Pravachansar-Gujarati (Devanagari transliteration). Gatha: 95-100.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 11 of 28

 

Page 170 of 513
PDF/HTML Page 201 of 544
single page version

अथ द्रव्यलक्षणमुपलक्षयति
अपरिच्चत्तसहावेणुप्पादव्वयधुवत्तसंबद्धं
गुणवं च सपज्जायं जं तं दव्वं ति वुच्चंति ।।९५।।
अपरित्यक्तस्वभावेनोत्पादव्ययध्रुवत्वसंबद्धम्
गुणवच्च सपर्यायं यत्तद्द्रव्यमिति ब्रुवन्ति ।।९५।।
अपरिच्चत्तसहावेण अपरित्यक्त स्वभावमस्तित्वेन सहाभिन्नं उप्पादव्वयधुवत्तसंजुत्तं उत्पादव्ययध्रौव्यैः सह
संयुक्तं गुणवं च सपज्जायं गुणवत्पर्यायसहितं च जं यदित्थंभूतं सत्तादिलक्षणत्रयसंयुक्तं तं दव्वं ति वुच्चंति
तद्द्रव्यमिति ब्रुवन्ति सर्वज्ञाः इदं द्रव्यमुत्पादव्ययध्रौव्यैर्गुणपर्यायैश्च सह लक्ष्यलक्षणभेदे अपि सति
सत्ताभेदं न गच्छति तर्हि किं करोति स्वरूपतयैव तथाविधत्वमवलम्बते तथाविधत्वमवलम्बते
कोऽर्थः उत्पादव्ययध्रौव्यस्वरूपं गुणपर्यायस्वरूपं च परिणमति शुद्धात्मवदेव तथाहि

भावार्थः‘हुं मनुष्य छुं, शरीरादिनी समस्त क्रियाओ हुं करुं छुं, स्त्री -पुत्र- धनादिकना ग्रहणत्यागनो हुं स्वामी छुं’ वगेरे मानवुं ते मनुष्यव्यवहार (मनुष्यरूप वर्तन) छे; ‘मात्र अचलित चेतना ते ज हुं छुं’ एम मानवुंपरिणमवुं ते आत्मव्यवहार (आत्मारूप वर्तन) छे.

जेओ मनुष्यादिपर्यायमां लीन छे, ते एकांतद्रष्टिवाळा लोको मनुष्यव्यवहारनो आश्रय करता होवाथी रागीद्वेषी थाय छे अने ए रीते परद्रव्यरूप कर्म साथे संबंध करता होवाथी तेओ परसमय छे; अने जेओ भगवान आत्मस्वभावमां ज स्थित छे, ते अनेकांतद्रष्टिवाळा लोको मनुष्यव्यवहारनो आश्रय नहि करतां आत्मव्यवहारनो आश्रय करता होवाथी रागीद्वेषी थता नथी अर्थात् परम उदासीन रहे छे अने ए रीते परद्रव्यरूप कर्म साथे संबंध नहि करतां केवळ स्वद्रव्य साथे ज संबंध करता होवाथी तेओ स्वसमय छे. ९४.

हवे द्रव्यनुं लक्षण दर्शावे छेः
छोड्या विना ज स्वभावने उत्पाद -व्यय -ध्रुवयुक्त छे,
वळी गुण ने पर्यय सहित जे, ‘द्रव्य’ भाख्युं तेहने. ९५.

अन्वयार्थः[ अपरित्यक्तस्वभावेन ] स्वभावने छोड्या विना [यत्] जे [उत्पाद- व्ययध्रुवत्वसंबद्धम् ] उत्पाद -व्यय -ध्रौव्यसंयुक्त छे [च] तथा [ गुणवत् सपर्यायं ] गुणवाळुं ने पर्यायसहित छे, [ तत्] तेने [ द्रव्यम् इति ] ‘द्रव्य’ [ ब्रुवन्ति ] कहे छे.


Page 171 of 513
PDF/HTML Page 202 of 544
single page version

इह खलु यदनारब्धस्वभावभेदमुत्पादव्ययध्रौव्यत्रयेण गुणपर्यायद्वयेन च यल्लक्ष्यते तद्द्रव्यम् तत्र हि द्रव्यस्य स्वभावोऽस्तित्वसामान्यान्वयः अस्तित्वं हि वक्ष्यति द्विविधं, स्वरूपास्तित्वं सादृश्यास्तित्वं चेति तत्रोत्पादः प्रादुर्भावः, व्ययः प्रच्यवनं, ध्रौव्यमवस्थितिः गुणा विस्तारविशेषाः ते द्विविधाः सामान्यविशेषात्मकत्वात् तत्रास्तित्वं नास्तित्व- मेकत्वमन्यत्वं द्रव्यत्वं पर्यायत्वं सर्वगतत्वमसर्वगतत्वं सप्रदेशत्वमप्रदेशत्वं मूर्तत्वममूर्तत्वं सक्रि यत्वमक्रि यत्वं चेतनत्वमचेतनत्वं कर्तृत्वमकर्तृत्वं भोक्तृत्वमभोक्तृत्वमगुरुलघुत्वं चेत्यादयः सामान्यगुणाः अवगाहहेतुत्वं गतिनिमित्तता स्थितिकारणत्वं वर्तनायतनत्वं रूपादिमत्ता चेतनत्वमित्यादयो विशेषगुणाः पर्याया आयतविशेषाः ते पूर्वमेवोक्ताश्चतुर्विधाः न च केवलज्ञानोत्पत्तिप्रस्तावे शुद्धात्मरुचिपरिच्छित्तिनिश्चलानुभूतिरूपकारणसमयसारपर्यायस्य विनाशे सति शुद्धात्मोपलम्भव्यक्तिरूपकार्यसमयसारस्योत्पादः कारणसमयसारस्य व्ययस्तदुभयाधारभूतपरमात्मद्रव्य- त्वेन ध्रौव्यं च तथानन्तज्ञानादिगुणाः, गतिमार्गणाविपक्षभूतसिद्धगतिः, इन्द्रियमार्गणाविपक्ष- भूतातीन्द्रियत्वादिलक्षणाः शुद्धपर्यायाश्च भवन्तीति यथा शुद्धसत्तया सहाभिन्नं परमात्मद्रव्यं पूर्वोक्तोत्पादव्ययध्रौव्यैर्गुणपर्यायैश्च सह संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदेऽपि सति तैः सह सत्ताभेदं न

टीकाःअहीं (आ विश्वमां) जे, स्वभावभेद कर्या विना, उत्पाद -व्यय- ध्रौव्यत्रयथी अने गुण -पर्यायद्वयथी लक्षित थाय छे, ते द्रव्य छे. तेमां (स्वभाव, उत्पाद, व्यय, ध्रौव्य, गुण ने पर्याय ए छ शब्दो कह्या तेमां), द्रव्यनो स्वभाव ते अस्तित्वसामान्यरूप अन्वय. अस्तित्व बे प्रकारनुं कहेशेः (१) स्वरूप -अस्तित्व अने (२) साद्रश्य -अस्तित्व. उत्पाद ते प्रादुर्भाव (अर्थात् प्रगट थवुं, उत्पन्न थवुं); व्यय ते प्रच्युति (अर्थात् भ्रष्ट थवुं, नष्ट थवुं); ध्रौव्य ते अवस्थिति (अर्थात् टकवुं). गुणो ते विस्तारविशेषो. तेओ सामान्य -विशेषात्मक होवाथी बे प्रकारना छे. तेमां, अस्तित्व, नास्तित्व, एकत्व, अन्यत्व, द्रव्यत्व, पर्यायत्व, सर्वगतत्व, असर्वगतत्व, सप्रदेशत्व, अप्रदेशत्व, मूर्तत्व, अमूर्तत्व, सक्रियत्व, अक्रियत्व, चेतनत्व, अचेतनत्व, कर्तृत्व, अकर्तृत्व, भोक्तृत्व, अभोक्तृत्व, अगुरुलघुत्व इत्यादिक सामान्यगुणो छे; अवगाहहेतुत्व, गतिनिमित्तता, स्थितिकारणत्व, वर्तनायतनत्व, रूपादिमत्त्व, चेतनत्व, इत्यादिक विशेषगुणो छे. पर्यायो ते आयतविशेषो. तेओ पूर्वे ज (९३मी गाथानी टीकामां) कहेला चार प्रकारना छे. १. उत्पाद -व्यय -ध्रौव्यत्रय = उत्पाद, व्यय ने ध्रौव्यए त्रिपुटी (त्रणनो समूह) २. गुणपर्यायद्वय = गुण ने पर्यायए युगल (बेनो समूह) ३. लक्षित थाय छे = लक्ष्यरूप थाय छे; ओळखाय छे. [(१) उत्पाद -व्यय -ध्रौव्य तथा (२) गुणपर्याय

ते लक्षणो छे अने द्रव्य ते लक्ष्य छे.] ४. ‘छे, छे, छे’ एवो एकरूप भाव द्रव्यनो स्वभाव छे. (अन्वय = एकरूपता; सद्रशभाव.)


Page 172 of 513
PDF/HTML Page 203 of 544
single page version

तैरुत्पादादिभिर्गुणपर्यायैर्वा सह द्रव्यं लक्ष्यलक्षणभेदेऽपि स्वरूपभेदमुपव्रजति, स्वरूपत एव द्रव्यस्य तथाविधत्वादुत्तरीयवत् यथा खलूत्तरीयमुपात्तमलिनावस्थं प्रक्षालितममलाव- स्थयोत्पद्यमानं तेनोत्पादेन लक्ष्यते, न च तेन सह स्वरूपभेदमुपव्रजति, स्वरूपत एव तथाविधत्वमवलम्बते; तथा द्रव्यमपि समुपात्तप्राक्तनावस्थं समुचितबहिरङ्गसाधनसन्निधिसद्भावे विचित्रबहुतरावस्थानं स्वरूपकर्तृकरणसामर्थ्यस्वभावेनान्तरङ्गसाधनतामुपागतेनानुगृहीतमुत्तरा- वस्थयोत्पद्यमानं तेनोत्पादेन लक्ष्यते, न च तेन सह स्वरूपभेदमुपव्रजति, स्वरूपत एव तथाविधत्वमवलम्बते यथा च तदेवोत्तरीयममलावस्थयोत्पद्यमानं मलिनावस्थया व्ययमानं तेन व्ययेन लक्ष्यते, न च तेन सह स्वरूपभेदमुपव्रजति, स्वरूपत एव तथाविधत्वमवलम्बते; तथा करोति, स्वरूपत एव तथाविधत्वमवलम्बते तथाविधत्वं कोऽर्थः उत्पादव्ययध्रौव्यगुणपर्यायस्वरूपेण परिणमति, तथा सर्वद्रव्याणि स्वकीयस्वकीययथोचितोत्पादव्ययध्रौव्यैस्तथैव गुणपर्यायैश्च सह यद्यपि संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभिर्भेदं कुर्वन्ति तथापि सत्तास्वरूपेण भेदं न कुर्वन्ति, स्वभावत एव तथाविधत्वमवलम्बन्ते तथाविधत्वं कोऽर्थः उत्पादव्ययादिस्वरूपेण परिणमन्ति अथवा यथा वस्त्रं

द्रव्यने ते उत्पादादिक साथे अथवा गुणपर्यायो साथे लक्ष्य -लक्षणभेद होवा छतां स्वरूपभेद नथी, स्वरूपथी ज द्रव्य तेवुं (उत्पादादिवाळुं अथवा गुणपर्यायवाळुं ) छे वस्त्रनी जेम.

जेवी रीते जेणे मलिन अवस्था प्राप्त करेली छे एवुं वस्त्र, धोवामां आवतां, निर्मळ अवस्थाथी (निर्मळ अवस्थारूपे, निर्मळ अवस्थानी अपेक्षाए) ऊपजतुं थकुं ते उत्पाद वडे लक्षित थाय छे; परंतु तेने ते उत्पाद साथे स्वरूपभेद नथी, स्वरूपथी ज तेवुं छे (अर्थात् उत्पादस्वरूपे ज पोते परिणत छे); तेवी रीते जेणे पूर्व अवस्था प्राप्त करेली छे एवुं द्रव्य पणके जे उचित बहिरंग साधनोनी संनिधिना सद्भावमां अनेक प्रकारनी घणी अवस्थाओ करे छे तेअंतरंगसाधनभूत स्वरूपकर्ताना अने स्वरूपकरणना सामर्थ्यरूप स्वभाव वडे अनुगृहीत थतां, उत्तर अवस्थाए ऊपजतुं थकुं ते उत्पाद वडे लक्षित थाय छे; परंतु तेने ते उत्पादनी साथे स्वरूपभेद नथी, स्वरूपथी ज तेवुं छे. वळी जेवी रीते ते ज वस्त्र निर्मळ अवस्थाथी ऊपजतुं अने मलिन अवस्थाथी व्यय पामतुं थकुं ते व्यय वडे लक्षित थाय छे; परंतु तेने ते व्ययनी साथे स्वरूपभेद नथी, स्वरूपथी ज तेवुं छे; तेवी रीते ते ज द्रव्य पण उत्तर अवस्थाथी ऊपजतुं अने पूर्व अवस्थाथी व्यय १. संनिधि = हाजरी; निकटता. २. द्रव्यमां पोतानामां ज स्वरूपकर्ता अने स्वरूपकरण थवानुं सामर्थ्य छे. आ सामर्थ्यरूप स्वभाव ज

पोताना परिणमनमां (अवस्थांतर करवामां) अंतरंग साधन छे.

Page 173 of 513
PDF/HTML Page 204 of 544
single page version

तदेव द्रव्यमप्युत्तरावस्थयोत्पद्यमानं प्राक्तनावस्थया व्ययमानं तेन व्ययेन लक्ष्यते, न च तेन सह स्वरूपभेदमुपव्रजति, स्वरूपत एव तथाविधत्वमवलम्बते यथैव च तदेवोत्तरीयमेककालम- मलावस्थयोत्पद्यमानं मलिनावस्थया व्ययमानमवस्थायिन्योत्तरीयत्वावस्थया ध्रौव्यमालम्बमानं ध्रौव्येण लक्ष्यते, न च तेन सह स्वरूपभेदमुपव्रजति, स्वरूपत एव तथाविधत्वमवलम्बते; तथैव तदेव द्रव्यमप्येककालमुत्तरावस्थयोत्पद्यमानं प्राक्तनावस्थया व्ययमानमवस्थायिन्या द्रव्यत्वावस्थया ध्रौव्यमालम्बमानं ध्रौव्येण लक्ष्यते, न च तेन सह स्वरूपभेदमुपव्रजति, स्वरूपत एव तथाविधत्वमवलम्बते यथैव च तदेवोत्तरीयं विस्तारविशेषात्मकैर्गुणैर्लक्ष्यते, न च तैः सह स्वरूपभेदमुपव्रजति, स्वरूपत एव तथाविधत्वमवलम्बते; तथैव तदेव द्रव्यमपि विस्तार- विशेषात्मकैर्गुणैर्लक्ष्यते, न च तैः सह स्वरूपभेदमुपव्रजति, स्वरूपत एव तथाविधत्वमवलम्बते यथैव च तदेवोत्तरीयमायतविशेषात्मकैः पर्यायवर्तिभिस्तन्तुभिर्लक्ष्यते, न च तैः सह स्वरूप- भेदमुपव्रजति, स्वरूपत एव तथाविधत्वमवलम्बते; तथैव तदेव द्रव्यमप्यायतविशेषात्मकैः पर्यायैर्लक्ष्यते, न च तैः सह स्वरूपभेदमुपव्रजति, स्वरूपत एव तथाविधत्वमवलम्बते ।।९५।। निर्मलपर्यायेणोत्पन्नं मलिनपर्यायेण विनष्टं तदुभयाधारभूतवस्त्ररूपेण ध्रुवमविनश्वरं, तथैव शुक्ल- वर्णादिगुणनवजीर्णादिपर्यायसहितं च सत् तैरुत्पादव्ययध्रौव्यैस्तथैव च स्वकीयगुणपर्यायैः सह संज्ञादिभेदेऽपि सति सत्तारूपेण भेदं न करोति तर्हि किं करोति स्वरूपत एवोत्पादादिरूपेण पामतुं थकुं ते व्यय वडे लक्षित थाय छे; परंतु तेने ते व्ययनी साथे स्वरूपभेद नथी, स्वरूपथी ज तेवुं छे. वळी जेवी रीते ते ज वस्त्र एकीवखते निर्मळ अवस्थाथी ऊपजतुं, मलिन अवस्थाथी व्यय पामतुं अने टकती एवी वस्त्रत्व -अवस्थाथी ध्रुव रहेतुं थकुं ध्रौव्य वडे लक्षित थाय छे; परंतु तेने ते ध्रौव्यनी साथे स्वरूपभेद नथी, स्वरूपथी ज तेवुं छे; तेवी ज रीते ते ज द्रव्य पण एकीवखते उत्तर अवस्थाथी ऊपजतुं, पूर्व अवस्थाथी व्यय पामतुं अने टकती एवी द्रव्यत्व -अवस्थाथी ध्रुव रहेतुं थकुं ध्रौव्य वडे लक्षित थाय छे; परंतु तेने ते ध्रौव्यनी साथे स्वरूपभेद नथी, स्वरूपथी ज तेवुं छे.

वळी जेवी रीते ते ज वस्त्र विस्तारविशेषोस्वरूप (शुक्लत्वादि) गुणो वडे लक्षित थाय छे; परंतु तेने ते गुणोनी साथे स्वरूपभेद नथी, स्वरूपथी ज तेवुं छे; तेवी ज रीते ते ज द्रव्य पण विस्तारविशेषोस्वरूप गुणो वडे लक्षित थाय छे; परंतु तेने ते गुणोनी साथे स्वरूपभेद नथी, स्वरूपथी ज तेवुं छे. वळी जेवी रीते ते ज वस्त्र आयतविशेषोस्वरूप पर्यायवर्ती (पर्याय तरीके वर्तता, पर्यायस्थानीय) तंतुओ वडे लक्षित थाय छे; परंतु तेने ते तंतुओनी साथे स्वरूपभेद नथी, स्वरूपथी ज तेवुं छे; तेवी ज रीते ते ज द्रव्य पण आयतविशेषोस्वरूप पर्यायो वडे लक्षित थाय छे, परंतु तेने ते पर्यायोनी साथे स्वरूपभेद नथी, स्वरूपथी ज तेवुं छे. ९५.


Page 174 of 513
PDF/HTML Page 205 of 544
single page version

अथ क्रमेणास्तित्वं द्विविधमभिदधाति; स्वरूपास्तित्वं सादृश्यास्तित्वं चेति तत्रेदं स्वरूपास्तित्वाभिधानम्

सब्भावो हि सहावो गुणेहिं सगपज्जएहिं चित्तेहिं
दव्वस्स सव्वकालं उप्पादव्वयधुवत्तेहिं ।।९६।।
सद्भावो हि स्वभावो गुणैः स्वकपर्ययैश्चित्रैः
द्रव्यस्य सर्वकालमुत्पादव्ययध्रुवत्वैः ।।९६।।

अस्तित्वं हि किल द्रव्यस्य स्वभावः, तत्पुनरन्यसाधननिरपेक्षत्वादनाद्यनन्ततया- हेतुकयैकरूपया वृत्त्या नित्यप्रवृत्तत्वाद्विभावधर्मवैलक्षण्याच्च भावभाववद्भावान्नानात्वेऽपि परिणमति, तथा सर्वद्रव्याणीत्यभिप्रायः ।।९५।। एवं नमस्कारगाथा द्रव्यगुणपर्यायकथनगाथा स्वसमयपरसमयनिरूपणगाथा सत्तादिलक्षणत्रयसूचनगाथा चेति स्वतन्त्रगाथाचतुष्टयेन पीठिकाभिधानं प्रथमस्थलं गतम् अथ प्रथमं तावत्स्वरूपास्तित्वं प्रतिपादयतिसहावो हि स्वभावः स्वरूपं भवति हि स्वभावः स्वरूपं भवति हि स्फु टम् कः कर्ता सब्भावो सद्भावः शुद्धसत्ता शुद्धास्तित्वम् कस्य स्वभावो भवति दव्वस्स मुक्तात्मद्रव्यस्य तच्च स्वरूपास्तित्वं यथा मुक्तात्मनः सकाशात्पृथग्भूतानां पुद्गलादिपञ्चद्रव्याणां

हवे अनुक्रमे अस्तित्व बे प्रकारनुं कहे छेः स्वरूप -अस्तित्व अने साद्रश्य -अस्तित्व. तेमां आ स्वरूप -अस्तित्वनुं कथन छेः

उत्पाद -ध्रौव्य -विनाशथी, गुण ने विविध पर्यायथी
अस्तित्व द्रव्यनुं सर्वदा जे, तेह द्रव्यस्वभाव छे. ९६.

अन्वयार्थः[सर्वकालं] सर्व काळे [गुणैः] गुणो तथा [चित्रैः स्वकपर्ययैः] अनेक प्रकारना पोताना पर्यायो वडे [उत्पादव्ययध्रुवत्वैः] तेम ज उत्पाद -व्यय -ध्रौव्य वडे [द्रव्यस्य सद्भावः] द्रव्यनुं जे अस्तित्व, [हि] ते खरेखर [स्वभावः] स्वभाव छे.

टीकाःअस्तित्व खरेखर द्रव्यनो स्वभाव छे. अने ते (अस्तित्व) अन्य साधनथी निरपेक्ष होवाने लीधे अनादि -अनंत होवाथी तथा अहेतुक एकरूप वृत्तिए सदाय प्रवर्ततुं होवाने लीधे विभावधर्मथी विलक्षण होवाथी, भाव अने भाववान्पणाने लीधे अनेकपणुं १. अस्तित्व अन्य साधननी अपेक्षा विनानुंस्वयंसिद्ध छे तेथी अनादि -अनंत छे. २. अहेतुक = अकारण; जेनुं कोइ कारण नथी एवी. ३. वृत्ति = वर्तन; वर्तवुं ते; परिणति. ( अकारणिक एकरूप परिणतिए सदाकाळ परिणमतुं होवाथी

अस्तित्व विभावधर्मथी जुदा लक्षणवाळुं छे.) ४. अस्तित्व ते (द्रव्यनो) भाव छे अने द्रव्य ते भाववान् (भाववाळुं) छे.


Page 175 of 513
PDF/HTML Page 206 of 544
single page version

प्रदेशभेदाभावाद्द्रव्येण सहैकत्वमवलम्बमानं द्रव्यस्य स्वभाव एव कथं न भवेत् तत्तु द्रव्यान्तराणामिव द्रव्यगुणपर्यायाणां न प्रत्येकं परिसमाप्यते यतो हि परस्परसाधित- सिद्धियुक्तत्वात्तेषामस्तित्वमेकमेव, कार्तस्वरवत्

यथा हि द्रव्येण वा क्षेत्रेण वा कालेन वा भावेन वा कार्तस्वरात् पृथगनुपलभ्यमानैः कर्तृकरणाधिकरणरूपेण पीततादिगुणानां कुण्डलादिपर्यायाणां च स्वरूपमुपादाय प्रवर्तमान- प्रवृत्तियुक्तस्य कार्तस्वरास्तित्वेन निष्पादितनिष्पत्तियुक्तैः पीततादिगुणैः कुण्डलादिपर्यायैश्च यदस्तित्वं कार्तस्वरस्य स स्वभावः, तथा हि द्रव्येण वा क्षेत्रेण वा कालेन वा भावेन वा द्रव्यात्पृथगनुपलभ्यमानैः कर्तृकरणाधिकरणरूपेण गुणानां पर्यायाणां च स्वरूपमुपादाय शेषजीवानां च भिन्नं भवति न च तथा कैः सह गुणेहिं सगपज्जएहिं केवलज्ञानादिगुणैः किञ्चिदूनचरमशरीराकारादिस्वकपर्यायैश्च सह कथंभूतैः चित्तेहिं सिद्धगतित्वमतीन्द्रियत्वमकायत्वम- योगत्वमवेदत्वमित्यादिबहुभेदभिन्नैः न केवलं गुणपर्यायैः सह भिन्नं न भवति उप्पादव्वयधुवत्तेहिं शुद्धात्मप्राप्तिरूपमोक्षपर्यायस्योत्पादो रागादिविकल्परहितपरमसमाधिरूपमोक्षमार्गपर्यायस्य व्ययस्तथा मोक्षमोक्षमार्गाधारभूतान्वयद्रव्यत्वलक्षणं ध्रौव्यं चेत्युक्तलक्षणोत्पादव्ययध्रौव्यैश्च सह भिन्नं न भवति कथम् सव्वकालं सर्वकालपर्यन्तं यथा भवति कस्मात्तैः सह भिन्नं न भवतीति चेत् यतः कारणाद्गुणपर्यायास्तित्वेनोत्पादव्ययध्रौव्यास्तित्वेन च कर्तृभूतेन शुद्धात्मद्रव्यास्तित्वं साध्यते, होवा छतां प्रदेशभेद नहि होवाने कारणे द्रव्यनी साथे एकपणुं धरतुं, द्रव्यनो स्वभाव ज केम न होय? (जरूर होय.) ते अस्तित्वजेम भिन्न भिन्न द्रव्योने विषे प्रत्येकमां समाप्त थई जाय छे तेमद्रव्य -गुण -पर्यायने विषे प्रत्येकमां समाप्त थई जतुं नथी, कारण के तेमनी सिद्धि परस्पर थती होवाथी (अर्थात् द्रव्य, गुण अने पर्याय एकबीजाथी परस्पर सिद्ध थतां होवाथीएक न होय तो बीजां बे पण सिद्ध नहि थतां होवाथी) तेमनुं अस्तित्व एक ज छे;सुवर्णनी जेम.

जेम द्रव्ये, क्षेत्र, काळे के भावे सुवर्णथी जेओ पृथक् जोवामां आवता नथी, कर्ता- करण -अधिकरणरूपे पीळाशआदिगुणोना अने कुंडळादिपर्यायोना स्वरूपने धारण करीने प्रवर्तता सुवर्णना अस्तित्व वडे जेमनी निष्पत्ति थाय छे,एवा पीळाशआदिगुणो अने कुंडळादिपर्यायो वडे जे सुवर्णनुं अस्तित्व छे, ते (सुवर्णनो) स्वभाव छे; तेम द्रव्ये, क्षेत्रे, काळे के भावे द्रव्यथी जेओ पृथक् जोवामां आवता नथी, कर्ता -करण -अधिकरणरूपे गुणोना १. जेओ = जे पीळाशआदि गुणो अने कुंडळादि पर्यायो २. निष्पत्ति = नीपजवुं ते; थवुं ते; सिद्धि. ३. द्रव्य ज गुण -पर्यायोनुं कर्ता (करनार), तेमनुं करण (साधन) अने तेमनुं अधिकरण (आधार) छे;

तेथी द्रव्य ज गुण -पर्यायनुं स्वरूप धारण करे छे.

Page 176 of 513
PDF/HTML Page 207 of 544
single page version

प्रवर्तमानप्रवृत्तियुक्तस्य द्रव्यास्तित्वेन निष्पादितनिष्पत्तियुक्तैर्गुणैः पर्यायैश्च यदस्तित्वं द्रव्यस्य स स्वभावः यथा वा द्रव्येण वा क्षेत्रेण वा कालेन वा भावेन वा पीततादिगुणेभ्यः कुण्डलादिपर्यायेभ्यश्च पृथगनुपलभ्यमानस्य कर्तृकरणाधिक रणरूपेण कार्तस्वरस्वरूपमुपादाय प्रवर्तमानप्रवृत्तियुक्तैः पीततादिगुणैः कुण्डलादिपर्यायैश्च निष्पादितनिष्पत्तियुक्तस्य कार्तस्वरस्य मूलसाधनतया तैर्निष्पादितं यदस्तित्वं स स्वभावः, तथा द्रव्येण वा क्षेत्रेण वा कालेन वा भावेन वा गुणेभ्यः पर्यायेभ्यश्च पृथगनुपलभ्यमानस्य कर्तृकरणाधिकरणरूपेण शुद्धात्मद्रव्यास्तित्वेन च गुणपर्यायोत्पादव्ययध्रौव्यास्तित्वं साध्यत इति तद्यथायथा स्वकीय- द्रव्यक्षेत्रकालभावैः सुवर्णादभिन्नानां पीतत्वादिगुणकुण्डलादिपर्यायाणां संबन्धि यदस्तित्वं स एव सुवर्णस्य सद्भावः, तथा स्वकीयद्रव्यक्षेत्रकालभावैः परमात्मद्रव्यादभिन्नानां केवलज्ञानादिगुणकिंचिदून- चरमशरीराकारादिपर्यायाणां संबन्धि यदस्तित्वं स एव मुक्तात्मद्रव्यस्य सद्भावः यथा स्वकीय- द्रव्यक्षेत्रकालभावैः पीतत्वादिगुणकुण्डलादिपर्यायेभ्यः सकाशादभिन्नस्य सुवर्णस्य सम्बन्धि यदस्तित्वं स अने पर्यायोना स्वरूपने धारण करीने प्रवर्तता द्रव्यना अस्तित्व वडे जेमनी निष्पत्ति थाय छे,एवा गुणो अने पर्यायो वडे जे द्रव्यनुं अस्तित्व छे, ते स्वभाव छे. (द्रव्ये, क्षेत्रे, काळे के भावे सुवर्णथी जुदां नहि जोवामां आवतां पीळाशादिक अने कुंडळादिकनुं अस्तित्व ते सुवर्णनुं ज अस्तित्व छे, कारण के पीळाशादिकना अने कुंडळादिकना स्वरूपने सुवर्ण ज धारण करतुं होवाथी सुवर्णना अस्तित्वथी ज पीळाशादिकनी अने कुंडळादिकनी निष्पत्ति सिद्धिथाय छे, सुवर्ण न होय तो पीळाशादिक अने कुंडळादिक पण न होय; तेवी रीते द्रव्ये, क्षेत्रे, काळे के भावे द्रव्यथी जुदा नहि जोवामां आवता गुणो अने पर्यायोनुं अस्तित्व ते द्रव्यनुं ज अस्तित्व छे, कारण के गुणो अने पर्यायोना स्वरूपने द्रव्य ज धारण करतुं होवाथी द्रव्यना अस्तित्वथी ज गुणोनी अने पर्यायोनी निष्पत्ति थाय छे, द्रव्य न होय तो गुणो अने पर्यायो पण न होय. आवुं अस्तित्व ते द्रव्यनो स्वभाव छे.)

अथवा, जेम द्रव्ये, क्षेत्रे, काळे के भावे पीळाशआदिगुणोथी अने कुंडळादिपर्यायोथी जे पृथक् जोवामां आवतुं नथी, कर्ता -करण -अधिकरणरूपे सुवर्णना स्वरूपने धारण करीने प्रवर्तता पीळाशआदिगुणो अने कुंडळादिपर्यायो वडे जेनी निष्पत्ति थाय छे,एवा सुवर्णनुं, मूळसाधनपणे तेमनाथी निष्पन्न थतुं, जे अस्तित्व छे, ते स्वभाव छे; तेम द्रव्ये, क्षेत्रे, काळे के भावे गुणोथी अने पर्यायोथी जे पृथक् जोवामां आवतुं नथी, १. जे = जे सुवर्ण २. तेमनाथी = पीळाशआदिगुणो अने कुंडळादिपर्यायोथी. (सुवर्णनुं अस्तित्व निष्पन्न थवामांसिद्ध

थवामांनीपजवामां मूळ साधन पीळाशआदिगुणो अने कुंडळादिपर्यायो ज छे.)

Page 177 of 513
PDF/HTML Page 208 of 544
single page version

द्रव्यस्वरूपमुपादाय प्रवर्तमानप्रवृत्तियुक्तैर्गुणैः पर्यायैश्च निष्पादितनिष्पत्तियुक्तस्य द्रव्यस्य मूलसाधनतया तैर्निष्पादितं यदस्तित्वं स स्वभावः

किंचयथा हि द्रव्येण वा क्षेत्रेण वा कालेन वा भावेन वा कार्तस्वरा- त्पृथगनुपलभ्यमानैः कर्तृकरणाधिकरणरूपेण कुण्डलाङ्गदपीतताद्युत्पादव्ययध्रौव्याणां स्वरूप- एव पीतत्वादिगुणकुण्डलादिपर्यायाणां स्वभावो भवति, तथा स्वकीयद्रव्यक्षेत्रकालभावैः केवल- ज्ञानादिगुणकिंचिदूनचरमशरीराकारपर्यायेभ्यः सकाशादभिन्नस्य मुक्तात्मद्रव्यस्य संबन्धि यदस्तित्वं स एव केवलज्ञानादिगुणकिंचिदूनचरमशरीराकारपर्यायाणां स्वभावो ज्ञातव्यः अथेदानीमुत्पादव्यय- ध्रौव्याणामपि द्रव्येण सहाभिन्नास्तित्वं कथ्यते यथा स्वकीयद्रव्यादिचतुष्टयेन सुवर्णादभिन्नानां कटकपर्यायोत्पादकङ्कणपर्यायविनाशसुवर्णत्वलक्षणध्रौव्याणां संबन्धि यदस्तित्वं स एव सुवर्णसद्भावः,

कर्ता -करण -अधिकरणरूपे द्रव्यना स्वरूपने धारण करीने प्रवर्तता गुणो अने पर्यायो वडे जेनी

निष्पत्ति थाय छे,एवा द्रव्यनुं, मूळसाधनपणे तेमनाथी निष्पन्न थतुं, जे अस्तित्व छे, ते स्वभाव छे. (पीळाशादिकथी अने कुंडळादिकथी भिन्न नहि जोवामां आवता सुवर्णनुं अस्तित्व ते पीळाशादिक अने कुंडळादिकनुं ज अस्तित्व छे, कारण के सुवर्णना स्वरूपने पीळाशादिक अने कुंडळादिक ज धारण करता होवाथी पीळाशादिकना अने कुंडळादिकना अस्तित्वथी ज सुवर्णनी निष्पत्ति थाय छे, पीळाशादिक अने कुंडळादिक न होय तो सुवर्ण पण न होय; तेवी रीते गुणोथी अने पर्यायोथी भिन्न नहि जोवामां आवता द्रव्यनुं अस्तित्व ते गुणो अने पर्यायोनुं ज अस्तित्व छे, कारण के द्रव्यना स्वरूपने गुणो अने पर्यायो ज धारण करता होवाथी गुणो अने पर्यायोना अस्तित्वथी ज द्रव्यनी निष्पत्ति थाय छे, गुणो अने पर्यायो न होय तो द्रव्य पण न होय. आवुं अस्तित्व ते द्रव्यनो स्वभाव छे.)

(जेवी रीते द्रव्यनुं अने गुण -पर्यायनुं एक ज अस्तित्व छे एम सुवर्णना द्रष्टांत- पूर्वक समजाव्युं, तेवी रीते हवे द्रव्यनुं अने उत्पाद -व्यय -ध्रौव्यनुं पण एक ज अस्तित्व छे एम सुवर्णना द्रष्टांतपूर्वक समजाववामां आवे छे.)

जेम द्रव्ये, क्षेत्रे, काळे के भावे सुवर्णथी जेओ पृथक् जोवामां आवतां नथी, कर्ता- करण -अधिकरणरूपे कुंडळादि -उत्पादोना, बाजुबंधआदिव्ययोना अने पीळाशआदिध्रौव्योना १. गुण -पर्यायो ज द्रव्यना कर्ता (करनार), करण (साधन) अने अधिकरण (आधार) छे; तेथी गुण-

पर्यायो ज द्रव्यनुं स्वरूप धारण करे छे. २. जेओ = जे कुंडळ आदि उत्पादो, बाजुबंध आदि व्ययो अने पीळाश आदि ध्रौव्यो ३. सुवर्ण ज कुंडळादि -उत्पादो, बाजुबंधादिव्ययो अने पीळाशआदिध्रौव्योनुं कर्ता, करण तथा अधिकरण

छे; तेथी सुवर्ण ज तेमनुं स्वरूप धारण करे छे (सुवर्ण ज कुंडळादिरूपे ऊपजे छे, बाजुबंधआदिरूपे नष्ट थाय छे अने पीळाशआदिरूपे टकी रहे छे). प्र. २३


Page 178 of 513
PDF/HTML Page 209 of 544
single page version

मुपादाय प्रवर्तमानप्रवृत्तियुक्तस्य कार्तस्वरास्तित्वेन निष्पादितनिष्पत्तियुक्तैः कुण्डलाङ्गद- पीतताद्युत्पादव्ययध्रौव्यैर्यदस्तित्वं कार्तस्वरस्य स स्वभावः, तथा हि द्रव्येण वा क्षेत्रेण वा कालेन वा भावेन वा द्रव्यात्पृथगनुपलभ्यमानैः कर्तृकरणाधिकरणरूपेणोत्पादव्ययध्रौव्याणां स्वरूपमुपादाय प्रवर्तमानप्रवृत्तियुक्तस्य द्रव्यास्तित्वेन निष्पादितनिष्पत्तियुक्तैरुत्पादव्यय- ध्रौव्यैर्यदस्तित्वं द्रव्यस्य स स्वभावः यथा वा द्रव्येण वा क्षेत्रेण वा कालेन वा भावेन वा कुण्डलाङ्गदपीतताद्युत्पादव्ययध्रौव्येभ्यः पृथगनुपलभ्यमानस्य कर्तृकरणाधिकरणरूपेण कार्तस्वर- स्वरूपमुपादाय प्रवर्तमानप्रवृत्तियुक्तैः कुण्डलाङ्गदपीतताद्युत्पादव्ययध्रौव्यैर्निष्पादितनिष्पत्तियुक्तस्य कार्तस्वरस्य मूलसाधनतया तैर्निष्पादितं यदस्तित्वं स स्वभावः, तथा द्रव्येण वा क्षेत्रेण वा तथा स्वद्रव्यादिचतुष्टयेन परमात्मद्रव्यादभिन्नानां मोक्षपर्यायोत्पादमोक्षमार्गपर्यायव्ययतदुभयाधार- भूतपरमात्मद्रव्यत्वलक्षणध्रौव्याणां संबन्धि यदस्तित्वं स एव मुक्तात्मद्रव्यसद्भावः यथा स्वद्रव्यादि- चतुष्टयेन कटकपर्यायोत्पादकङ्कणपर्यायव्ययसुवर्णत्वलक्षणध्रौव्येभ्यः सकाशादभिन्नस्य सुवर्णस्य संबन्धि यदस्तित्वं स एव कटकपर्यायोत्पादकङ्कणपर्यायव्ययतदुभयाधारभूतसुवर्णत्वलक्षणध्रौव्याणां स्वभावः, तथा स्वद्रव्यादिचतुष्टयेन मोक्षपर्यायोत्पादमोक्षमार्गपर्यायव्ययतदुभयाधारभूतमुक्तात्मद्रव्यत्वलक्षण- ध्रौव्येभ्यः सकाशादभिन्नस्य परमात्मद्रव्यस्य संबन्धि यदस्तित्वं स एव मोक्षपर्यायोत्पादमोक्षमार्ग- स्वरूपने धारण करीने प्रवर्तता सुवर्णना अस्तित्व वडे जेमनी निष्पत्ति थाय छे,एवां कुंडळादि -उत्पादो, बाजुबंधआदिव्ययो अने पीळाशआदिध्रौव्यो वडे जे सुवर्णनुं अस्तित्व छे, ते (सुवर्णनो) स्वभाव छे; तेम द्रव्ये, क्षेत्रे, काळे के भावे द्रव्यथी जेओ पृथक् जोवामां आवतां नथी, कर्ता -करण -अधिकरणरूपे उत्पाद -व्यय -ध्रौव्योना स्वरूपने धारण करीने प्रवर्तता द्रव्यना अस्तित्व वडे जेमनी निष्पत्ति थाय छे,एवां उत्पाद -व्यय -ध्रौव्यो वडे जे द्रव्यनुं अस्तित्व छे, ते स्वभाव छे. (द्रव्ये, क्षेत्रे काळे के भावे द्रव्यथी जुदां नहि जोवामां आवतां उत्पादो, व्ययो अने ध्रौव्योनुं अस्तित्व ते द्रव्यनुं ज अस्तित्व छे; कारण के उत्पादो, व्ययो अने ध्रौव्योना स्वरूपने द्रव्य ज धारण करतुं होवाथी द्रव्यना अस्तित्वथी ज उत्पादो, व्ययो अने ध्रौव्योनी निष्पत्ति थाय छे, द्रव्य न होय तो उत्पादो, व्ययो अने ध्रौव्यो पण न होय. आवुं अस्तित्व ते द्रव्यनो स्वभाव छे.)

अथवा, जेम द्रव्ये, क्षेत्रे, काळे के भावे कुंडळादि -उत्पादोथी, बाजुबंधआदिव्ययोथी अने पीळाशआदिध्रौव्योथी जे पृथक् जोवामां आवतुं नथी, कर्ता -करण -अधिकरणरूपे सुवर्णना स्वरूपने धारण करीने प्रवर्ततां कुंडळादि -उत्पादो, बाजुबंधआदिव्ययो अने पीळाशआदिध्रौव्यो वडे जेनी निष्पत्ति थाय छे,एवा सुवर्णनुं, मूळसाधनपणे तेमनाथी निष्पन्न थतुं, जे अस्तित्व छे, ते स्वभाव छे; तेम द्रव्ये, क्षेत्रे, काळे के भावे उत्पाद -व्यय -ध्रौव्योथी जे पृथक्


Page 179 of 513
PDF/HTML Page 210 of 544
single page version

कालेन वा भावेन वोत्पादव्ययध्रौव्येभ्यः पृथगनुपलभ्यमानस्य कर्तृकरणाधिकरणरूपेण द्रव्यस्वरूपमुपादाय प्रवर्तमानप्रवृत्तियुक्तैरुत्पादव्ययध्रौव्यैर्निष्पादितनिष्पत्तियुक्तस्य द्रव्यस्य मूल- साधनतया तैर्निष्पादितं यदस्तित्वं स स्वभावः ।।९६।।

इदं तु सादृश्यास्तित्वाभिधानमस्तीति कथयति
इह विविहलक्खणाणं लक्खणमेगं सदित्ति सव्वगयं
उवदिसदा खलु धम्मं जिणवरवसहेण पण्णत्तं ।।९७।।

पर्यायव्ययतदुभयाधारभूतमुक्तात्मद्रव्यत्वलक्षणध्रौव्याणां स्वभाव इति एवं यथा मुक्तात्मद्रव्यस्य स्वकीयगुणपर्यायोत्पादव्ययध्रौव्यैः सह स्वरूपास्तित्वाभिधानमवान्तरास्तित्वमभिन्नं व्यवस्थापितं तथैव जोवामां आवतुं नथी, *कर्ता -करण -अधिकरणरूपे द्रव्यना स्वरूपने धारण करीने प्रवर्ततां उत्पाद -व्यय -ध्रौव्यो वडे जेनी निष्पत्ति थाय छे,एवा द्रव्यनुं, मूळसाधनपणे तेमनाथी निष्पन्न थतुं, जे अस्तित्व छे, ते स्वभाव छे. (उत्पादोथी, व्ययोथी अने ध्रौव्योथी भिन्न नहि जोवामां आवता द्रव्यनुं अस्तित्व ते उत्पादो, व्ययो अने ध्रौव्योनुं ज अस्तित्व छे; कारण के द्रव्यना स्वरूपने उत्पादो, व्ययो अने ध्रौव्यो ज धारण करतां होवाथी उत्पादो, व्ययो अने ध्रौव्योना अस्तित्वथी ज द्रव्यनी निष्पत्ति थाय छे, उत्पादो, व्ययो अने ध्रौव्यो न होय तो द्रव्य पण न होय. आवुं अस्तित्व ते द्रव्यनो स्वभाव छे.)

भावार्थःअस्तित्वने अने द्रव्यने प्रदेशभेद नथी; वळी ते अस्तित्व अनादि- अनंत छे तथा अहेतुक एकरूप परिणतिए सदाय परिणमतुं होवाने लीधे विभावधर्मथी पण भिन्न प्रकारनुं छे; आम होवाथी अस्तित्व द्रव्यनो स्वभाव ज छे.

गुण -पर्यायोनुं अने द्रव्यनुं अस्तित्व भिन्न नथी, एक ज छे; कारण के गुण -पर्यायो द्रव्यथी ज निष्पन्न थाय छे, अने द्रव्य गुण -पर्यायोथी ज निष्पन्न थाय छे. वळी एवी ज रीते उत्पाद -व्यय -ध्रौव्योनुं अने द्रव्यनुं अस्तित्व पण एक ज छे; कारण के उत्पाद -व्यय- ध्रौव्यो द्रव्यथी ज नीपजे छे, अने द्रव्य उत्पाद -व्यय -ध्रौव्योथी ज नीपजे छे.

आ प्रमाणे स्वरूप -अस्तित्वनुं निरूपण थयुं. ९६.
हवे आ (नीचे प्रमाणे) साद्रश्य -अस्तित्वनुं कथन छेः
विधविधलक्षणीनुं सरव -गत ‘सत्त्व’लक्षण एक छे,
ए धर्मने उपदेशता जिनवरवृषभ निर्दिष्ट छे. ९७.
*उत्पाद -व्यय -ध्रौव्यो ज द्रव्यनां कर्ता, करण अने अधिकरण छे; तेथी उत्पाद -व्यय -ध्रौव्यो ज द्रव्यना
स्वरूपने धारण करे छे.

Page 180 of 513
PDF/HTML Page 211 of 544
single page version

इह विविधलक्षणानां लक्षणमेकं सदिति सर्वगतम्
उपदिशता खलु धर्मं जिनवरवृषभेण प्रज्ञप्तम् ।।९७।।

इह किल प्रपञ्चितवैचित्र्येण द्रव्यान्तरेभ्यो व्यावृत्य वृत्तेन प्रतिद्रव्यं सीमानमासूत्रयता विशेषलक्षणभूतेन च स्वरूपास्तित्वेन लक्ष्यमाणानामपि सर्वद्रव्याणामस्तमितवैचित्र्यप्रपञ्चं प्रवृत्य वृत्तं प्रतिद्रव्यमासूत्रितं सीमानं भिन्दत्सदिति सर्वगतं सामान्यलक्षणभूतं सादृश्यास्तित्वमेकं खल्ववबोधव्यम् एवं सदित्यभिधानं सदिति परिच्छेदनं च सर्वार्थपरामर्शि स्यात् यदि पुनरिदमेवं न स्यात्तदा किंचित्सदिति किंचिदसदिति किंचित्सच्चासच्चेति किंचिदवाच्यमिति च स्यात् तत्तु विप्रतिषिद्धमेव प्रसाध्यं चैतदनोकहवत् यथा हि बहूनां बहुविधानामनो- समस्तशेषद्रव्याणामपि व्यवस्थापनीयमित्यर्थः ।।९६।। अथ सादृश्यास्तित्वशब्दाभिधेयां महासत्तां प्रज्ञापयतिइह विविहलक्खणाणं इह लोके प्रत्येकसत्ताभिधानेन स्वरूपास्तित्वेन विविधलक्षणानां भिन्नलक्षणानां चेतनाचेतनमूर्तामूर्तपदार्थानां लक्खणमेगं तु एकमखण्डलक्षणं भवति किं कर्तृ सदित्ति सर्वं सदिति महासत्तारूपम् किंविशिष्टम् सव्वगयं संकरव्यतिकरपरिहाररूपस्वजात्यविरोधेन

अन्वयार्थः[धर्मं] धर्मने [खलु] खरेखर [उपदिशता] उपदेशता [जिनवरवृषभेण] जिनवरवृषभे [इह] आ विश्वमां [विविधलक्षणानां] विविध लक्षणवाळां (भिन्न भिन्न स्वरूप -अस्तित्ववाळां सर्व) द्रव्योनुं, [सत् इति] ‘सत्’ एवुं [सर्वगतं] सर्वगत [लक्षणं] लक्षण (साद्रश्य -अस्तित्व) [एकं] एक [प्रज्ञप्तम्] कह्युं छे.

टीकाःआ विश्वमां, विचित्रताने विस्तारता (विविधपणुंअनेकपणुं दर्शावता), अन्य द्रव्योथी व्यावृत्त रहीने वर्तता अने प्रत्येक द्रव्यनी सीमा बांधता एवा विशेषलक्षणभूत स्वरूप -अस्तित्व वडे (सर्व द्रव्यो) लक्षित थतां होवा छतां, सर्व द्रव्योनुं, विचित्रताना विस्तारने अस्त करतुं, सर्व द्रव्योमां प्रवर्तीने वर्ततुं अने प्रत्येक द्रव्यनी बंधायेली सीमाने अवगणतुं, ‘सत्’ एवुं जे सर्वगत सामान्यलक्षणभूत साद्रश्य -अस्तित्व ते खरेखर एक ज जाणवुं. ए रीते ‘सत्’ एवुं कथन अने ‘सत्’ एवुं ज्ञान सर्व पदार्थोनो परामर्श करनारुं छे. जो ते एम न होय (अर्थात् जो ते सर्वपदार्थपरामर्शी न होय) तो कोईक पदार्थ सत् (हयातीवाळो) होवो जोईए, कोईक असत् (हयाती विनानो) होवो जोईए, कोईक सत् तथा असत् होवो जोईए, अने कोईक अवाच्य होवो जोईए; परंतु ते तो विरुद्ध ज छे. अने आ (‘सत्’ एवुं कथन अने ज्ञान सर्वपदार्थपरामर्शी होवानी वात) तो सिद्ध थई शके छे, वृक्षनी जेम. १. जिनवरवृषभ = जिनवरोमां श्रेष्ठ; तीर्थंकर. २.सर्वगत = सर्वमां व्यापनारुं ३. व्यावृत्त = जुदुं; छूटुं; भिन्न. ४. परामर्श = स्पर्श; ख्याल; विचार; लक्ष; स्मरण.


Page 181 of 513
PDF/HTML Page 212 of 544
single page version

कहानामात्मीयात्मीयस्य विशेषलक्षणभूतस्य स्वरूपास्तित्वस्यावष्टम्भेनोत्तिष्ठन्नानात्वं, सामान्य- लक्षणभूतेन सादृश्योद्भासिनानोकहत्वेनोत्थापितमेकत्वं तिरियति, तथा बहूनां बहुविधानां द्रव्याणामात्मीयात्मीयस्य विशेषलक्षणभूतस्य स्वरूपास्तित्वस्यावष्टम्भेनोत्तिष्ठन्नानात्वं, सामान्य- लक्षणभूतेन सादृश्योद्भासिना सदित्यस्य भावेनोत्थापितमेकत्वं तिरियति यथा च तेषामनो- कहानां सामान्यलक्षणभूतेन सादृश्योद्भासिनानोकहत्वेनोत्थापितेनैकत्वेन तिरोहितमपि विशेषलक्षणभूतस्य स्वरूपास्तित्वस्यावष्टम्भेनोत्तिष्ठन्नानात्वमुच्चकास्ति, तथा सर्वद्रव्याणामपि सामान्यलक्षणभूतेन सादृश्योद्भासिना सदित्यस्य भावेनोत्थापितेनैकत्वेन तिरोहितमपि विशेष- लक्षणभूतस्य स्वरूपास्तित्वस्यावष्टम्भेनोत्तिष्ठन्नानात्वमुच्चकास्ति ।।९७।। शुद्धसंग्रहनयेन सर्वगतं सर्वपदार्थव्यापकम् इदं केनोक्त म् उवदिसदा खलु धम्मं जिणवरवसहेण पण्णत्तं धर्मं वस्तुस्वभावसंग्रहमुपदिशता खलु स्फु टं जिनवरवृषभेण प्रज्ञप्तमिति तद्यथायथा सर्वे मुक्तात्मनः सन्तीत्युक्ते सति परमानन्दैकलक्षणसुखामृतरसास्वादभरितावस्थलोकाकाशप्रमितशुद्धासंख्येयात्मप्रदेशै-

जेम घणां बहुविध वृक्षोने पोतपोताना विशेषलक्षणभूत स्वरूप -अस्तित्वना अवलंबनथी ऊभुं थतुं जे अनेकत्व तेने, सामान्यलक्षणभूत साद्रश्यदर्शक वृक्षपणा वडे ऊभुं थतुं एकत्व तिरोहित करे छे, तेम घणां बहुविध द्रव्योने पोतपोताना विशेषलक्षणभूत स्वरूप -अस्तित्वना अवलंबनथी ऊभुं थतुं जे अनेकत्व तेने, सामान्यलक्षणभूत साद्रश्यदर्शक ‘सत’्पणा वडे (‘सत्’ एवा भाव वडे, होवापणा वडे, ‘छे’पणा वडे) ऊभुं थतुं एकत्व तिरोहित करे छे. वळी जेम ते वृक्षोनी बाबतमां, सामान्यलक्षणभूत साद्रश्यदर्शक वृक्षपणाथी ऊभा थता एकत्व वडे तिरोहित थतुं होवा छतां (पोतपोताना) विशेषलक्षणभूत स्वरूप -अस्तित्वना अवलंबनथी ऊभुं थतुं अनेकत्व स्पष्टपणे प्रकाशमान रहे छे (आबाद रहे छे, नष्ट थतुं नथी), तेम सर्व द्रव्योनी बाबतमां पण, सामान्यलक्षणभूत साद्रश्यदर्शक ‘सत्’पणाथी ऊभा थता एकत्व वडे तिरोहित थतुं होवा छतां (पोतपोताना) विशेषलक्षणभूत स्वरूप -अस्तित्वना अवलंबनथी ऊभुं थतुं अनेकत्व स्पष्टपणे प्रकाशमान रहे छे. [घणां (अर्थात् संख्याथी अनेक) अने बहुविध (अर्थात् आम्रवृक्ष, अशोकवृक्ष इत्यादि अनेक प्रकारनां) वृक्षोनुं पोतपोतानुं स्वरूप -अस्तित्व भिन्न भिन्न होवाथी स्वरूप- अस्तित्वनी अपेक्षाए तेमनामां अनेकपणुं छे, परंतु वृक्षपणुं के जे सर्व वृक्षोनुं सामान्य लक्षण छे अने जे सर्व वृक्षोमां साद्रश्य (समानपणुं) बतावे छे तेनी अपेक्षाए सर्व वृक्षोमां एकपणुं छे; आ एकपणाने मुख्य करीए त्यारे अनेकपणुं गौण थाय छे; तेवी रीते घणां (अर्थात् अनंत) अने बहुविध (अर्थात् छ प्रकारनां) द्रव्योनुं पोतपोतानुं स्वरूप -अस्तित्व १. साद्रश्य = समानपणुं; सरखापणुं. २. तिरोहित = तिरोभूत; आच्छादित; अद्रश्य.


Page 182 of 513
PDF/HTML Page 213 of 544
single page version

अथ द्रव्यैर्द्रव्यान्तरस्यारम्भं द्रव्यादर्थान्तरत्वं च सत्तायाः प्रतिहन्ति
दव्वं सहावसिद्धं सदिति जिणा तच्चदो समक्खादा
सिद्धं तध आगमदो णेच्छदि जो सो हि परसमओ ।।९८।।
द्रव्यं स्वभावसिद्धं सदिति जिनास्तत्त्वतः समाख्यातवन्तः
सिद्धं तथा आगमतो नेच्छति यः स हि परसमयः ।।९८।।
स्तथा किंचिदूनचरमशरीराकारादिपर्यायैश्च संकरव्यतिकरपरिहाररूपजातिभेदेन भिन्नानामपि सर्वेषां
सिद्धजीवानां ग्रहणं भवति, तथा ‘सर्वं सत्’ इत्युक्ते संग्रहनयेन सर्वपदार्थानां ग्रहणं भवति
अथवा
सेनेयं वनमिदमित्युक्ते अश्वहस्त्यादिपदार्थानां निम्बाम्रादिवृक्षाणां स्वकीयस्वकीयजातिभेदभिन्नानां
युगपद्ग्रहणं भवति, तथा सर्वं सदित्युक्ते सति सादृश्यसत्ताभिधानेन महासत्तारूपेण शुद्धसंग्रह-

नयेन सर्वपदार्थानां स्वजात्यविरोधेन ग्रहणं भवतीत्यर्थः
।।९७।। अथ यथा द्रव्यं स्वभावसिद्धं तथा
भिन्न भिन्न होवाथी स्वरूप -अस्तित्वनी अपेक्षाए तेमनामां अनेकपणुं छे, परंतु सत्पणुं
(होवापणुं, ‘छे’ एवो भाव) के जे सर्व द्रव्योनुं सामान्य लक्षण छे अने जे सर्व द्रव्योमां
साद्रश्य बतावे छे तेनी अपेक्षाए सर्व द्रव्योमां एकपणुं छे; आ एकपणाने मुख्य करीए
त्यारे अनेकपणुं गौण थाय छे. वळी आ प्रमाणे ज्यारे सामान्य सत्
पणाने मुख्यपणे
लक्षमां लेतां सर्व द्रव्योना एकत्वनी मुख्यता थवाथी अनेकत्व गौण थाय छे, त्यारे पण
ते (समस्त द्रव्योनुं स्वरूप -अस्तित्वसंबंधी) अनेकत्व स्पष्टपणे प्रकाशमान ज रहे छे.]

(आ प्रमाणे साद्रश्य -अस्तित्वनुं निरूपण थयुं.) ९७. हवे द्रव्योथी द्रव्यांतरनी उत्पत्ति होवानुं अने द्रव्यथी सत्तानुं *अर्थांतरपणुं होवानुं खंडन करे छे (अर्थात् कोई द्रव्यथी अन्य द्रव्यनी उत्पत्ति थती नथी अने द्रव्यथी अस्तित्व कोई जुदो पदार्थ नथी एम नक्की करे छे)ः

द्रव्यो स्वभावे सिद्ध ने ‘सत्तत्त्वतः श्री जिनो कहे;
ए सिद्ध छे आगम थकी, माने न ते परसमय छे. ९८.

अन्वयार्थः[द्रव्यं] द्रव्य [स्वभावसिद्धं] स्वभावथी सिद्ध अने [सत् इति] (स्वभावथी ज) ‘सत्’ छे एम [जिनाः] जिनोए [तत्त्वतः] तत्त्वतः [समाख्यातवन्तः] कह्युं छे; [तथा] ए प्रमाणे [आगमतः] आगम द्वारा [सिद्धं] सिद्ध छे; [यः] जे [न इच्छति] माने [सः] ते [हि] खरेखर [परसमयः] परसमय छे. *अर्थांतर = अन्य पदार्थ; जुदो पदार्थ.


Page 183 of 513
PDF/HTML Page 214 of 544
single page version

न खलु द्रव्यैर्द्रव्यान्तराणामारम्भः, सर्वद्रव्याणां स्वभावसिद्धत्वात् स्वभावसिद्धत्वं तु तेषामनादिनिधनत्वात् अनादिनिधनं हि न साधनान्तरमपेक्षते गुणपर्यायात्मानमात्मनः स्वभावमेव मूलसाधनमुपादाय स्वयमेव सिद्धसिद्धिमद्भूतं वर्तते यत्तु द्रव्यैरारभ्यते न तद्द्रव्यान्तरं, कादाचित्कत्वात् स पर्यायः, द्वयणुकादिवन्मनुष्यादिवच्च द्रव्यं पुनरनवधि त्रिसमयावस्थायि न तथा स्यात् अथैवं यथा सिद्धं स्वभावत एव द्रव्यं, तथा सदित्यपि तत्स्वभावत एव सिद्धमित्यवधार्यताम्, सत्तात्मनात्मनः स्वभावेन निष्पन्ननिष्पत्तिमद्भाव- युक्तत्वात् न च द्रव्यादर्थान्तरभूता सत्तोपपत्तिमभिप्रपद्यते यतस्तत्समवायात्तत्सदिति स्यात् तत्सदपि स्वभावत एवेत्याख्यातिदव्वं सहावसिद्धं द्रव्यं परमात्मद्रव्यं स्वभावसिद्धं भवति कस्मात् अनाद्यनन्तेन परहेतुनिरपेक्षेण स्वतः सिद्धेन केवलज्ञानादिगुणाधारभूतेन सदानन्दैकरूपसुखसुधारसपरम- समरसीभावपरिणतसर्वशुद्धात्मप्रदेशभरितावस्थेन शुद्धोपादानभूतेन स्वकीयस्वभावेन निष्पन्नत्वात् यच्च स्वभावसिद्धं न भवति तद्द्रव्यमपि न भवति द्वयणुकादिपुद्गलस्कन्धपर्यायवत् मनुष्यादिजीवपर्यायवच्च सदिति यथा स्वभावतः सिद्धं तद्द्रव्यं तथा सदिति सत्तालक्षणमपि स्वभावत

टीकाःखरेखर द्रव्योथी द्रव्यांतरोनी उत्पत्ति थती नथी, कारण के सर्व द्रव्यो स्वभावसिद्ध छे. (तेमनुं) स्वभावसिद्धपणुं तो तेमना अनादिनिधनपणाने लीधे छे; कारण के अनादिनिधन साधनांतरनी अपेक्षा राखतुं नथी, गुणपर्यायात्मक एवा पोताना स्वभावने जके जे मूळ साधन छे तेनेधारण करीने स्वयमेव सिद्ध थयेलुं वर्ते छे.

जे द्रव्योथी उत्पन्न थाय छे ते तो द्रव्यांतर नथी, कादाचित्कपणाने लीधे पर्याय छे; जेम के द्वि -अणुक वगेरे तथा मनुष्य वगेरे. द्रव्य तो अनवधि (मर्यादा विनानुं), त्रिसमय -अवस्थायी (त्रणे काळ रहेनारुं) होवाथी उत्पन्न न थाय.

हवे ए रीते जेम द्रव्य स्वभावथी ज सिद्ध छे, तेम ‘(ते) सत् छे’ एवुं पण तेना स्वभावथी ज सिद्ध छे एम निर्णय हो, कारण के सत्तात्मक एवा पोताना स्वभावथी निष्पन्न थयेला भाववाळुं छे (द्रव्यनो ‘सत् छे’ एवो भाव द्रव्यना सत्तास्वरूप स्वभावनो ज बनेलोरचायेलो छे).

द्रव्यथी अर्थांतरभूत सत्ता उपपन्न नथी (बनी शकती नथी, घटती नथी, योग्य नथी) के जेना समवायथी ते (-द्रव्य) ‘सत्’ होय. (आ वात स्पष्ट समजाववामां आवे छेः) १. अनादिनिधन = आदि अने अंत रहित. (जे अनादि -अनंत होय तेनी सिद्धि माटे अन्य साधननी

जरूर नथी.) २. कादाचित्क = कदाचित्कोई वार होय एवुं; अनित्य.


Page 184 of 513
PDF/HTML Page 215 of 544
single page version

सतः सत्तायाश्च न तावद्युतसिद्धत्वेनार्थान्तरत्वं, तयोर्दण्डदण्डिवद्युतसिद्धस्यादर्शनात् अयुत- सिद्धत्वेनापि न तदुपपद्यते इहेदमिति प्रतीतेरुपपद्यत इति चेत् किंनिबन्धना हीहेदमिति प्रतीतिः भेदनिबन्धनेति चेत् को नाम भेदः प्रादेशिक अताद्भाविको वा तावत्प्रादेशिकः, पूर्वमेव युतसिद्धत्वस्यापसारणात् अताद्भाविकश्चेत् उपपन्न एव, यद्द्रव्यं तन्न गुण इति वचनात् अयं तु न खल्वेकान्तेनेहेदमिति प्रतीतेर्निबन्धनं, एव भवति, न च भिन्नसत्तासमवायात् अथवा यथा द्रव्यं स्वभावतः सिद्धं तथा तस्य योऽसौ सत्तागुणः सोऽपि स्वभावसिद्ध एव कस्मादिति चेत् सत्ताद्रव्ययोः संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदेऽपि दण्डदण्डिवद्भिन्नप्रदेशाभावात् इदं के कथितवन्तः जिणा तच्चदो समक्खादा जिनाः कर्तारः तत्त्वतः सम्यगाख्यातवन्तः कथितवन्तः सिद्धं तह आगमदो सन्तानापेक्षया द्रव्यार्थिकनयेनानादिनिधनागमादपि तथा सिद्धं णेच्छदि जो सो हि परसमओ नेच्छति न मन्यते य इदं वस्तुस्वरूपं स हि स्फु टं परसमयो

प्रथम तो सत्थी सत्तानुं युतसिद्धपणा वडे अर्थांतरपणुं नथी, कारण के दंड अने दंडीनी माफक तेमनी बाबतमां युतसिद्धपणुं जोवामां आवतुं नथी. (बीजुं,) अयुतसिद्धपणा वडे पण ते (अर्थांतरपणुं) बनतुं नथी. ‘आमां आ छे (अर्थात् द्रव्यमां सत्ता छे)’ एवी प्रतीति थती होवाथी ते बनी शके छे एम कहेवामां आवे तो (पूछीए छीए के) ‘आमां आ छे’ एवी प्रतीति शाना आश्रये (शा कारणे) थाय छे? भेदना आश्रये थाय छे (अर्थात् द्रव्य अने सत्तामां भेद होवाना कारणे थाय छे) एम कहेवामां आवे तो (पूछीए छीए के), कयो भेद? प्रादेशिक के अताद्भाविक? प्रादेशिक तो नथी, कारण के युतसिद्धपणुं पूर्वे ज रद कर्युं छे. अताद्भाविक कहेवामां आवे तो ते उपपन्न ज (-उचित ज) छे, कारण के ‘जे द्रव्य छे ते गुण नथी’ एवुं (शास्त्रनुं) वचन छे. परंतु (अहीं पण ए ध्यानमां राखवुं के) आ अताद्भाविक भेद ‘एकांते आमां आ छे’ एवी प्रतीतिनो आश्रय १. सत् = होतुंहयातहयातीवाळुं अर्थात् द्रव्य. २. सत्ता = होवापणुं; हयाती. ३. युतसिद्ध = जोडाईने सिद्ध थयेलुं; समवायथीसंयोगथी सिद्ध थयेलुं. [जेम लाकडी अने माणस

जुदां होवा छतां लाकडीना योगथी माणस ‘लाकडीवाळो’ थाय छे तेम सत्ता अने द्रव्य जुदां होवा
छतां सत्ता साथे जोडाईने द्रव्य ‘सत्तावाळुं’ (-सत्
) थयुं छे एम नथी. लाकडी अने माणसनी
जेम सत्ता अने द्रव्य जुदां जोवामां ज आवतां नथी. आ रीते ‘लाकडी’ अने ‘लाकडीवाळा’नी
माफक ‘सत्ता’ अने ‘सत्
’नी बाबतमां युतसिद्धपणुं नथी.]

४. द्रव्य अने सत्तामां प्रदेशभेद नथी, कारण के प्रदेशभेद होय तो युतसिद्धपणुं आवेजे प्रथम

ज रद करी बताव्युं छे. ५. द्रव्य ते गुण नथी अने गुण ते द्रव्य नथीआवा द्रव्य -गुणना भेदने (गुण -गुणीभेदने)

अताद्भाविक भेद (ते -पणे नहि होवारूप भेद) कहे छे. द्रव्य अने सत्तामां आवो भेद कहेवामां
आवे तो ते योग्य ज छे.

Page 185 of 513
PDF/HTML Page 216 of 544
single page version

स्वयमेवोन्मग्ननिमग्नत्वात् तथाहियदैव पर्यायेणार्प्यते द्रव्यं तदैव गुणवदिदं द्रव्यमय- मस्य गुणः, शुभ्रमिदमुत्तरीयमयमस्य शुभ्रो गुण इत्यादिवदताद्भाविको भेद उन्मज्जति यदा तु द्रव्येणार्प्यते द्रव्यं तदास्तमितसमस्तगुणवासनोन्मेषस्य तथाविधं द्रव्यमेव शुभ्रमुत्तरीय- मित्यादिवत्प्रपश्यतः समूल एवाताद्भाविको भेदो निमज्जति एवं हि भेदे निमज्जति तत्प्रत्यया प्रतीतिर्निमज्जति तस्यां निमज्जत्यामयुतसिद्धत्वोत्थमर्थान्तरत्वं निमज्जति ततः समस्तमपि द्रव्यमेवैकं भूत्वावतिष्ठते यदा तु भेद उन्मज्जति, तस्मिन्नुन्मज्जति तत्प्रत्यया प्रतीति- रुन्मज्जति, तस्यामुन्मज्जत्यामयुतसिद्धत्वोत्थमर्थान्तरत्वमुन्मज्जति, तदापि तत्पर्यायत्वेनोन्मज्जज्जल- राशेर्जलकल्लोल इव द्रव्यान्न व्यतिरिक्तं स्यात् एवं सति स्वयमेव सद्द्रव्यं भवति यस्त्वेवं मिथ्यादृष्टिर्भवति एवं यथा परमात्मद्रव्यं स्वभावतः सिद्धमवबोद्धव्यं तथा सर्वद्रव्याणीति अत्र द्रव्यं केनापि पुरुषेण न क्रियते सत्तागुणोऽपि द्रव्याद्भिन्नो नास्तीत्यभिप्रायः ।।९८।। अथोत्पादव्ययध्रौव्यत्वे (-कारण) नथी, कारण के ते (अताद्भाविक भेद) स्वयमेव (पोते ज) उन्मग्न अने निमग्न थाय छे. ते आ प्रमाणेः ज्यारे द्रव्यने पर्याय प्राप्त कराववामां आवे (अर्थात् ज्यारे द्रव्यने पर्याय प्राप्त करे छेपहोंचे छे एम पर्यायार्थिक नयथी जोवामां आवे), त्यारे ज‘शुक्ल आ वस्त्र छे, आ आनो शुक्लत्वगुण छे’ इत्यादिनी माफक‘गुणवाळुं आ द्रव्य छे, आ आनो गुण छे’ एम अताद्भाविक भेद उन्मग्न थाय छे. परंतु ज्यारे द्रव्यने द्रव्य प्राप्त कराववामां आवे (अर्थात् द्रव्यने द्रव्य प्राप्त करे छेपहोंचे छे एम द्रव्यार्थिक नयथी जोवामां आवे), त्यारे समस्त गुणवासनाना उन्मेष जेने अस्त थई गया छे एवा ते जीवने‘शुक्ल वस्त्र ज छे’ इत्यादिनी माफक‘आवुं द्रव्य ज छे’ एम जोतां समूळो ज अताद्भाविक भेद निमग्न थाय छे. ए रीते भेद निमग्न थतां तेना आश्रये (-कारणे) थती प्रतीति निमग्न थाय छे. ते (प्रतीति) निमग्न थतां अयुतसिद्धत्वजनित अर्थांतरपणुं निमग्न थाय छे. तेथी बधुंय (आखुंय), एक द्रव्य ज थईने रहे छे. अने ज्यारे भेद उन्मग्न थाय छे, ते उन्मग्न थतां तेना आश्रये (-कारणे) थती प्रतीति उन्मग्न थाय छे, ते (प्रतीति) उन्मग्न थतां अयुतसिद्धत्वजनित अर्थांतरपणुं उन्मग्न थाय छे, त्यारे पण (ते) द्रव्यना पर्यायपणे उन्मग्न थतुं होवाथी,जेम जळराशिथी जळकल्लोल व्यतिरिक्त नथी (अर्थात् समुद्रथी तरंग जुदुं नथी) तेमद्रव्यथी व्यतिरिक्त होतुं नथी. १. उन्मग्न थवुं = उपर आववुं; तरी आववुं; प्रगट थवुं. (मुख्य थवुं.) २. निमग्न थवुं = डूबी जवुं. (गौण थवुं.) ३. गुणवासनाना उन्मेष = द्रव्यमां अनेक गुणो होवाना वलणनुं (अभिप्रायनुं) प्राकट्य; गुणभेद

होवारूप मनोवलणना (अभिप्रायना) फणगा. प्र. २४


Page 186 of 513
PDF/HTML Page 217 of 544
single page version

नेच्छति स खलु परसमय एव द्रष्टव्यः ।।९८।।

अथोत्पादव्ययध्रौव्यात्मकत्वेऽपि सद्द्रव्यं भवतीति विभावयति
सदवट्ठिदं सहावे दव्वं दव्वस्स जो हि परिणामो
अत्थेसु सो सहावो ठिदिसंभवणाससंबद्धो ।।९९।।
सदवस्थितं स्वभावे द्रव्यं द्रव्यस्य यो हि परिणामः
अर्थेषु स स्वभावः स्थितिसंभवनाशसंबद्धः ।।९९।।

इह हि स्वभावे नित्यमवतिष्ठमानत्वात्सदिति द्रव्यम् स्वभावस्तु द्रव्यस्य ध्रौव्यो- त्पादोच्छेदैक्यात्मकपरिणामः यथैव हि द्रव्यवास्तुनः सामस्त्येनैकस्यापि विष्कम्भक्रम- सति सत्तैव द्रव्यं भवतीति प्रज्ञापयतिसदवट्ठिदं सहावे दव्वं द्रव्यं मुक्तात्मद्रव्यं भवति किं कर्तृ सदिति शुद्धचेतनान्वयरूपमस्तित्वम् किंविशिष्टम् अवस्थितम् क्व स्वभावे स्वभावं कथयति दव्वस्स जो हि परिणामो तस्य परमात्मद्रव्यस्य संबन्धी हि स्फु टं यः परिणामः केषु विषयेषु अत्थेसु

आ प्रमाणे होवाथी (एम नक्की थयुं के) द्रव्य स्वयमेव सत् छे. आम जे मानतो नथी ते खरेखर परसमय ज मानवो. ९८.

हवे उत्पादव्ययध्रौव्यात्मक होवा छतां द्रव्य ‘सत्’ छे एम दर्शावे छेः
द्रव्यो स्वभाव विषे अवस्थित, तेथी ‘सत्’ सौ द्रव्य छे;
उत्पाद -ध्रौव्य -विनाशयुत परिणाम द्रव्यस्वभाव छे. ९९.

अन्वयार्थः[स्वभावे] स्वभावमां [अवस्थितं] अवस्थित (होवाथी) [द्रव्यं] द्रव्य [सत्] ‘सत्’ छे; [द्रव्यस्य] द्रव्यनो [यः हि] जे [स्थितिसंभवनाशसंबद्धः] उत्पादव्ययध्रौव्य सहित [परिणामः] परिणाम [सः] ते [अर्थेषु स्वभावः] पदार्थोनो स्वभाव छे.

टीकाःअहीं (विश्वने विषे) स्वभावमां नित्य अवस्थित होवाथी द्रव्य ‘सत् छे. स्वभाव द्रव्यनो ध्रौव्य -उत्पाद -विनाशनी एकतास्वरूप परिणाम छे.

जेम द्रव्यनुं वास्तु समग्रपणा वडे (अखंडपणा वडे) एक होवा छतां, विस्तार- १. अवस्थित = रहेलुं; टकेलुं. २. द्रव्यनुं वास्तु = द्रव्यनो स्व -विस्तार; द्रव्यनुं स्वक्षेत्र; द्रव्यनुं स्व -कद; द्रव्यनुं स्व -दळ. (वास्तु = घर;

रहेठाण; निवासस्थान; आश्रय; भूमि.)

Page 187 of 513
PDF/HTML Page 218 of 544
single page version

प्रवृत्तिवर्तिनः सूक्ष्मांशाः प्रदेशाः, तथैव हि द्रव्यवृत्तेः सामस्त्येनैकस्यापि प्रवाहक्रमप्रवृत्तिवर्तिनः सूक्ष्मांशाः परिणामाः यथा च प्रदेशानां परस्परव्यतिरेकनिबन्धनो विष्कम्भक्रमः, तथा परिणामानां परस्परव्यतिरेकनिबन्धनः प्रवाहक्रमः यथैव च ते प्रदेशाः स्वस्थाने स्वरूप- पूर्वरूपाभ्यामुत्पन्नोच्छन्नत्वात्सर्वत्र परस्परानुस्यूतिसूत्रितैकवास्तुतयानुत्पन्नप्रलीनत्वाच्च संभूति- संहारध्रौव्यात्मकमात्मानं धारयन्ति, तथैव ते परिणामाः स्वावसरे स्वरूपपूर्वरूपाभ्या- मुत्पन्नोच्छन्नत्वात्सर्वत्र परस्परानुस्यूतिसूत्रितैकप्रवाहतयानुत्पन्नप्रलीनत्वाच्च संभूतिसंहारध्रौव्या- त्मकमात्मानं धारयन्ति यथैव च य एव हि पूर्वप्रदेशोच्छेदनात्मको वास्तुसीमान्तः स एव हि तदुत्तरोत्पादात्मकः, स एव च परस्परानुस्यूतिसूत्रितैकवास्तुतयातदुभयात्मक इति; तथैव परमात्मपदार्थस्य धर्मत्वादभेदनयेनार्था भण्यन्ते के ते केवलज्ञानादिगुणाः सिद्धत्वादिपर्यायाश्च, तेष्वर्थेषु विषयेषु योऽसौ परिणामः सो सहावो केवलज्ञानादिगुणसिद्धत्वादिपर्यायरूपस्तस्य परमात्मद्रव्यस्य स्वभावो भवति स च कथंभूतः ठिदिसंभवणाससंबद्धो स्वात्मप्राप्तिरूपमोक्षपर्यायस्य संभवस्तस्मिन्नेव क्षणे परमागमभाषयैकत्ववितर्कावीचारद्वितीयशुक्लध्यानसंज्ञस्य शुद्धोपादानभूतस्य क्रममां प्रवर्तनारा तेना जे सूक्ष्म अंशो ते प्रदेशो छे, तेम द्रव्यनी वृत्ति समग्रपणा वडे एक होवा छतां, प्रवाहक्रममां प्रवर्तनारा तेना जे सूक्ष्म अंशो ते परिणामो छे. जेम विस्तारक्रमनुं कारण प्रदेशोनो परस्पर व्यतिरेक छे, तेम प्रवाहक्रमनुं कारण परिणामोनो परस्पर व्यतिरेक छे.

जेम ते प्रदेशो पोताना स्थानमां स्व -रूपथी उत्पन्न ने पूर्वरूपथी विनष्ट होवाथी तथा सर्वत्र (बधेय) परस्पर अनुस्यूतिथी रचायेला एकवास्तुपणा वडे अनुत्पन्न -अविनष्ट होवाथी उत्पत्ति -संहार -ध्रौव्यात्मक छे, तेम ते परिणामो पोताना अवसरमां स्व -रूपथी उत्पन्न ने पूर्वरूपथी विनष्ट होवाथी तथा सर्वत्र परस्पर अनुस्यूतिथी रचायेला एक- प्रवाहपणा वडे अनुत्पन्न -अविनष्ट होवाथी उत्पत्ति -संहार -ध्रौव्यात्मक छे. वळी जेम वास्तुनो जे नानामां नानो (छेवटनो) अंश पूर्वप्रदेशना विनाशस्वरूप छे ते ज (अंश) त्यारपछीना प्रदेशना उत्पादस्वरूप छे तथा ते ज परस्पर अनुस्यूतिथी रचायेला एकवास्तुपणा वडे १. वृत्ति = वर्तवुं ते; होवुं ते; होवापणुं; हयाती. २. व्यतिरेक = भेद; (एकनो बीजामां) अभाव. (एक परिणाम ते बीजा परिणामरूप नथी तेथी द्रव्यना

प्रवाहमां क्रम छे.) ३. अनुस्यूति = अन्वयपूर्वक जोडाण. [सर्व परिणामो परस्पर अन्वयपूर्वक (-साद्रश्यसहित)

गूंथायेला (जोडायेला) होवाथी ते बधा परिणामो एकप्रवाहपणे छे तेथी तेओ उत्पन्न के
विनष्ट नथी.]

Page 188 of 513
PDF/HTML Page 219 of 544
single page version

य एव हि पूर्वपरिणामोच्छेदात्मकः प्रवाहसीमान्तः स एव हि तदुत्तरोत्पादात्मकः, स एव च परस्परानुस्यूतिसूत्रितैकप्रवाहतयातदुभयात्मक इति एवमस्य स्वभावत एव त्रिलक्षणायां परिणामपद्धतौ दुर्ललितस्य स्वभावानतिक्रमात्त्रिलक्षणमेव सत्त्वमनुमोदनीयम् मुक्ताफलदामवत् यथैव हि परिगृहीतद्राघिम्नि प्रलम्बमाने मुक्ताफलदामनि समस्तेष्वपि स्वधामसूच्चकासत्सु मुक्ताफलेषूत्तरोत्तरेषु धामसूत्तरोत्तरमुक्ताफलानामुदयनात्पूर्वपूर्वमुक्ताफलानामनुदयनात् सर्वत्रापि परस्परानुस्यूतिसूत्रकस्य सूत्रकस्यावस्थानात्त्रैलक्षण्यं प्रसिद्धिमवतरति, तथैव हि परिगृहीत- नित्यवृत्तिनिवर्तमाने द्रव्ये समस्तेष्वपि स्वावसरेषूच्चकासत्सु परिणामेषूत्तरोत्तरेष्ववसरेषूत्तरोत्तर- परिणामानामुदयनात्पूर्वपूर्वपरिणामानामनुदयनात् सर्वत्रापि परस्परानुस्यूतिसूत्रकस्य प्रवाहस्या- वस्थानात्त्रैलक्षण्यं प्रसिद्धिमवतरति ।।९९।। समस्तरागादिविकल्पोपाधिरहितस्वसंवेदनज्ञानपर्यायस्य नाशस्तस्मिन्नेव समये तदुभयाधारभूतपरमात्म- द्रव्यस्य स्थितिरित्युक्तलक्षणोत्पादव्ययध्रौव्यत्रयेण संबन्धो भवतीति एवमुत्पादव्ययध्रौव्यत्रयेणैकसमये अनुभयस्वरूप छे (अर्थात् बेमांथी एक्के स्वरूपे नथी), तेम प्रवाहनो जे नानामां नानो अंश पूर्वपरिणामना विनाशस्वरूप छे ते ज त्यारपछीना परिणामना उत्पादस्वरूप छे तथा ते ज परस्पर अनुस्यूतिथी रचायेला एकप्रवाहपणा वडे अनुभयस्वरूप छे.

आ प्रमाणे स्वभावथी ज त्रिलक्षण परिणामपद्धतिमां (परिणामोनी परंपरामां) वर्ततुं द्रव्य स्वभावने नहि अतिक्रमतुं होवाथी सत्त्वने त्रिलक्षण ज अनुमोदवुं मोतीना हारनी माफक. (ते आ रीतेः) जेम जेणे (अमुक) लंबाई ग्रहण करेली छे एवा लटकता मोतीना हारने विषे, पोतपोतानां स्थानोमां प्रकाशतां समस्त मोतीओमां, पछी पछीनां स्थानोए पछीपछीनां मोतीओ प्रगट थतां होवाथी अने पहेलांपहेलांनां मोतीओ नहि प्रगट थतां होवाथी तथा बधेय परस्पर अनुस्यूति रचनारो दोरो अवस्थित होवाथी त्रिलक्षणपणुं प्रसिद्धि पामे छे; तेम जेणे नित्यवृत्ति ग्रहण करेली छे एवा रचाता (परिणमता) द्रव्यने विषे, पोतपोताना अवसरोमां प्रकाशता (प्रगटता) समस्त परिणामोमां, पछीपछीना अवसरोए पछीपछीना परिणामो प्रगट थता होवाथी अने पहेलांपहेलांना परिणामो नहि प्रगट थता होवाथी तथा बधेय परस्पर अनुस्यूति रचनारो प्रवाह अवस्थित (टकतो) होवाथी त्रिलक्षणपणुं प्रसिद्धि पामे छे. १. अतिक्रमतुं = ओळंगतुं; छोडतुं. २. सत्त्व = सत्पणुं; (अभेदनये) द्रव्य. ३. त्रिलक्षण = उत्पाद, व्यय ने ध्रौव्य ए त्रण लक्षणवाळुं; त्रिस्वरूप; त्रयात्मक. ४. अनुमोदवुं = आनंदथी संमत करवुं. ५. नित्यवृत्ति = नित्य टकवापणुं; नित्य हयाती; सदा वर्तवुं ते.


Page 189 of 513
PDF/HTML Page 220 of 544
single page version

अथोत्पादव्ययध्रौव्याणां परस्पराविनाभावं दृढयति
ण भवो भंगविहीणो भंगो वा णत्थि संभवविहीणो
उप्पादो वि य भंगो ण विणा धोव्वेण अत्थेण ।।१००।।
न भवो भङ्गविहीनो भङ्गो वा नास्ति संभवविहीनः
उत्पादोऽपि च भङ्गो न विना ध्रौव्येणार्थेन ।।१००।।
यद्यपि पर्यायार्थिकनयेन परमात्मद्रव्यं परिणतं, तथापि द्रव्यार्थिकनयेन सत्तालक्षणमेव भवति
त्रिलक्षणमपि सत्सत्तालक्षणं कथं भण्यत इति चेत् ‘‘उत्पादव्ययध्र्र्
र्र्
ौव्ययुक्तं सत्’’ इति वचनात् यथेदं
परमात्मद्रव्यमेकसमयेनोत्पादव्ययध्रौव्यैः परिणतमेव सत्तालक्षणं भण्यते तता सर्वद्रव्याणीत्यर्थः ।।९९।।
एवं स्वरूपसत्तारूपेण प्रथमगाथा, महासत्तारूपेण द्वितीया, यथा द्रव्यं स्वतःसिद्धं तथा सत्तागुणोऽपीति
कथनेन तृतीया, उत्पादव्ययध्रौव्यत्वेऽपि सत्तैव द्रव्यं भण्यत इति कथनेन चतुर्थीति गाथाचतुष्टयेन

भावार्थःदरेक द्रव्य सदाय स्वभावमां रहे छे तेथी ‘सत्’ छे. ते स्वभाव उत्पादव्ययध्रौव्यस्वरूप परिणाम छे. जेम द्रव्यना विस्तारनो नानामां नानो अंश ते प्रदेश छे, तेम द्रव्यना प्रवाहनो नानामां नानो अंश ते परिणाम छे. दरेक परिणाम स्व -काळमां पोताना रूपे ऊपजे छे, पूर्व रूपथी नाश पामे छे अने सर्व परिणामोमां एकप्रवाहपणुं होवाथी दरेक परिणाम उत्पाद -विनाश विनानो एकरूपध्रुव रहे छे. वळी उत्पाद -व्यय- ध्रौव्यमां समयभेद नथी, त्रणेय एक ज समये छे. आवा उत्पाद -व्यय -ध्रौव्यात्मक परिणामोनी परंपरामां द्रव्य स्वभावथी ज सदाय रहेतुं होवाथी द्रव्य पोते पण, मोतीना हारनी माफक, उत्पाद -व्यय -ध्रौव्यात्मक छे. ९९.

हवे उत्पाद, व्यय अने ध्रौव्यनो परस्पर अविनाभाव द्रढ करे छेः
उत्पाद भंग विना नहीं, संहार सर्ग विना नहीं;
उत्पाद तेम ज भंग, ध्रौव्य -पदार्थ विण वर्ते नहीं. १००.

अन्वयार्थः[भवः] उत्पाद [भङ्गविहीनः] भंग विनानो [न] होतो नथी [वा] अने [भङ्गः] भंग [संभवविहीनः] उत्पाद विनानो [नास्ति] होतो नथी; [उत्पादः] उत्पाद [अपि च] तेम ज [भङ्गः] भंग [ध्रौव्येण अर्थेन विना] ध्रौव्य पदार्थ विना [न] होता नथी. १. अविनाभाव = एक विना बीजानुं नहीं होवुं ते; एकबीजा विना होई ज न शके एवो भाव. २. भंग = व्यय; नाश.