमार्थस्य विशेषेण संशयादिरहितत्वेन निश्चयः परमार्थविनिश्चयरूपोऽधिगमः शङ्काद्यष्टदोषरहितश्च यः परमार्थतोऽर्थावबोधो यस्मात्सम्यक्त्वात्तत् परमार्थविनिश्चयाधिगमम् । अथवा परमार्थविनिश्चयोऽनेकान्तात्मकपदार्थसमूह- स्तस्याधिगमो यस्मादिति ।।✽१०।। अथ पदार्थस्य द्रव्यगुणपर्यायस्वरूपं निरूपयति — अत्थो खलु दव्वमओ अर्थो ज्ञानविषयभूतः पदार्थः खलु स्फु टं द्रव्यमयो भवति । कस्मात् । तिर्यक्- सामान्योद्ध्र्वतासामान्यलक्षणेन द्रव्येण निष्पन्नत्वात् । तिर्यक्सामान्योर्द्ध्वतासामान्यलक्षणं कथ्यते – एककाले नानाव्यक्तिगतोऽन्वयस्तिर्यक्सामान्यं भण्यते । तत्र दृष्टान्तो यथा – नानासिद्धजीवेषु सिद्धोऽयं सिद्धोऽयमित्यनुगताकारः सिद्धजातिप्रत्ययः । नानाकालेष्वेकव्यक्तिगतोन्वय ऊर्ध्वतासामान्यं भण्यते । तत्र दृष्टांतः यथा – य एव केवलज्ञानोत्पत्तिक्षणे मुक्तात्मा द्वितीयादिक्षणेष्वपि स एवेति प्रतीतिः । अथवा नानागोशरीरेषु गौरयं गौरयमिति गोजातिप्रतीतिस्तिर्यक्सामान्यम् । यथैव चैकस्मिन् पुरुषे बालकुमाराद्यवस्थासु स एवायं देवदत्त इति प्रत्यय ऊर्ध्वतासामान्यम् । दव्वाणि गुणप्पगाणि भणिदाणि द्रव्याणि गुणात्मकानि भणितानि । अन्वयिनो गुणा अथवा सहभुवो गुणा इति गुणलक्षणम् । यथा अनन्तज्ञानसुखादिविशेषगुणेभ्यस्तथैवागुरुलघुकादिसामान्यगुणेभ्यश्चाभिन्नत्वाद्गुणात्मकं भवति सिद्धजीवद्रव्यं, तथैव स्वकीयस्वकीयविशेषसामान्यगुणेभ्यः सकाशादभिन्नत्वात् सर्वद्रव्याणि गुणात्मकानि भवन्ति । तेहिं पुणो पज्जाया तैः पूर्वोक्तलक्षणैर्द्रव्यैर्गुणैश्च पर्याया भवन्ति । व्यतिरेकिणः पर्याया अथवा क्रमभुवः पर्याया इति पर्यायलक्षणम् । यथैकस्मिन् मुक्तात्मद्रव्ये किंचिदूनचरम- लघुगुण द्वारा प्रतिसमय प्रगटती षट्स्थानपतित हानिवृद्धिरूप अनेकपणानी अनुभूति ते गुणात्मक स्वभावपर्याय छे; अने जेम पटमां, रूपादिकने स्व -परना कारणे प्रवर्तती पूर्वोत्तर अवस्थामां थता तारतम्यने लीधे जोवामां आवता स्वभावविशेषोरूप अनेकपणानी आपत्ति ते गुणात्मक विभावपर्याय छे, तेम समस्त द्रव्योमां, रूपादिकने के ज्ञानादिकने स्व -परना कारणे प्रवर्तती पूर्वोत्तर अवस्थामां थता तारतम्यने लीधे जोवामां आवता स्वभावविशेषोरूप अनेकपणानी आपत्ति ते गुणात्मक विभावपर्याय छे.
खरेखर आ, सर्व पदार्थोना द्रव्यगुणपर्यायस्वभावनी प्रकाशक पारमेश्वरी ( – परमेश्वरे कहेली) व्यवस्था भली -उत्तम -पूर्ण -योग्य छे, बीजी कोई नहि; कारण के घणाय
Page 167 of 513
PDF/HTML Page 198 of 544
single page version
मात्रमेवावलम्ब्य तत्त्वाप्रतिपत्तिलक्षणं मोहमुपगच्छन्तः परसमया भवन्ति ।।९३।।
गुणपर्यायाश्च, तथा सर्वद्रव्येषु स्वभावद्रव्यपर्यायाः स्वजातीयविजातीयविभावद्रव्यपर्यायाश्च, तथैव
स्वभावविभावगुणपर्यायाश्च ‘जेसिं अत्थि सहाओ’ इत्यादिगाथायां, तथैव ‘भावा जीवादीया’ इत्यादि-
गाथायां च पञ्चास्तिकाये पूर्वं कथितक्रमेण यथासंभवं ज्ञातव्याः । पज्जयमूढा हि परसमया यस्मादित्थंभूत-
थका परसमय थाय छे.
भावार्थः — पदार्थ द्रव्यस्वरूप छे. द्रव्य अनंतगुणमय छे. द्रव्यो अने गुणोथी पर्यायो थाय छे. पर्यायो बे प्रकारना छेः (१) द्रव्यपर्याय; (२) गुणपर्याय. तेमां द्रव्यपर्यायो बे प्रकारना छेः (१) समानजातीय — जेम के द्वि -अणुक, त्रि -अणुक वगेरे स्कंध; (२) असमान- जातीय — जेम के मनुष्य, देव वगेरे. गुणपर्यायो पण बे प्रकारना छेः (१) स्वभावपर्याय — जेम के सिद्धना गुणपर्यायो; (२) विभावपर्याय — जेम के स्वपरहेतुक मतिज्ञानपर्याय.
आवुं जिनेंद्रभगवाननी वाणीए दर्शावेलुं सर्व पदार्थोनुं द्रव्य -गुण -पर्यायस्वरूप ज यथार्थ छे. जे जीवो द्रव्य -गुणने नहि जाणता थका केवळ पर्यायने ज अवलंबे छे तेओ निज स्वभावने नहि जाणता थका परसमय छे. ९३.
हवे *आनुषंगिक एवी आ ज स्वसमय -परसमयनी व्यवस्था (अर्थात् स्वसमय अने परसमयनो भेद) नक्की करीने (ते वातनो) उपसंहार करे छेः —
अन्वयार्थः — [ये जीवाः] जे जीवो [पर्यायेषु निरताः] पर्यायोमां लीन छे [परसमयिकाः इति निर्दिष्टाः] तेमने परसमय कहेवामां आव्या छे; [आत्मस्वभावे स्थिताः] जे जीवो आत्मस्वभावमां स्थित छे [ते] ते [स्वकसमयाः ज्ञातव्याः] स्वसमय जाणवा. *आनुषंगिक = पूर्व गाथाना कथन साथे संबंधवाळी
Page 168 of 513
PDF/HTML Page 199 of 544
single page version
ये खलु जीवपुद्गलात्मकमसमानजातीयद्रव्यपर्यायं सकलाविद्यानामेकमूलमुपगता यथोदितात्मस्वभावसंभावनक्लीबास्तस्मिन्नेवाशक्तिमुपव्रजन्ति, ते खलूच्छलितनिरर्गलैकान्त- दृष्टयो मनुष्य एवाहमेष ममैवैतन्मनुष्यशरीरमित्यहङ्कारममकाराभ्यां विप्रलभ्यमाना अविचलित- चेतनाविलासमात्रादात्मव्यवहारात् प्रच्युत्य क्रोडीकृतसमस्तक्रियाकुटुम्बकं मनुष्यव्यवहारमाश्रित्य रज्यन्तो द्विषन्तश्च परद्रव्येण कर्मणा संगतत्वात्परसमया जायन्ते । ये तु पुनरसंकीर्ण- द्रव्यगुणपर्यायसुस्थितं भगवन्तमात्मनः स्वभावं सकलविद्यानामेकमूलमुपगम्य यथोदितात्म- द्रव्यगुणपर्यायपरिज्ञानमूढा अथवा नारकादिपर्यायरूपो न भवाम्यहमिति भेदविज्ञानमूढाश्च परसमया मिथ्यादृष्टयो भवन्तीति । तस्मादियं पारमेश्वरी द्रव्यगुणपर्यायव्याख्या समीचीना भद्रा भवतीत्यभि- प्रायः ।।९३।। अथ प्रसंगायातां परसमयस्वसमयव्यवस्थां कथयति — जे पज्जएसु णिरदा जीवा ये पर्यायेषु
टीकाः — जेओ जीवपुद्गलात्मक असमानजातीय द्रव्यपर्यायनो — के जे सकळ अविद्याओनुं एक मूळ छे तेनो — आश्रय करता थका १यथोक्त आत्मस्वभावनी २संभावना करवाने नपुंसक होवाथी तेमां ज बळ धारण करे छे (अर्थात् ते असमानजातीय द्रव्यपर्याय प्रत्ये ज जोरवाळा छे), तेओ — जेमने ३निरर्गळ एकांतद्रष्टि ऊछळे छे एवा — ‘आ हुं मनुष्य ज छुं, मारुं ज आ मनुष्यशरीर छे’ एम ४अहंकार -५ममकार वडे ठगाता थका, अविचलितचेतनाविलासमात्र ६आत्मव्यवहारथी च्युत थईने, जेमां समस्त क्रियाकलापने छाती -सरसो भेटवामां आवे छे एवा ७मनुष्यव्यवहारनो आश्रय करीने रागी अने द्वेषी थता थका परद्रव्यरूप कर्म साथे संगतपणाने लीधे ( – परद्रव्यरूप कर्म साथे जोडाता होवाने लीधे) खरेखर ८परसमय थाय छे अर्थात् परसमयरूपे परिणमे छे.
अने जेओ, ९असंकीर्ण द्रव्य -गुण -पर्यायो वडे सुस्थित एवा भगवान आत्माना स्वभावनो — के जे सकळ विद्याओनुं एक मूळ छे तेनो — आश्रय करीने यथोक्त आत्मस्वभावनी संभावनामां समर्थ होवाने लीधे पर्यायमात्र प्रत्येनुं बळ (जोर) दूर करीने १.यथोक्त = (पूर्व गाथामां) जेवो कह्यो तेवो २. संभावना = संचेतन; अनुभव; मान्यता; आदर. ३. निरर्गळ = अंकुश विनानी; बेहद. (जेओ मनुष्यादि पर्यायमां लीन छे, तेमने बेहद एकांतद्रष्टि
ऊछळे छे.) ४. अहंकार = ‘हुं’पणुं ५. ममकार = ‘मारा’पणुं ६. आत्मव्यवहार = आत्मारूप वर्तन; आत्मारूप कार्य; आत्मारूप व्यापार. ७. मनुष्यव्यवहार = मनुष्यरूप वर्तन (अर्थात् ‘हुं मनुष्य ज छुं’ एवी मान्यतापूर्वकनुं वर्तन) ८. जे जीव पर साथे एकपणानी मान्यतापूर्वक जोडाय तेने परसमय कहेवामां आवे छे. ९. असंकीर्ण = भेळसेळ नहि एवा; स्पष्टपणे भिन्न. [भगवान आत्मस्वभाव स्पष्ट -भिन्न ( – पर
Page 169 of 513
PDF/HTML Page 200 of 544
single page version
स्वभावसंभावनसमर्थतया पर्यायमात्राशक्तिमत्यस्यात्मनः स्वभाव एव स्थितिमासूत्रयन्ति, ते खलु सहजविजृम्भितानेकान्तदृष्टिप्रक्षपितसमस्तैकान्तदृष्टिपरिग्रहग्रहा मनुष्यादिगतिषु तद्विग्रहेषु चाविहिताहङ्कारममकारा अनेकापवरकसंचारितरत्नप्रदीपमिवैकरूपमेवात्मानमुपलभमाना अविचलितचेतनाविलासमात्रमात्मव्यवहारमुररीकृत्य क्रोडीकृतसमस्तक्रियाकुटुम्बकं मनुष्य- व्यवहारमनाश्रयन्तो विश्रान्तरागद्वेषोन्मेषतया परममौदासीन्यमवलंबमाना निरस्तसमस्त- परद्रव्यसंगतितया स्वद्रव्येणैव केवलेन संगतत्वात्स्वसमया जायन्ते । अतः स्वसमय एवात्मन- स्तत्त्वम् ।।९४।। निरताः जीवाः परसमइग त्ति णिद्दिट्ठा ते परसमया इति निर्दिष्टाः क थिताः । तथाहितथाहि — मनुष्यादिपर्यायरूपोऽहमित्यहङ्कारो भण्यते, मनुष्यादिशरीरं तच्छरीराधारोत्पन्नपञ्चेन्द्रियविषयसुखस्वरूपं च ममेति ममकारो भण्यते, ताभ्यां परिणताः ममकाराहङ्काररहितपरमचैतन्यचमत्कारपरिणतेश्च्युता ये ते क र्मोदयजनितपरपर्यायनिरतत्वात्परसमया मिथ्यादृष्टयो भण्यन्ते । आदसहावम्हि ठिदा ये पुनरात्मस्वरूपे स्थितास्ते सगसमया मुणेदव्वा स्वसमया मन्तव्या ज्ञातव्या इति । तद्यथातद्यथा — अनेकापवरक संचारितैक - रत्नप्रदीप इवानेक शरीरेष्वप्येकोऽहमिति दृढसंस्कारेण निजशुद्धात्मनि स्थिता ये ते क र्मोदयजनित- पर्यायपरिणतिरहितत्वात्स्वसमया भवन्तीत्यर्थः ।।९४।। अथ द्रव्यस्य सत्तादिलक्षणत्रयं सूचयति — आत्माना स्वभावमां ज स्थिति करे छे ( – लीन थाय छे), तेओ — जेमणे सहज -खीलेली अनेकान्तद्रष्टि वडे समस्त एकांतद्रष्टिना १परिग्रहना आग्रहो ( – पकडो) प्रक्षीण कर्या छे एवा — मनुष्यादि गतिओमां अने ते गतिओनां शरीरोमां अहंकार -ममकार नहि करतां अनेक ओरडाओमां २संचारित रत्नदीपकनी माफक एकरूप ज आत्माने उपलब्ध करता थका ( – अनुभवता थका), अविचलितचेतनाविलासमात्र आत्मव्यवहारने अंगीकार करीने, जेमां समस्त क्रियाकलापने भेटवामां आवे छे एवा मनुष्यव्यवहारनो आश्रय नहि करता थका, रागद्वेषना ३उन्मेष अटकी गया होवाने लीधे परम उदासीनताने अवलंबता थका, समस्त परद्रव्यनी संगति दूर करी होवाने लीधे केवळ स्वद्रव्य साथे संगतपणुं होवाथी खरेखर ४स्वसमय थाय छे अर्थात् स्वसमयरूपे परिणमे छे.
माटे स्वसमय ज आत्मानुं तत्त्व छे. १. परिग्रह = स्वीकार; अंगीकार. २. संचारित = लई जवामां आवता. (जेम जुदा जुदा ओरडामां लई जवामां आवतो रत्नदीपक एकरूप
ज छे, ते बिलकुल ओरडारूप थतो नथी अने ओरडानी क्रिया करतो नथी, तेम जुदां जुदां शरीरोमां प्रवेशतो आत्मा एकरूप ज छे, ते बिलकुल शरीररूप नथी अने शरीरनी क्रिया करतो नथी – आम ज्ञानी जाणे छे.) ३. उन्मेष = प्रगट थवुं ते; प्राकट्य; स्फुरण. ४. जे जीव स्व साथे एकपणानी मान्यतापूर्वक (स्व साथे) जोडाय तेने स्वसमय कहेवामां आवे छे. प्र. २२