Page 190 of 513
PDF/HTML Page 221 of 544
single page version
न खलु सर्गः संहारमन्तरेण, न संहारो वा सर्गमन्तरेण, न सृष्टिसंहारौ स्थिति- मन्तरेण, न स्थितिः सर्गसंहारमन्तरेण । य एव हि सर्गः स एव संहारः, य एव संहारः स एव सर्गः, यावेव सर्गसंहारौ सैव स्थितिः, यैव स्थितिस्तावेव सर्गसंहाराविति । तथाहि — य एव कुम्भस्य सर्गः स एव मृत्पिण्डस्य संहारः, भावस्य भावान्तराभावस्वभावेनावभासनात् । य एव च मृत्पिण्डस्य संहारः स एव कुम्भस्य सर्गः, अभावस्य भावान्तरभावस्वभावेनाव- भासनात् । यौ च कुम्भपिण्डयोः सर्गसंहारौ सैव मृत्तिकायाः स्थितिः, व्यतिरेकाणामन्वया- सत्तालक्षणविवरणमुख्यतया द्वितीयस्थलं गतम् । अथोत्पादव्ययध्रौव्याणां परस्परसापेक्षत्वं दर्शयति — ण भवो भंगविहीणो निर्दोषपरमात्मरुचिरूपसम्यक्त्वपर्यायस्य भव उत्पादः तद्विपरीतमिथ्यात्वपर्यायस्य भङ्गं विना न भवति । कस्मात् । उपादानकारणाभावात्, मृत्पिण्डभङ्गाभावे घटोत्पाद इव । द्वितीयं च कारणं मिथ्यात्वपर्यायभङ्गस्य सम्यक्त्वपर्यायरूपेण प्रतिभासनात् । तदपि कस्मात् । ‘‘भावान्तर- स्वभावरूपो भवत्यभाव’’ इति वचनात् । घटोत्पादरूपेण मृत्पिण्डभङ्ग इव । यदि पुनर्मिथ्यात्वपर्याय- भङ्गस्य सम्यक्त्वोपादानकारणभूतस्याभावेऽपि शुद्धात्मानुभूतिरुचिरूपसम्यक्त्वस्योत्पादो भवति, तर्ह्युपादानकारणरहितानां खपुष्पादीनामप्युत्पादो भवतु । न च तथा । भंगो वा णत्थि संभवविहीणो
टीकाः — खरेखर १सर्ग २संहार विना होतो नथी अने संहार सर्ग विना होतो नथी; ३सृष्टि अने संहार ४स्थिति विना होतां नथी, स्थिति सर्ग अने संहार विना होती नथी.
जे सर्ग छे ते ज संहार छे, जे संहार छे ते ज सर्ग छे; जे सर्ग ने संहार छे ते ज स्थिति छे, जे स्थिति छे ते ज सर्ग ने संहार छे. ते आ प्रमाणेः जे कुंभनो सर्ग छे ते ज ५मृत्तिकापिंडनो संहार छे, कारण के भावनुं भावान्तरना अभावस्वभावे अवभासन छे (अर्थात् भाव अन्यभावना अभावरूप स्वभावे प्रकाशे छे – देखाय छे). वळी जे मृत्तिकापिंडनो संहार छे ते ज कुंभनो सर्ग छे, कारण के अभावनुं भावान्तरना भावस्वभावे अवभासन छे (अर्थात् नाश अन्यभावना उत्पादरूप स्वभावे प्रकाशे छे). वळी जे कुंभनो सर्ग अने पिंडनो संहार छे ते ज मृत्तिकानी स्थिति छे, कारण के ६व्यतिरेको १. सर्ग = उत्पाद; उत्पत्ति. २. संहार = व्यय; नाश. ३. सृष्टि = उत्पत्ति. ४. स्थिति = टकवुं ते; ध्रुव रहेवुं ते; ध्रौव्य. ५. मृत्तिकापिंड = माटीनो पिंड; माटीनो पिंडो. ६. व्यतिरेक = भेद; एकनुं बीजारूप नहि होवुं ते; ‘आ ते नथी’ एवा ज्ञानना निमित्तभूत भिन्नरूपपणुं.
Page 191 of 513
PDF/HTML Page 222 of 544
single page version
नतिक्रमणात् । यैव च मृत्तिकायाः स्थितिस्तावेव कुम्भपिण्डयोः सर्गसंहारौ, व्यतिरेक - मुखेनैवान्वयस्य प्रकाशनात् । यदि पुनर्नेदमेवमिष्येत तदान्यः सर्गोऽन्यः संहारः अन्या स्थितिरित्यायाति । तथा सति हि केवलं सर्गं मृगयमाणस्य कुम्भस्योत्पादनकारणाभावाद- भवनिरेव भवेत्, असदुत्पाद एव वा । तत्र कुम्भस्याभवनौ सर्वेषामेव भावानामभवनिरेव भवेत्; असदुत्पादे वा व्योमप्रसवादीनामप्युत्पादः स्यात् । तथा के वलं संहारमारभमाणस्य मृत्पिण्डस्य संहारकारणाभावादसंहरणिरेव भवेत्, सदुच्छेद एव वा । तत्र मृत्पिण्डस्यासंहरणौ परद्रव्योपादेयरुचिरूपमिथ्यात्वस्य भङ्गो नास्ति । कथंभूतः । पूर्वोक्तसम्यक्त्वपर्यायसंभवरहितः । कस्मादिति चेत् । भङ्गकारणाभावात्, घटोत्पादाभावे मृत्पिण्डस्येव । द्वितीयं च कारणं सम्यक्त्वपर्यायोत्पादस्य मिथ्यात्वपर्यायाभावरूपेण दर्शनात् । तदपि कस्मात् । पर्यायस्य पर्यायान्तराभावरूपत्वात्, घटपर्यायस्य मृत्पिण्डाभावरूपेणेव । यदि पुनः सम्यक्त्वोत्पादनिरपेक्षो भवति मिथ्यात्वपर्यायाभावस्तर्ह्यभाव एव न स्यात् । कस्मात् । अभावकारणाभावादिति, घटोत्पादाभावे अन्वयने अतिक्रमता (ओळंगता, छोडता) नथी. वळी जे मृत्तिकानी स्थिति छे ते ज कुंभनो सर्ग अने पिंडनो संहार छे, कारण के व्यतिरेको द्वारा ज १अन्वय प्रकाशे छे.
अने जो आम ज ( – उपर समजाव्युं तेम ज) न मानवामां आवे तो ‘अन्य सर्ग छे, अन्य संहार छे, अन्य स्थिति छे’ एवुं आवे छे (अर्थात् त्रणे जुदां छे एवुं मानवानो प्रसंग आवे छे). एम थतां (शा दोषो आवे ते समजाववामां आवे छे)ः
केवळ सर्ग शोधनार कुंभनी ( – व्यय अने ध्रौव्यथी जुदो एकलो उत्पाद करवा जनार घडानी), २उत्पादनकारणना अभावने लीधे, उत्पत्ति ज न थाय; अथवा तो असत्नो ज उत्पाद थाय. त्यां, (१) जो कुंभनी उत्पत्ति न थाय तो बधाय भावोनी उत्पत्ति ज न थाय (अर्थात् जेम कुंभनी उत्पत्ति न थाय तेम विश्वना कोई पण द्रव्यमां कोई पण भावनो उत्पाद ज न थाय ए दोष आवे); अथवा (२) जो असत्नो उत्पाद थाय तो ३व्योमपुष्प वगेरेनो पण उत्पाद थाय (अर्थात् शून्यमांथी पण पदार्थो उत्पन्न थवा मांडे ए दोष आवे).
वळी केवळ संहार आरंभनार मृत्तिकापिंडनो ( – उत्पाद अने ध्रौव्य रहित एकलो व्यय करवा जनार मृत्तिकापिंडनो), ४संहारकारणना अभावने लीधे, संहार ज न थाय; अथवा तो सत्नो ज उच्छेद थाय. त्यां, (१) जो मृतिकापिंडनो संहार न थाय तो बधाय १. अन्वय = एकरूपता; सद्रशता; ‘आ ते ज छे’ एवा ज्ञानना कारणभूत एकरूपपणुं. २. उत्पादनकारण = उत्पत्तिनुं कारण ३. व्योमपुष्प = आकाशनां फूल ४. संहारकारण = संहारनुं कारण
Page 192 of 513
PDF/HTML Page 223 of 544
single page version
सर्वेषामेव भावानामसंहरणिरेव भवेत्; सदुच्छेदे वा संविदादीनामप्युच्छेदः स्यात् । तथा केवलां स्थितिमुपगच्छन्त्या मृत्तिकाया व्यतिरेकाक्रान्तस्थित्यन्वयाभावादस्थानिरेव भवेत्, क्षणिक- नित्यत्वमेव वा । तत्र मृत्तिकाया अस्थानौ सर्वेषामेव भावानामस्थानिरेव भवेत्; क्षणिकनित्यत्वे वा चित्तक्षणानामपि नित्यत्वं स्यात् । तत उत्तरोत्तरव्यतिरेकाणां सर्गेण पूर्वपूर्वव्यतिरेकाणां संहारेणान्वयस्यावस्थानेनाविनाभूतमुद्योतमाननिर्विघ्नत्रैलक्षण्यलाञ्छनं द्रव्य- मवश्यमनुमन्तव्यम् ।।१००।। मृत्पिण्डाभावस्य इव । उप्पादो वि य भंगो ण विणा दव्वेण अत्थेण परमात्मरुचिरूपसम्यक्त्व- स्योत्पादस्तद्विपरीतमिथ्यात्वस्य भङ्गो वा नास्ति । कं विना । तदुभयाधारभूतपरमात्मरूपद्रव्यपदार्थं विना । कस्मात् । द्रव्याभावे व्ययोत्पादाभावान्मृत्तिकाद्रव्याभावे घटोत्पादमृत्पिण्डभङ्गाभाववदिति । यथा सम्यक्त्वमिथ्यात्वपर्यायद्वये परस्परसापेक्षमुत्पादादित्रयं दर्शितं तथा सर्वद्रव्यपर्यायेषु द्रष्टव्य- भावोनो संहार ज न थाय (अर्थात् जेम मृत्तिकापिंडनो व्यय न थाय तेम विश्वना कोई पण द्रव्यमां कोई पण भावनो व्यय ज न थाय ए दोष आवे); अथवा (२) जो सत्नो उच्छेद थाय तो चैतन्य वगेरेनो पण उच्छेद थाय (अर्थात् सर्व द्रव्योनो समूळगो विनाश थाय ए दोष आवे).
वळी १केवळ स्थिति प्राप्त करवा जनारी मृत्तिकानी, व्यतिरेको सहित स्थितिनो — अन्वयनो — तेने अभाव थवाने लीधे, स्थिति ज न थाय; अथवा तो क्षणिकनुं ज नित्यपणुं थाय. त्यां, (१) जो मृत्तिकानी स्थिति न थाय तो बधाय भावोनी स्थिति ज न थाय (अर्थात् जो माटी ध्रुव न रहे — न टके, तो माटीनी जेम विश्वनुं कोई पण द्रव्य ध्रुव ज न रहे — टके ज नहि ए दोष आवे); अथवा (२) जो क्षणिकनुं नित्यपणुं थाय तो चित्तना क्षणिक भावोनुं पण नित्यपणुं थाय (अर्थात् मननो दरेक विकल्प पण त्रिकाळिक ध्रुव बने ए दोष आवे).
माटे द्रव्यने २उत्तर उत्तर व्यतिरेकोना सर्ग साथे, पूर्व पूर्व व्यतिरेकोना संहार साथे अने अन्वयना ३अवस्थान साथे अविनाभाववाळुं, जेने निर्विघ्न (अबाधित) त्रिलक्षण- पणारूप ४लांछन प्रकाशमान छे एवुं, अवश्य संमत करवुं. १००. १. केवळ स्थिति = (उत्पाद अने व्यय विनानुं) एकलुं ध्रुवपणुं; एकलुं टकवापणुं; एकलुं अवस्थान.
नहि. जेम उत्पाद (अथवा व्यय) द्रव्यनो अंश छे – समग्र द्रव्य नथी, तेम ध्रौव्य पण द्रव्यनो अंश
छे – समग्र द्रव्य नथी.] २. उत्तर उत्तर = पछी पछीना ३. अवस्थान = टकवुं ते; ध्रुव रहेवुं ते. ४.लांछन = चिह्न
Page 193 of 513
PDF/HTML Page 224 of 544
single page version
उत्पादव्ययध्रौव्याणि हि पर्यायानालम्बन्ते, ते पुनः पर्याया द्रव्यमालम्बन्ते । ततः समस्तमप्येतदेकमेव द्रव्यं, न पुनर्द्रव्यान्तरम् । द्रव्यं हि तावत्पर्यायैरालम्ब्यते, समुदायिनः समुदायात्मकत्वात्; पादपवत् । यथा हि समुदायी पादपः स्कन्धमूलशाखासमुदायात्मकः मित्यर्थंः ।।१००।। अथोत्पादव्ययध्रौव्याणि द्रव्येण सह परस्पराधाराधेयभावत्वादन्वयद्रव्यार्थिकनयेन द्रव्यमेव भवतीत्युपदिशति — उप्पादट्ठिदिभंगा विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावात्मतत्त्वनिर्विकारस्वसंवेदनज्ञान- रूपेणोत्पादस्तस्मिन्नेव क्षणे स्वसंवेदनज्ञानविलक्षणाज्ञानपर्यायरूपेण भङ्ग, तदुभयाधारात्मद्रव्यत्वा- वस्थारूपेण स्थितिरित्युक्तलक्षणास्त्रयो भङ्गाः कर्तारः । विज्जंते विद्यन्ते तिष्ठन्ति । केषु । पज्जएसु
हवे उत्पादादिकनुं द्रव्यथी अर्थांतरपणुं नष्ट करे छे (अर्थात् उत्पाद -व्यय -ध्रौव्य द्रव्यथी जुदा पदार्थो नथी एम सिद्ध करे छे)ः —
अन्वयार्थः — [उत्पादस्थितिभङ्गाः] उत्पाद, स्थिति अने भंग [पर्यायेषु] पर्यायोमां [विद्यन्ते] वर्ते छे; [पर्यायाः] पर्यायो [नियतं] नियमथी [द्रव्ये हि सन्ति] द्रव्यमां होय छे, [तस्मात्] तेथी [सर्वं ] (ते) बधुंय [द्रव्यं भवति] द्रव्य छे.
टीकाः — उत्पाद, व्यय अने ध्रौव्य खरेखर पर्यायोने आलंबे छे अने ते पर्यायो द्रव्यने आलंबे छे (अर्थात् उत्पाद -व्यय -ध्रौव्य पर्यायोना आश्रये छे अने पर्यायो द्रव्यना आश्रये छे); तेथी आ बधुंय एक ज द्रव्य छे, द्रव्यांतर नथी.
प्रथम तो द्रव्य पर्यायो वडे आलंबाय छे (अर्थात् पर्यायो द्रव्यने आश्रित छे) कारण के *समुदायी समुदायस्वरूप होय छे; वृक्षनी माफक. जेम समुदायी वृक्ष स्कंध, मूळ अने *समुदायी = समुदायवाळुं, समुदायनुं (जथ्थानुं) बनेलुं. (द्रव्य समुदायी छे कारण के पर्यायोना समुदायस्वरूप छे.) प्र. २५
Page 194 of 513
PDF/HTML Page 225 of 544
single page version
स्कन्धमूलशाखाभिरालम्बित एव प्रतिभाति, तथा समुदायि द्रव्यं पर्यायसमुदायात्मकं पर्यायैरालम्बितमेव प्रतिभाति । पर्यायास्तूत्पादव्ययध्रौव्यैरालम्ब्यन्ते, उत्पादव्ययध्रौव्याणामंश- धर्मत्वात्; बीजाङ्कुरपादपत्ववत् । यथा किलांशिनः पादपस्य बीजाङ्कुरपादपत्व- लक्षणास्त्रयोंऽशा भङ्गोत्पादध्रौव्यलक्षणैरात्मधर्मैरालम्बिताः सममेव प्रतिभान्ति, तथांशिनो द्रव्यस्योच्छिद्यमानोत्पद्यमानावतिष्ठमानभावलक्षणास्त्रयोंऽशा भङ्गोत्पादध्रौव्यलक्षणैरात्मधर्मैरा- लम्बिताः सममेव प्रतिभान्ति । यदि पुनर्भङ्गोत्पादध्रौव्याणि द्रव्यस्यैवेष्यन्ते तदा समग्रमेव विप्लवते । तथाहि — भङ्गे तावत् क्षणभङ्गकटाक्षितानामेकक्षण एव सर्वद्रव्याणां संहरणाद्- द्रव्यशून्यतावतारः सदुच्छेदो वा । उत्पादे तु प्रतिसमयोत्पादमुद्रितानां प्रत्येकं द्रव्याणा- सम्यक्त्वपूर्वकनिर्विकारस्वसंवेदनज्ञानपर्याये तावदुत्पादस्तिष्ठति स्वसंवेदनज्ञानविलक्षणाज्ञानपर्यायरूपेण भङ्गस्तदुभयाधारात्मद्रव्यत्वावस्थारूपपर्यायेण ध्रौव्यं चेत्युक्तलक्षणस्वकीयस्वकीयपर्यायेषु । पज्जाया दव्वम्हि संति ते चोक्तलक्षणज्ञानाज्ञानतदुभयाधारात्मद्रव्यत्वावस्थारूपपर्याया हि स्फु टं द्रव्यं सन्ति । णियदं शाखाओना समुदायस्वरूप होवाथी स्कंध, मूळ अने शाखाओथी आलंबित ज भासे छे (जोवामां आवे छे), तेम समुदायी द्रव्य पर्यायोना समुदायस्वरूप होवाथी पर्यायो वडे आलंबित ज भासे छे (अर्थात् जेम थड, मूळ अने डाळीओ वृक्षना आश्रये ज छे — वृक्षथी भिन्नपदार्थरूप नथी, तेम पर्यायो द्रव्यना आश्रये ज छे — द्रव्यथी भिन्नपदार्थरूप नथी).
अने पर्यायो उत्पाद -व्यय -ध्रौव्य वडे आलंबाय छे (अर्थात् उत्पाद -व्यय -ध्रौव्य पर्यायोने आश्रित छे) कारण के उत्पाद -व्यय -ध्रौव्य अंशोना धर्मो छे ( – १अंशीना धर्मो नथी); बीज, अंकुर अने वृक्षत्वनी माफक. जेम अंशी एवा वृक्षना बीज -अंकुर -वृक्षत्वस्वरूप त्रण अंशो भंग -उत्पाद -ध्रौव्यस्वरूप निज धर्मो वडे आलंबित एकीसाथे ज भासे छे, तेम अंशी एवा द्रव्यना, नष्ट थतो भाव, ऊपजतो भाव अने अवस्थित रहेतो भाव ए त्रण अंशो भंग -उत्पाद -ध्रौव्यस्वरूप निज धर्मो वडे आलंबित एकीसाथे ज भासे छे. परंतु जो (भंग -उत्पाद -ध्रौव्य अंशोनां नहि मानतां) (१) भंग, (२) उत्पाद अने (३) ध्रौव्य द्रव्यनां ज मानवामां आवे, तो बधुंय २विप्लव पामे. ते आ प्रमाणेः (१) प्रथम, जो द्रव्यनो ज भंग मानवामां आवे तो ३क्षणभंगथी लक्षित सर्व द्रव्योनो एक क्षणमां ज संहार थवाथी द्रव्यशून्यता आवे अथवा सत्नो उच्छेद थाय. (२) जो द्रव्यनो ज उत्पाद मानवामां आवे तो समये समये थता उत्पाद वडे चिह्नित एवां द्रव्योने प्रत्येकने अनंतपणुं आवे (अर्थात् १. अंशी = अंशोवाळुं; अंशोनुं बनेलुं. (द्रव्य अंशी छे.) २. विप्लव = अंधाधूंधी; ऊथलपाथल; गोटाळो; विरोध. ३. क्षणभंगथी लक्षित = क्षणविनाश जेमनुं लक्षण होय एवां
Page 195 of 513
PDF/HTML Page 226 of 544
single page version
मानन्त्यमसदुत्पादो वा । ध्रौव्ये तु क्रमभुवां भावानामभावाद्द्रव्यस्याभावः क्षणिकत्वं वा । अत उत्पादव्ययध्रौव्यैरालम्ब्यन्तां पर्यायाः पर्यायैश्च द्रव्यमालम्ब्यन्तां, येन समस्तमप्येतदेकमेव द्रव्यं भवति ।।१०१।।
निश्चितं प्रदेशाभेदेऽपि स्वकीयस्वकीयसंज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदेन । तम्हा दव्वं हवदि सव्वं यतो निश्चयाधाराधेयभावेन तिष्ठन्त्युत्पादादयस्तस्मात्कारणादुत्पादादित्रयं स्वसंवेदनज्ञानादिपर्यायत्रयं चान्वय- समये समये थतो उत्पाद जेनुं चिह्न होय एवुं दरेक द्रव्य अनंतद्रव्यपणुं पामे) अथवा असत्नो उत्पाद थाय. (३) जो द्रव्यनुं ज ध्रौव्य मानवामां आवे तो क्रमे थता भावोना अभावने लीधे द्रव्यनो अभाव आवे अथवा क्षणिकपणुं थाय.
माटे उत्पाद -व्यय -ध्रौव्य वडे पर्यायो आलंबित हो अने पर्यायो वडे द्रव्य आलंबित हो के जेथी आ बधुंय एक ज द्रव्य होय.
भावार्थः — बीज, अंकुर अने वृक्षत्व ए वृक्षना अंशो छे. बीजनो नाश, अंकुरनो उत्पाद अने वृक्षत्वनुं ध्रौव्य (ध्रुवपणुं) त्रणे एकीसाथे छे. आ रीते नाश बीजने आश्रित छे, उत्पाद अंकुरने आश्रित छे अने ध्रौव्य वृक्षत्वने आश्रित छे; नाश -उत्पाद -ध्रौव्य बीज- अंकुर -वृक्षत्वथी भिन्न पदार्थरूप नथी. वळी बीज -अंकुर -वृक्षत्व पण वृक्षथी भिन्न पदार्थरूप नथी. माटे आ बधांय, एक वृक्ष ज छे. ए ज प्रमाणे नष्ट थतो भाव, ऊपजतो भाव अने टकतो भाव ए द्रव्यना अंशो छे. नष्ट थता भावनो नाश, ऊपजता भावनो उत्पाद अने टकता भावनुं ध्रौव्य एकीसाथे छे. आ रीते नाश नष्ट थता भावने आश्रित छे, उत्पाद ऊपजता भावने आश्रित छे अने ध्रौव्य टकता भावने आश्रित छे; नाश -उत्पाद -ध्रौव्य ते भावोथी भिन्न पदार्थरूप नथी. वळी ते भावो पण द्रव्यथी भिन्न पदार्थरूप नथी. माटे आ बधांय, एक द्रव्य ज छे. १०१.
Page 196 of 513
PDF/HTML Page 227 of 544
single page version
इह हि यो नाम वस्तुनो जन्मक्षणः स जन्मनैव व्याप्तत्वात् स्थितिक्षणो नाशक्षणश्च न भवति । यश्च स्थितिक्षणः स खलूभयोरन्तरालदुर्ललितत्वाज्जन्मक्षणो नाशक्षणश्च न भवति । यश्च नाशक्षणः स तूत्पद्यावस्थाय च नश्यतो जन्मक्षणः स्थितिक्षणश्च न भवति । इत्युत्पादादीनां वितर्क्यमाणः क्षणभेदो हृदयभूमिमवतरति । अवतरत्येवं यदि द्रव्यमात्म- नैवोत्पद्यते आत्मनैवावतिष्ठते आत्मनैव नश्यतीत्यभ्युपगम्यते । तत्तु नाभ्युपगतम् । पर्यायाणा- द्रव्यार्थिकनयेन सर्वं द्रव्यं भवति । पूर्वोक्तोत्पादादित्रयस्य तथैव स्वसंवेदनज्ञानादिपर्यायत्रयस्य चानुगताकारेणान्वयरूपेण यदाधारभूतं तदन्वयद्रव्यं भण्यते, तद्विषयो यस्यस भवत्यन्वयद्रव्यार्थिकनयः । यथेदं ज्ञानाज्ञानपर्यायद्वये भङ्गत्रयं व्याख्यातं तथापि सर्वद्रव्यपर्यायेषु यथासंभवं ज्ञातव्यमित्य- भिप्रायः ।।१०१।। अथोत्पादादीनां पुनरपि प्रकारान्तरेण द्रव्येण सहाभेदं समर्थयति समयभेदं च निराकरोति — समवेदं खलु दव्वं समवेतमेकीभूतमभिन्नं भवति खलु स्फु टम् । किम् । आत्मद्रव्यम् । कैः सह । संभवठिदिणाससण्णिदट्ठेहिं सम्यक्त्वज्ञानपूर्वकनिश्चलनिर्विकारनिजात्मानुभूतिलक्षणवीतरागचारित्र- पर्यायेणोत्पादः तथैव रागादिपरद्रव्यैकत्वपरिणतिरूपचारित्रपर्यायेण नाशस्तदुभयाधारात्मद्रव्यत्वावस्था-
अन्वयार्थः — [द्रव्यं] द्रव्य [एकस्मिन् च एव समये] एक ज समयमां [संभव- स्थितिनाशसंज्ञितैः अर्थैः] उत्पाद, स्थिति अने नाश नामना १अर्थो साथे [ खलु ] खरेखर [समवेतं] २समवेत (एकमेक) छे; [तस्मात्] तेथी [तत् त्रितयं] ए ३त्रिक [ खलु ] खरेखर [द्रव्यं] द्रव्य छे.
टीकाः — (प्रथम शंका उपस्थित करवामां आवे छेः) अहीं (विश्वमां), वस्तुनी जे जन्मक्षण होय ते, जन्मथी ज व्याप्त होवाथी, स्थितिक्षण अने नाशक्षण न होय ( – जुदी होय); जे स्थितिक्षण होय ते, बन्नेना अंतराळमां (अर्थात् उत्पादक्षण अने नाशक्षणनी वच्चे) द्रढपणे रहेती होवाथी, जन्मक्षण अने नाशक्षण न होय; अने जे नाशक्षण होय ते, वस्तु ऊपजीने अने टकीने पछी नाश पामती होवाथी, जन्मक्षण अने स्थितिक्षण न होय. — आम दलीलथी विचारतां उत्पादादिकनो क्षणभेद हृदयभूमिमां ऊतरे छे (अर्थात् उत्पादनो समय, स्थितिनो समय अने नाशनो समय भिन्नभिन्न होय, एक न होय — एम वात हृदयमां बेसे छे). १. अर्थो = पदार्थो. (८७मी गाथामां समजाव्या प्रमाणे पर्याय पण अर्थ छे.) २. समवेत = समवायवाळुं; तादात्म्यपूर्वक जोडायेलुं; एकमेक. ३. त्रिक = त्रणनो समुदाय. (उत्पाद, व्यय अने ध्रौव्य ए त्रणनो समुदाय खरेखर द्रव्य ज छे.)
Page 197 of 513
PDF/HTML Page 228 of 544
single page version
मेवोत्पादादयः, कुतः क्षणभेदः । तथाहि — यथा कुलालदण्डचक्रचीवरारोप्यमाणसंस्कारसन्निधौ य एव वर्धमानस्य जन्मक्षणः स एव मृत्पिण्डस्य नाशक्षणः स एव च कोटिद्वयाधि- रूढस्य मृत्तिकात्वस्य स्थितिक्षणः, तथा अन्तरङ्गबहिरङ्गसाधनारोप्यमाणसंस्कारसन्निधौ य एवोत्तरपर्यायस्य जन्मक्षणः स एव प्राक्तनपर्यायस्य नाशक्षणः स एव च कोटिद्वयाधिरूढस्य द्रव्यत्वस्य स्थितिक्षणः । यथा च वर्धमानमृत्पिण्डमृत्तिकात्वेषु प्रत्येकवर्तीन्यप्युत्पादव्ययध्रौव्याणि त्रिस्वभावस्पर्शिन्यां मृत्तिकायां सामस्त्येनैकसमय एवावलोक्यन्ते, तथा उत्तरप्राक्तन- रूपपर्यायेण स्थितिरित्युक्तलक्षणसंज्ञित्वोत्पादव्ययध्रौव्यैः सह । तर्हि किं बौद्धमतवद्भिन्नभिन्नसमये त्रयं भविष्यति । नैवम् । एक्कम्मि चेव समये अङ्गुलिद्रव्यस्य वक्रपर्यायवत्संसारिजीवस्य मरणकाले ऋजुगतिवत् क्षीणकषायचरमसमये केवलज्ञानोत्पत्तिवदयोगिचरमसमये मोक्षवच्चेत्येकस्मिन्समय एव । तम्हा दव्वं खु तत्तिदयं यस्मात्पूर्वोक्तप्रकारेणैकसमये भङ्गत्रयेण परिणमति तस्मात्संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदेऽपि प्रदेशा- नामभेदात्त्रयमपि खु स्फु टं द्रव्यं भवति । यथेदं चारित्राचारित्रपर्यायद्वये भङ्गत्रयमभेदेन दर्शितं तथा
(हवे उपरनी शंकानुं समाधान करवामां आवे छेः) ए प्रमाणे उत्पादादिकनो क्षणभेद हृदयभूमिमां तो ज ऊतरे, ‘जो द्रव्य पोते ज ऊपजे छे, पोते ज अवस्थित रहे छे (-टके छे) अने पोते ज नाश पामे छे’ एम स्वीकारवामां आवतुं होय. परंतु ते तो स्वीकारवामां आव्युं नथी. पर्यायोनां ज उत्पादादिक छे (एम स्वीकारवामां अने सिद्ध करवामां आव्युं छे); त्यां क्षणभेद क्यांथी होय? (न ज होय.) ते समजाववामां आवे छेः
जेम कुंभार, दंड, चक्र (चाकडो) अने दोरी वडे करवामां आवता संस्कारनी हाजरीमां, जे रामपात्रनी जन्मक्षण होय छे, ते ज मृत्तिकापिंडनी नाशक्षण होय छे अने ते ज बन्ने १कोटिमां रहेला माटीपणानी स्थितिक्षण होय छे; तेम अंतरंग अने बहिरंग साधनो वडे करवामां आवता संस्कारनी हाजरीमां, जे उत्तर पर्यायनी जन्मक्षण होय छे, ते ज पूर्व पर्यायनी नाशक्षण होय छे अने ते ज बन्ने कोटिमां रहेला द्रव्यपणानी स्थितिक्षण होय छे.
वळी जेम रामपात्रमां, मृत्तिकापिंडमां अने माटीपणामां उत्पाद, व्यय अने ध्रौव्य प्रत्येकपणे (एकेक छूटांछूटां) वर्ततां होवा छतां त्रिस्वभावस्पर्शी माटीमां तेओ समस्तपणे (बधांय भेगां) एक समयमां ज जोवामां आवे छे; तेम उत्तर पर्यायमां, पूर्व पर्यायमां अने द्रव्यपणामां उत्पाद, व्यय अने ध्रौव्य प्रत्येकपणे (एकेक) वर्ततां होवा १. कोटि = प्रकार. (माटीपणुं तो पिंडरूप प्रकारमां तेम ज रामपात्ररूप प्रकारमां – बन्ने प्रकारमां
Page 198 of 513
PDF/HTML Page 229 of 544
single page version
पर्यायद्रव्यत्वेषु प्रत्येकवर्तीन्यप्युत्पादव्ययध्रौव्याणि त्रिस्वभावस्पर्शिनि द्रव्ये सामस्त्येनैक- समय एवावलोक्यन्ते । यथैव च वर्धमानपिण्डमृत्तिकात्ववर्तीन्युत्पादव्ययध्रौव्याणि मृत्तिकैव, न वस्त्वन्तरं; तथैवोत्तरप्राक्तनपर्यायद्रव्यत्ववर्तीन्यप्युत्पादव्ययध्रौव्याणि द्रव्यमेव, न खल्व- र्थान्तरम् ।।१०२।।
सर्वद्रव्यपर्यायेष्ववबोद्धव्यमित्यर्थः ।।१०२।। एवमुत्पादव्ययध्रौव्यरूपलक्षणव्याख्यानमुख्यतया गाथा- त्रयेण तृतीयस्थलं गतम् । अथ द्रव्यपर्यायेणोत्पादव्ययध्रौव्याणि दर्शयति — पाडुब्भवदि य प्रादुर्भवति च जायते । अण्णो अन्यः कश्चिदपूर्वानन्तज्ञानसुखादिगुणास्पदभूतः शाश्वतिकः । स कः । पज्जाओ छतां १त्रिस्वभावस्पर्शी द्रव्यमां तेओ समस्तपणे (त्रणे भेगां) एक समयमां ज जोवामां आवे छे.
वळी जेवी रीते रामपात्र, मृत्तिकापिंड अने माटीपणामां वर्तनारां उत्पाद, व्यय अने ध्रौव्य माटी ज छे, अन्य वस्तु नथी; तेवी ज रीते उत्तर पर्याय, पूर्व पर्याय अने द्रव्यपणामां वर्तनारां उत्पाद, व्यय अने ध्रौव्य द्रव्य ज छे, अन्य पदार्थ नथी. १०२.
अन्वयार्थः — [द्रव्यस्य] द्रव्यनो [अन्यः पर्यायः] अन्य पर्याय [प्रादुर्भवति] उत्पन्न थाय छे [च] अने [अन्यः पर्यायः] कोई अन्य पर्याय [व्येति] नष्ट थाय छे; [तद् अपि] परंतु [द्रव्यं] द्रव्य तो [प्रणष्टं न एव] नष्ट पण नथी, [उत्पन्नं न] उत्पन्न पण नथी ( – ध्रुव छे). १. त्रिस्वभावस्पर्शी = त्रणे स्वभावने स्पर्शनारुं. (द्रव्य उत्पाद, व्यय अने ध्रौव्य ए त्रणे स्वभावने धारे छे.) २. अनेकद्रव्यपर्याय = एकथी वधारे द्रव्योना संयोगथी थतो पर्याय
Page 199 of 513
PDF/HTML Page 230 of 544
single page version
इह हि यथा किलैकस्त्र्यणुकः समानजातीयोऽनेकद्रव्यपर्यायो विनश्यत्यन्यश्चतुरणुकः प्रजायते, ते तु त्रयश्चत्वारो वा पुद्गला अविनष्टानुत्पन्ना एवावतिष्ठन्ते; तथा सर्वेऽपि समानजातीया द्रव्यपर्याया विनश्यन्ति प्रजायन्ते च, समानजातीनि द्रव्याणि त्वविनष्टानु- त्पन्नान्येवावतिष्ठन्ते । यथा चैको मनुष्यत्वलक्षणोऽसमानजातीयो द्रव्यपर्यायो विनश्यत्यन्य- स्त्रिदशत्वलक्षणः प्रजायते, तौ च जीवपुद्गलौ अविनष्टानुत्पन्नावेवावतिष्ठेते; तथा सर्वेऽप्यसमानजातीया द्रव्यपर्याया विनश्यन्ति प्रजायन्ते च, असमानजातीनि द्रव्याणि त्वविनष्टानुत्पन्नान्येवावतिष्ठन्ते । एवमात्मना ध्रुवाणि द्रव्यपर्यायद्वारेणोत्पादव्ययीभूतान्युत्पाद- व्ययध्रौव्याणि द्रव्याणि भवन्ति ।।१०३।। परमात्मावाप्तिरूपः स्वभावद्रव्यपर्यायः । पज्जओ वयदि अण्णो पर्यायो व्येति विनश्यति । कथंभूतः । अन्यः पूर्वोक्तमोक्षपर्यायाद्भिन्नो निश्चयरत्नत्रयात्मकनिर्विकल्पसमाधिरूपस्यैव मोक्षपर्यायस्योपादानकारणभूतः । कस्य संबन्धी पर्यायः । दव्वस्स परमात्मद्रव्यस्य । तं पि दव्वं तदपि परमात्मद्रव्यं णेव पणट्ठं ण उप्पण्णं शुद्धद्रव्यार्थिकनयेन नैव नष्टं न चोत्पन्नम् । अथवा संसारिजीवापेक्षया देवादिरूपो विभावद्रव्यपर्यायो जायते मनुष्यादिरूपो विनश्यति तदेव जीवद्रव्यं निश्चयेन न चोत्पन्नं न च विनष्टं, पुद्गलद्रव्यं वा द्वयणुकादिस्क न्धरूपस्वजातीयविभावद्रव्यपर्यायाणां विनाशोत्पादेऽपि निश्चयेन न चोत्पन्नं न च विनष्टमिति । ततः स्थितं यतः कारणादुत्पादव्ययध्रौव्यरूपेण द्रव्यपर्यायाणां विनाशोत्पादेऽपि द्रव्यस्य
टीकाः — अहीं (विश्वमां) जेम एक त्रि -अणुक समानजातीय अनेकद्रव्यपर्याय विनष्ट थाय छे अने बीजो *चतुरणुक (समानजातीय अनेकद्रव्यपर्याय) उत्पन्न थाय छे परंतु ते त्रण के चार पुद्गलो (परमाणुओ) तो अविनष्ट अने अनुत्पन्न ज रहे छे ( – ध्रुव छे), तेम बधाय समानजातीय द्रव्यपर्यायो विनष्ट थाय छे अने उत्पन्न थाय छे परंतु समानजाति द्रव्यो तो अविनष्ट अने अनुत्पन्न ज रहे छे ( – ध्रुव छे).
वळी जेम एक मनुष्यत्वस्वरूप असमानजातीय द्रव्यपर्याय विनष्ट थाय छे अने बीजो देवत्वस्वरूप (असमानजातीय द्रव्यपर्याय) उत्पन्न थाय छे परंतु ते जीव ने पुद्गल तो अविनष्ट अने अनुत्पन्न ज रहे छे, तेम बधाय असमानजातीय द्रव्यपर्यायो विनष्ट थाय छे अने उत्पन्न थाय छे परंतु असमानजाति द्रव्यो तो अविनष्ट अने अनुत्पन्न ज रहे छे.
आ प्रमाणे पोताथी (अर्थात् १द्रव्यपणे) ध्रुव अने द्रव्यपर्यायो द्वारा उत्पादव्ययरूप एवां १द्रव्यो उत्पाद -व्यय -ध्रौव्य छे. १०३. *चतुरणुक = चार अणुओनो (परमाणुओनो) बनेलो स्कंध १. ‘द्रव्य’ शब्द मुख्यपणे बे अर्थमां वपराय छेः (१) एक तो, सामान्यविशेषना पिंडने अर्थात्
Page 200 of 513
PDF/HTML Page 231 of 544
single page version
एकद्रव्यपर्याया हि गुणपर्यायाः, गुणपर्यायाणामेकद्रव्यत्वात् । एकद्रव्यत्वं हि तेषां सहकारफलवत् । यथा किल सहकारफलं स्वयमेव हरितभावात् पाण्डुभावं परिणम- त्पूर्वोत्तरप्रवृत्तहरितापाण्डुभावाभ्यामनुभूतात्मसत्ताकं हरितपाण्डुभावाभ्यां सममविशिष्टसत्ताक- विनाशो नास्ति, ततः कारणाद्द्रव्यपर्याया अपि द्रव्यलक्षणं भवन्तीत्यभिप्रायः ।।१०३।। अथ द्रव्यस्योत्पादव्ययध्रौव्याणि गुणपर्यायमुख्यत्वेन प्रतिपादयति — परिणमदि सयं दव्वं परिणमति स्वयं स्वयमेवोपादानकारणभूतं जीवद्रव्यं कर्तृ । कं परिणमति । गुणदो य गुणंतरं निरुपरागस्वसंवेदनज्ञान-
अन्वयार्थः — [सदविशिष्टं] सत्ता -अपेक्षाए अविशिष्टपणे, [द्रव्यं स्वयं] द्रव्य पोते ज [गुणतः च गुणान्तरं] गुणमांथी गुणांतरे [परिणमति] परिणमे छे (अर्थात् द्रव्य पोते ज एक गुणपर्यायमांथी अन्य गुणपर्याये परिणमे छे अने तेनी सत्ता गुणपर्यायोनी सत्ता साथे अविशिष्ट — अभिन्न — एक ज रहे छे), [तस्मात् पुनः] तेथी वळी [गुणपर्यायाः] गुणपर्यायो [द्रव्यम् एव इति भणिताः] द्रव्य ज कहेवामां आव्या छे.
टीकाः — गुणपर्यायो एकद्रव्यपर्यायो छे, कारण के गुणपर्यायोने एकद्रव्यपणुं छे (अर्थात् गुणपर्यायो एक द्रव्यना पर्यायो छे कारण के तेओ एक ज द्रव्य छे — भिन्न भिन्न द्रव्यो नथी). तेमनुं एक द्रव्यपणुं आम्रफळनी माफक छे. (ते आ प्रमाणेः) जेम आम्रफळ पोते ज हरितभावमांथी पीतभावे परिणमतुं थकुं, पहेलां अने पछी प्रवर्तता एवा १हरितभाव अने २पीतभाव वडे पोतानी सत्ता अनुभवतुं होवाने लीधे, हरितभाव अने १. हरितभाव = लीलो भाव; लीली अवस्था; लीलापणुं. २. पीतभाव = पीळो भाव; पीळी दशा; पीळापणुं. (पहेलां केरीनी लीली अवस्था होय छे, पछी
Page 201 of 513
PDF/HTML Page 232 of 544
single page version
तयैकमेव वस्तु, न वस्त्वन्तरं; तथा द्रव्यं स्वयमेव पूर्वावस्थावस्थितगुणादुत्तरावस्थावस्थित- गुणं परिणमत्पूर्वोत्तरावस्थावस्थितगुणाभ्यां ताभ्यामनुभूतात्मसत्ताकं पूर्वोत्तरावस्थावस्थित- गुणाभ्यां सममविशिष्टसत्ताकतयैकमेव द्रव्यं, न द्रव्यान्तरम् । यथैव चोत्पद्यमानं पाण्डुभावेन व्ययमानं हरितभावेनावतिष्ठमानं सहकारफलत्वेनोत्पादव्ययध्रौव्याण्येकवस्तुपर्यायद्वारेण सहकारफलं, तथैवोत्पद्यमानमुत्तरावस्थावस्थितगुणेन व्ययमानं पूर्वावस्थावस्थितगुणेनावतिष्ठमानं द्रव्यत्वगुणेनोत्पादव्ययध्रौव्याण्येकद्रव्यपर्यायद्वारेण द्रव्यं भवति ।।१०४।। गुणात् केवलज्ञानोत्पत्तिबीजभूतात्सकाशात्सकलविमलकेवलज्ञानगुणान्तरम् । कथंभूतं सत्परिणमति । सदविसिट्ठं स्वकीयस्वरूपत्वाच्चिद्रूपास्तित्वादविशिष्टमभिन्नम् । तम्हा गुणपज्जाया भणिया पुण दव्वमेव त्ति तस्मात् कारणान्न केवलं पूर्वसूत्रोदिताः द्रव्यपर्यायाः द्रव्यं भवन्ति, गुणरूपपर्याया गुणपर्याया भण्यन्ते तेऽपि द्रव्यमेव भवन्ति । अथवा संसारिजीवद्रव्यं मतिस्मृत्यादिविभावगुणं त्यक्त्वा श्रुतज्ञानादि- पीतभावनी साथे १अविशिष्टसत्तावाळुं होवाथी एक ज वस्तु छे, अन्य वस्तु नथी; तेम द्रव्य पोते ज २पूर्व अवस्थाए अवस्थित गुणमांथी उत्तर अवस्थाए अवस्थित गुणे परिणमतुं थकुं, पूर्व अने उत्तर अवस्थाए अवस्थित ते गुणो वडे पोतानी सत्ता अनुभवतुं होवाने लीधे, पूर्व अने उत्तर अवस्थाए अवस्थित गुणो साथे अविशिष्टसत्तावाळुं होवाथी एक ज द्रव्य छे, द्रव्यांतर नथी. (केरीना द्रष्टांतनी जेम, द्रव्य पोते ज गुणना पूर्व पर्यायमांथी उत्तर पर्याये परिणमतुं थकुं, पूर्व अने उत्तर गुणपर्यायो वडे पोतानी हयाती अनुभवतुं होवाने लीधे, पूर्व अने उत्तर गुणपर्यायो साथे अभिन्न हयाती होवाथी एक ज द्रव्य छे, द्रव्यांतर नथी; अर्थात् ते ते गुणपर्यायो अने द्रव्य एक ज द्रव्यरूप छे, भिन्नभिन्न द्रव्यो नथी.)
वळी जेम पीतभावे ऊपजतुं, हरितभावथी नष्ट थतुं अने आम्रफळपणे टकतुं होवाथी, आम्रफळ एक वस्तुना पर्याय द्वारा उत्पाद -व्यय -ध्रौव्य छे, तेम उत्तर अवस्थाए अवस्थित गुणे ऊपजतुं, पूर्व अवस्थाए अवस्थित गुणथी नष्ट थतुं अने द्रव्यत्वगुणे टकतुं होवाथी, द्रव्य एकद्रव्यपर्याय द्वारा उत्पाद -व्यय -ध्रौव्य छे.
भावार्थः — आना पहेलांनी गाथामां द्रव्यपर्याय द्वारा (अनेकद्रव्यपर्याय द्वारा) द्रव्यनां उत्पाद -व्यय -ध्रौव्य बताववामां आव्यां हतां. आ गाथामां गुणपर्याय द्वारा (एकद्रव्य- पर्याय द्वारा) द्रव्यनां उत्पाद -व्यय -ध्रौव्य बताव्यां छे. १०४. १. अविशिष्टसत्तावाळुं = अभिन्न सत्तावाळुं; एक ज सत्तावाळुं. (केरीनी सत्ता लीला तथा पीळा भावनी
सत्ताथी अभिन्न छे, तेथी केरी अने लीलो भाव तथा पीळो भाव एक ज वस्तुओ छे, भिन्न वस्तुओ नथी. २. पूर्व अवस्थाए अवस्थित गुण = पहेलांनी अवस्थामां रहेलो गुण; गुणनो पूर्व पर्याय; पूर्व गुणपर्याय. प्र. २६
Page 202 of 513
PDF/HTML Page 233 of 544
single page version
यदि हि द्रव्यं स्वरूपत एव सन्न स्यात्तदा द्वितयी गतिः असद्वा भवति, सत्तातः पृथग्वा भवति । तत्रासद्भवद्ध्र्रौव्यस्यासंभवादात्मानमधारयद्द्रव्यमेवास्तं गच्छेत्; सत्तातः विभावगुणान्तरं परिणमति, पुद्गलद्रव्यं वा पूर्वोक्तशुक्लवर्णादिगुणं त्यक्त्वा रक्तादिगुणान्तरं परिणमति, हरितगुणं त्यक्त्वा पाण्डुरगुणान्तरमाम्रफलमिवेति भावार्थः ।।१०४।। एवं स्वभावविभावरूपा द्रव्यपर्याया गुणपर्यायाश्च नयविभागेन द्रव्यलक्षणं भवन्ति इति कथनमुख्यतया गाथाद्वयेन चतुर्थस्थलं गतम् । अथ
हवे सत्ता अने द्रव्य अर्थांतरो (भिन्न पदार्थो, अन्य पदार्थो) नहि होवा विषे युक्ति रजू करे छेः —
अन्वयार्थः — [यदि] जो [द्रव्यं] द्रव्य [सत् न भवति] (स्वरूपथी ज) सत् न होय तो — (१) [ध्रुवं असत् भवति] नक्की ते असत् होय; [तत् कथं द्रव्यं] जे असत् होय ते द्रव्य केम होई शके? [पुनः वा] अथवा (जो असत् न होय) तो (२) [अन्यत् भवति] ते सत्ताथी अन्य (जुदुं) होय! (ते पण केम बने?) [तस्मात्] माटे [द्रव्यं स्वयं] द्रव्य पोते ज [सत्ता] सत्ता छे.
टीकाः — जो द्रव्य स्वरूपथी ज १सत् न होय, तो बीजी गति ए थाय के — (१) ते २असत् होय, अथवा (२) सत्ताथी पृथक् होय. त्यां, (१) जो असत् होय तो, ध्रौव्यना असंभवने लीधे पोते नहि टकतुं थकुं, द्रव्य ज ३अस्त थाय; अने (२) जो सत्ताथी १. सत् = हयात. २. असत् = नहि हयात एवुं ३. अस्त = नष्ट. [जे असत् होय तेनुं टकवुं --हयात रहेवुं केवुं? माटे द्रव्यने असत् मानतां, द्रव्यना
Page 203 of 513
PDF/HTML Page 234 of 544
single page version
पृथग्भवत् सत्तामन्तरेणात्मानं धारयत्तावन्मात्रप्रयोजनां सत्तामेवास्तं गमयेत् । स्वरूपतस्तु- सद्भवद्ध्र्रौव्यस्य संभवादात्मानं धारयद्द्रव्यमुद्गच्छेत्; सत्तातोऽपृथग्भूत्वा चात्मानं धारयत्ता- वन्मात्रप्रयोजनां सत्तामुद्गमयेत् । ततः स्वयमेव द्रव्यं सत्त्वेनाभ्युपगन्तव्यं, भावभाव- वतोरपृथक्त्वेनानन्यत्वात् ।।१०५।। सत्ताद्रव्ययोरभेदविषये पुनरपि प्रकारान्तरेण युक्तिं दर्शयति — ण हवदि जदि सद्दव्वं परमचैतन्यप्रकाशरूपेण स्वरूपेण स्वरूपसत्तास्तित्वगुणेन यदि चेत् सन्न भवति । किं कर्तृ । परमात्मद्रव्यं । तदा असद्धुवं होदि असदविद्यमानं भवति ध्रुवं निश्चितम् । अविद्यमानं सत् तं कधं दव्वं तत्परमात्मद्रव्यं कथं भवति, किंतु नैव । स च प्रत्यक्षविरोधः । कस्मात् । स्वसंवेदनज्ञानेन गम्यमानत्वात् । अथाविचारितरमणीयन्यायेन सत्तागुणाभावेऽप्यस्तीति चेत्, तत्र विचार्यते – यदि केवलज्ञानदर्शनगुणाविनाभूतस्वकीयस्वरूपास्ति- त्वात्पृथग्भूता तिष्ठति तदा स्वरूपास्तित्वं नास्ति, स्वरूपास्तित्वाभावे द्रव्यमपि नास्ति । अथवा स्वकीयस्वरूपास्तित्वात्संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदेऽपि प्रदेशरूपेणाभिन्नं तिष्ठति तदा संमतमेव । अत्रावसरे सौगतमतानुसारी कश्चिदाह – सिद्धपर्यायसत्तारूपेण शुद्धात्मद्रव्यमुपचारेणास्ति, न च मुख्यवृत्त्येति । परिहारमाह — सिद्धपर्यायोपादानकारणभूतपरमात्मद्रव्याभावे सिद्धपर्यायसत्तैव न संभवति, वृक्षाभावे फलमिव । अत्र प्रस्तावे नैयायिकमतानुसारी कश्चिदाह — हवदि पुणो अण्णं वा तत्परमात्मद्रव्यं भवति पुनः किंतु सत्तायाः सकाशादन्यद्भिन्नं भवति पश्चात्सत्तासमवायात्सद्भवति । आचार्याः परिहारमाहुः — सत्तासमवायात्पूर्वं द्रव्यं सदसद्वा, यदि सत्तदा सत्तासमवायो वृथा, पूर्वमेवास्तित्वं तिष्ठति; अथासत्तर्हि पृथक् होय तो सत्ता सिवाय पण पोते टकतुं ( – हयात रहेतुं) थकुं, १एटलुं ज मात्र जेनुं प्रयोजन छे एवी सत्ताने ज अस्त करे.
परंतु जो द्रव्य स्वरूपथी ज सत् होय तो — (१) ध्रौव्यना सद्भावने लीधे पोते टकतुं थकुं, द्रव्य उदित थाय छे (अर्थात् सिद्ध थाय छे); अने (२) सत्ताथी अपृथक् रहीने पोते टकतुं ( – हयात रहेतुं) थकुं, एटलुं ज मात्र जेनुं प्रयोजन छे एवी सत्ताने उदित करे छे (अर्थात् सिद्ध करे छे).
माटे द्रव्य पोते ज सत्त्व (सत्ता) छे एम स्वीकारवुं, कारण के भाव अने २भाववाननुं अपृथक्पणा वडे अनन्यपणुं छे. १०५. १. सत्तानुं कार्य एटलुं ज छे के ते द्रव्यने हयात राखे. जो द्रव्य सत्ताथी भिन्न रहीने पण हयात
रहे – टके, तो पछी सत्तानुं प्रयोजन ज रहेतुं नथी अर्थात् सत्ताना अभावनो प्रसंग आवे छे. २. भाववान = भाववाळुं. [द्रव्य भाववाळुं छे अने सत्ता तेनो भाव छे. तेओ अपृथक् छे ( – पृथक्
अहीं तो अनन्यपणाने अपृथक्पणाना अर्थमां ज समजवुं.]
Page 204 of 513
PDF/HTML Page 235 of 544
single page version
प्रविभक्तप्रदेशत्वं हि पृथक्त्वस्य लक्षणम् । तत्तु सत्ताद्रव्ययोर्न संभाव्यते, गुणगुणिनोः प्रविभक्तप्रदेशत्वाभावात्, शुक्लोत्तरीयवत् । तथाहि — यथा य एव शुक्लस्य गुणस्य प्रदेशास्त खपुष्पवदविद्यमानद्रव्येण सह कथं सत्ता समवायं करोति, करोतीति चेत्तर्हि खपुष्पेणापि सह सत्ता कर्तृ समवायं करोतु, न च तथा । तम्हा दव्वं सयं सत्ता तस्मादभेदनयेन शुद्धचैतन्यस्वरूपसत्तैव परमात्मद्रव्यं भवतीति । यथेदं परमात्मद्रव्येण सह शुद्धचेतनासत्ताया अभेदव्याख्यानं कृतं तथा सर्वेषां चेतनाचेतनद्रव्याणां स्वकीयस्वकीयसत्तया सहाभेदव्याख्यानं कर्तव्यमित्यभिप्रायः ।।१०५।।
अथ पृथक्त्वलक्षणं किमन्यत्वलक्षणं च किमिति पृष्टे प्रत्युत्तरं ददाति — पविभत्तपदेसत्तं पुधत्तं पृथक्त्वं भवति पृथक्त्वाभिधानो भेदो भवति । किंविशिष्टम् । प्रकर्षेण विभक्तप्रदेशत्वं भिन्नप्रदेशत्वम् । किंवत् । दण्डदण्डिवत् । इत्थंभूतं पृथक्त्वं शुद्धात्मद्रव्यशुद्धसत्तागुणयोर्न घटते ।
अन्वयार्थः — [प्रविभक्तप्रदेशत्वं] विभक्तप्रदेशत्व ते [पृथक्त्वं] पृथक्त्व छे [इति हि] एम [वीरस्य शासनं] वीरनो उपदेश छे. [अतद्भावः] अतद्भाव (अतत्पणुं अर्थात् ते -पणे नहि होवुं) ते [अन्यत्वं] अन्यत्व छे. [न तत् भवत्] जे ते -पणे न होय [कथं एकम् भवति] ते एक केम होय? (कथंचित् सत्ता द्रव्यपणे नथी अने द्रव्य सत्तापणे नथी माटे तेओ एक नथी.)
टीकाः — विभक्तप्रदेशत्व (भिन्नप्रदेशत्व) पृथक्त्वनुं लक्षण छे. ते तो सत्ता अने द्रव्यने संभवतुं नथी, कारण के गुण अने गुणीने विभक्तप्रदेशत्वनो अभाव होय छे — शुक्लत्व अने वस्त्रनी माफक. ते आ प्रमाणेः जेम जे शुक्लत्वना – गुणना – प्रदेशो छे ते
Page 205 of 513
PDF/HTML Page 236 of 544
single page version
एवोत्तरीयस्य गुणिन इति तयोर्न प्रदेशविभागः, तथा य एव सत्ताया गुणस्य प्रदेशास्त एव द्रव्यस्य गुणिन इति तयोर्न प्रदेशविभागः । एवमपि तयोरन्यत्वमस्ति तल्लक्षणसद्भावात् । अतद्भावो ह्यन्यत्वस्य लक्षणं, तत्तु सत्ताद्रव्ययोर्विद्यत एव, गुणगुणिनोस्तद्भावस्याभावात्, शुक्लोत्तरीयवदेव । तथाहि — यथा यः किलैकचक्षुरिन्द्रियविषयमापद्यमानः समस्तेतरेन्द्रिय- ग्रामगोचरमतिक्रान्तः शुक्लो गुणो भवति, न खलु तदखिलेन्द्रियग्रामगोचरीभूतमुत्तरीयं भवति, यच्च किलाखिलेन्द्रियग्रामगोचरीभूतमुत्तरीयं भवति, न खलु स एकचक्षुरिन्द्रियविषयमापद्यमानः समस्तेतरेन्द्रियग्रामगोचरमतिक्रान्तः शुक्लो गुणो भवतीति तयोस्तद्भावस्याभावः । तथा या कस्माद्धेतोः । भिन्नप्रदेशाभावात् । क योरिव । शुक्लवस्त्रशुक्लगुणयोरिव । इदि सासणं हि वीरस्स इति शासनमुपदेश आज्ञेति । कस्य । वीरस्य वीराभिधानान्तिमतीर्थंकरपरमदेवस्य । अण्णत्तं तथापि प्रदेशाभेदेऽपि मुक्तात्मद्रव्यशुद्धसत्तागुणयोरन्यत्वं भिन्नत्वं भवति । कथंभूतम् । अतब्भावो अतद्भावरूपं संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदस्वभावम् । यथा प्रदेशरूपेणाभेदस्तथा संज्ञादिलक्षणरूपेणाप्यभेदो भवतु, को दोष इति चेत् । नैवम् । ण तब्भवं होदि तन्मुक्तात्मद्रव्यं शुद्धात्मसत्तागुणेन सह प्रदेशाभेदेऽपि ज वस्त्रना – गुणीना – छे तेथी तेमने प्रदेशविभाग (प्रदेशभेद) नथी, तेम जे सत्ताना – गुणना – प्रदेशो छे ते ज द्रव्यना – गुणीना – छे तेथी तेमने प्रदेशविभाग नथी.
आम होवा छतां तेमने ( – सत्ता अने द्रव्यने) अन्यत्व छे, कारण के (तेमने) अन्यत्वना लक्षणनो सद्भाव छे. १अतद्भाव अन्यत्वनुं लक्षण छे. ते तो सत्ता अने द्रव्यने छे ज, कारण के गुण अने गुणीने २तद्भावनो अभाव होय छे — शुक्लत्व अने वस्त्रनी माफक. ते आ प्रमाणेः जेवी रीते एक चक्षु -इन्द्रियना विषयमां आवतो, बीजी बधी इन्द्रियोना समूहने गोचर नहि थतो एवो जे शुक्लत्वगुण छे ते समस्तइन्द्रिय- समूहने गोचर थतुं एवुं वस्त्र नथी, तथा जे समस्तइन्द्रियसमूहने गोचर थतुं एवुं वस्त्र छे ते एक चक्षु -इन्द्रियना विषयमां आवतो, बीजी बधी इन्द्रियोना समूहने गोचर नहि थतो एवो शुक्लत्वगुण नथी, तेथी तेमने तद्भावनो अभाव छे; तेवी रीते ३कोईना १. अतद्भाव = (कथंचित्) ‘ते’ नहि होवुं ते; (कथंचित्) ते -पणे नहि होवुं ते; (कथंचित्)
२. तद्भाव = ‘ते’ होवुं ते; ते -पणे होवुं ते; ते -पणुं; तत्पणुं. ३. सत्ता द्रव्यना आश्रये रहे छे. द्रव्यने कोईनो आश्रय नथी. [जेम वासणमां घी रहे छे तेम द्रव्यमां
वगेरे छे तेम द्रव्यमां सत्ता छे.]
Page 206 of 513
PDF/HTML Page 237 of 544
single page version
किलाश्रित्य वर्तिनी निर्गुणैकगुणसमुदिता विशेषणं विधायिका वृत्तिस्वरूपा च सत्ता भवति, न खलु तदनाश्रित्य वर्ति गुणवदनेकगुणसमुदितं विशेष्यं विधीयमानं वृत्तिमत्स्वरूपं च द्रव्यं भवति; यत्तु किलानाश्रित्य वर्ति गुणवदनेकगुणसमुदितं विशेष्यं विधीयमानं वृत्तिमत्स्वरूपं च द्रव्यं भवति, न खलु साश्रित्य वर्तिनी निर्गुणैकगुणसमुदिता विशेषणं विधायिका वृत्तिस्वरूपा च सत्ता भवतीति तयोस्तद्भावस्याभावः । अत एव च सत्ताद्रव्ययोः कथंचिदनर्थान्तरत्वेऽपि संज्ञादिरूपेण तन्मयं न भवति । कधमेगं तन्मयत्वं हि किलैकत्वलक्षणं । संज्ञादिरूपेण तन्मयत्वाभावे कथमेकत्वं, किंतु नानात्वमेव । यथेदं मुक्तात्मद्रव्ये प्रदेशाभेदेऽपि संज्ञादिरूपेण नानात्वं कथितं तथैव आश्रये रहेती, १निर्गुण, एक गुणनी बनेली, २विशेषण, ३विधायक (-रचनारी) अने ४वृत्तिस्वरूप एवी जे सत्ता छे ते कोईना आश्रय विना रहेतुं, गुणवाळुं, अनेक गुणोनुं बनेलुं, ५विशेष्य, ६विधीयमान (-रचानारुं) अने ७वृत्तिमानस्वरूप एवुं द्रव्य नथी, तथा जे कोईना आश्रय विना रहेतुं, गुणवाळुं, अनेक गुणोनुं बनेलुं, विशेष्य, विधीयमान अने वृत्तिमानस्वरूप एवुं द्रव्य छे ते कोईना आश्रये रहेती, निर्गुण, एक गुणनी बनेली, विशेषण, विधायक अने वृत्तिस्वरूप एवी सत्ता नथी, तेथी तेमने तद्भावनो अभाव छे. आम होवाथी ज, जोके सत्ता अने द्रव्यने कंथचित् अनर्थांतरपणुं (-अभिन्न- पदार्थपणुं, अनन्यपदार्थपणुं) छे तोपण, तेमने सर्वथा एकत्व हशे एम शंका न करवी; १. निर्गुण = गुण विनानी. [सत्ता निर्गुण छे, द्रव्य गुणवाळुं छे. जेम केरी वर्णगुणवाळी, गंधगुणवाळी,
स्पर्शगुणवाळी वगेरे छे, परंतु वर्णगुण कोई गंधगुणवाळो, स्पर्शगुणवाळो के अन्य कोई गुणवाळो नथी (कारण के वर्ण कांई सूंघातो के स्पर्शातो नथी); वळी जेम आत्मा ज्ञानगुणवाळो, वीर्यगुणवाळो वगेरे छे, परंतु ज्ञानगुण कांई वीर्यगुणवाळो के अन्य कोई गुणवाळो नथी; तेम द्रव्य अनंत गुणोवाळुं छे, परंतु सत्ता गुणवाळी नथी. (अहीं, जेम दंडी दंडवाळो छे, तेम द्रव्यने गुणवाळुं न समजवुं; कारण के दंडी अने दंडने तो प्रदेशभेद छे, द्रव्य ने गुण तो अभिन्नप्रदेशी छे.)] २. विशेषण = खासियत; लक्षण; भेदक धर्म. ३. विधायक = विधान करनार; रचनार. ४. वृत्ति = वर्तवुं ते; होवुं ते; हयाती; उत्पादव्ययध्रौव्य. ५. विशेष्य = खासियतोनो धरनार पदार्थ; लक्ष्य; भेद्य पदार्थ — धर्मी. [जेम गळपण, सफेदपणुं, सुंवाळप
ते ते भेदोथी भेदातो) पदार्थ छे, वळी जेम ज्ञान, दर्शन, चारित्र, वीर्य वगेरे आत्मानां विशेषणो छे अने आत्मा ते विशेषणोथी विशेषित थतो (ओळखातो, लक्षित थतो, भेदातो) पदार्थ छे, तेम सत्ता विशेषण छे अने द्रव्य विशेष्य छे. (विशेष्य अने विशेषणोने प्रदेशभेद नथी ए ख्याल न चूकवो.)] ६. विधीयमान = रचानारुं; जे रचातुं होय ते. (सत्ता वगेरे गुणो द्रव्यना रचनारा छे अने द्रव्य तेमनाथी
रचातो पदार्थ छे.) ७. वृत्तिमान = वृत्तिवाळुं; हयातीवाळुं; हयात रहेनार. (सत्ता वृत्तिस्वरूप अर्थात् हयातीस्वरूप छे अने
Page 207 of 513
PDF/HTML Page 238 of 544
single page version
सर्वथैकत्वं न शङ्कनीयं; तद्भावो ह्येकत्वस्य लक्षणम् । यत्तु न तद्भवद्विभाव्यते तत्कथमेकं स्यात् । अपि तु गुणगुणिरूपेणानेकमेवेत्यर्थः ।।१०६।।
सर्वद्रव्याणां स्वकीयस्वकीयस्वरूपास्तित्वगुणेन सह ज्ञातव्यमित्यर्थः ।।१०६।। अथातद्भावं विशेषेण विस्तार्य कथयति — सद्दव्वं सच्च गुणो सच्चेव य पज्जओ त्ति वित्थारो सद्द्रव्यं संश्च गुणः संश्चैव पर्याय इति सत्तागुणस्य द्रव्यगुणपर्यायेषु विस्तारः । तथाहि — यथा मुक्ताफलहारे सत्तागुण- कारण के तद्भाव एकत्वनुं लक्षण छे. जे ‘ते’-पणे जणातुं नथी ते (सर्वथा) एक केम होय? नथी ज; परंतु गुण -गुणीरूपे अनेक ज छे एम अर्थ छे.
भावार्थः — भिन्नप्रदेशत्व ते पृथक्पणानुं लक्षण छे अने अतद्भाव ते अन्य- पणानुं लक्षण छे. द्रव्यने अन गुणने पृथक्पणुं नथी छतां अन्यपणुं छे.
अने तेना सफेदपणाना प्रदेशो जुदा नथी तेथी तेमने पृथक्पणुं तो नथी. आम होवा छतां सफेदपणुं तो मात्र आंखथी ज जणाय छे, जीभ, नाक वगेरे बाकीनी चार इन्द्रियोथी जणातुं नथी, अने वस्त्र तो पांचे इन्द्रियोथी जणाय छे. माटे (कथंचित्) वस्त्र ते सफेदपणुं नथी अने सफेदपणुं ते वस्त्र नथी. जो एम न होय तो वस्त्रनी माफक सफेदपणुं पण जीभ, नाक वगेरे सर्व इन्द्रियोथी जणावुं जोईए; पण एम तो बनतुं नथी. माटे वस्त्र अने सफेदपणाने अपृथक्पणुं होवा छतां अन्यपणुं छे एम सिद्ध थाय छे.
ए ज प्रमाणे द्रव्यने अने सत्तादिगुणोने अपृथक्त्व होवा छतां अन्यत्व छे; कारण के द्रव्यना अने गुणना प्रदेशो अभिन्न होवा छतां द्रव्यमां अने गुणमां संज्ञा – संख्या – लक्षणादि भेद होवाथी (कथंचित्) द्रव्य ते गुणपणे नथी अने गुण ते द्रव्यपणे नथी. १०६.
Page 208 of 513
PDF/HTML Page 239 of 544
single page version
यथा खल्वेकं मुक्ताफलस्रग्दाम हार इति सूत्रमिति मुक्ताफलमिति त्रेधा विस्तार्यते, तथैकं द्रव्यं द्रव्यमिति गुण इति पर्याय इति त्रेधा विस्तार्यते । यथा चैकस्य मुक्ताफलस्रग्दाम्नः शुक्लो गुणः शुक्लो हारः शुक्लं सूत्रं शुक्लं मुक्ताफलमिति त्रेधा विस्तार्यते, तथैकस्य द्रव्यस्य सत्तागुणः सद्द्रव्यं सद्गुणः सत्पर्याय इति त्रेधा विस्तार्यते । यथा चैकस्मिन् मुक्ताफलस्रग्दाम्नि यः शुक्लो गुणः स न हारो न सूत्रं न मुक्ताफलं यश्च हारः सूत्रं मुक्ताफलं वा स न शुक्लो गुण इतीतरेतरस्य यस्तस्याभावः स तदभाव- लक्षणोऽतद्भावोऽन्यत्वनिबन्धनभूतः, तथैकस्मिन् द्रव्ये यः सत्तागुणस्तन्न द्रव्यं नान्यो गुणो स्थानीयो योऽसौ शुक्लगुणः स प्रदेशाभेदेन किं किं भण्यते । शुक्लो हार इति शुक्लं सूत्रमिति शुक्लं मुक्ताफलमिति भण्यते, यश्च हारः सूत्रं मुक्ताफलं वा तैस्त्रिभिः प्रदेशाभेदेन शुक्लो गुणो भण्यत इति तद्भावस्य लक्षणमिदम् । तद्भावस्येति कोऽर्थः । हारसूत्रमुक्ताफलानां शुक्लगुणेन सह तन्मयत्वं प्रदेशाभिन्नत्वमिति । तथा मुक्तात्मपदार्थे योऽसौ शुद्धसत्तागुणः स प्रदेशाभेदेन किं किं भण्यते । सत्तालक्षणः परमात्मपदार्थ इति सत्तालक्षणः केवलज्ञानादिगुण इति सत्तालक्षणः सिद्धपर्याय
अन्वयार्थः — [सत् द्रव्यं] ‘सत् द्रव्य’ [सत् च गुणः] ‘सत् गुण’ [च] अने [सत् च एव पर्यायः] ‘सत् पर्याय’ — [इति] एम [विस्तारः] (सत्तागुणनो) विस्तार छे. [यः खलु] (तेमने परस्पर) जे [तस्य अभावः] ‘तेनो अभाव’ अर्थात् ‘ते -पणे होवानो अभाव’ छे [सः] ते [तदभावः] ‘तद् -अभाव’ [अतद्भावः] एटले के ‘अतद्भाव’ छे.
टीकाः — जेम एक *मौक्तिकमाळा, ‘हार’ तरीके, ‘दोरा’ तरीके, अने ‘मोती’ तरीके — एम त्रिधा (त्रण प्रकारे) विस्तारवामां आवे छे, तेम एक द्रव्य, ‘द्रव्य’ तरीके, ‘गुण’ तरीके अने ‘पर्याय’ तरीके — एम त्रिधा विस्तारवामां आवे छे.
वळी जेम एक मौक्तिकमाळानो शुक्लत्वगुण, ‘शुक्ल हार,’ ‘शुक्ल दोरो’ अने ‘शुक्ल मोती’ — एम त्रिधा विस्तारवामां आवे छे, तेम एक द्रव्यनो सत्तागुण, ‘सत् द्रव्य’, ‘सत् गुण’ अने ‘सत् पर्याय’ — एम त्रिधा विस्तारवामां आवे छे.
वळी जेवी रीते एक मौक्तिकमाळामां जे शुक्लत्वगुण छे ते हार नथी, दोरो नथी के मोती नथी, अने जे हार, दोरो के मोती छे ते शुक्लत्वगुण नथी — एम एकबीजाने जे ‘तेनो अभाव’ अर्थात् ‘ते -पणे होवानो अभाव’ छे ते ‘तद् -अभाव’ लक्षण ‘अतद्भाव’ छे के जे (अतद्भाव) अन्यत्वनुं कारण छे; तेवी रीते एक द्रव्यमां *मौक्तिकमाळा = मोतीनी माळा; मोतीनो हार.
Page 209 of 513
PDF/HTML Page 240 of 544
single page version
न पर्यायो यच्च द्रव्यमन्यो गुणः पर्यायो वा स न सत्तागुण इतीतरेतरस्य यस्तस्याभावः स तदभावलक्षणोऽतद्भावोऽन्यत्वनिबन्धनभूतः ।।१०७।। इति भण्यते । यश्च परमात्मपदार्थः केवलज्ञानादिगुणः सिद्धत्वपर्याय इति तैश्च त्रिभिः (प्रदेशाभेदेन ?) शुद्धसत्तागुणो भण्यत इति तद्भावस्य लक्षणमिदम् । तद्भावस्येति कोऽर्थः । परमात्मपदार्थ- केवलज्ञानादिगुणसिद्धत्वपर्यायाणां शुद्धसत्तागुणेन सह संज्ञादिभेदेऽपि प्रदेशैस्तन्मयत्वमिति । जो खलु तस्स अभावो यस्तस्य पूर्वोक्तलक्षणतद्भावस्य खलु स्फु टं संज्ञादिभेदविवक्षायामभावः सो तदभावो स पूर्वोक्तलक्षणस्तदभावो भण्यते । स च तदभावः किं भण्यते । अतब्भावो न तद्भावस्तन्मयत्वम् किंच अतद्भावः संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदः इत्यर्थः । तद्यथा — यथा मुक्ताफलहारे योऽसौ शुक्लगुणस्तद्वाचके न शुक्लमित्यक्षरद्वयेन हारो वाच्यो न भवति सूत्रं वा मुक्ताफलं वा, हारसूत्रमुक्ताफलशब्दैश्च शुक्लगुणो वाच्यो न भवति । एवं परस्परं प्रदेशाभेदेऽपि योऽसौ संज्ञादिभेदः स तस्य पूर्वोक्त लक्षण- तद्भावस्याभावस्तदभावो भण्यते । स च तदभावः पुनरपि किं भण्यते । अतद्भावः संज्ञा- लक्षणप्रयोजनादिभेद इति । तथा मुक्तजीवे योऽसौ शुद्धसत्तागुणस्तद्वाचकेन सत्ताशब्देन मुक्तजीवो जे सत्तागुण छे ते द्रव्य नथी, अन्य गुण नथी के पर्याय नथी, अने जे द्रव्य, १अन्य गुण के पर्याय छे ते सत्तागुण नथी — एम एकबीजाने जे ‘तेनो अभाव’ अर्थात् ‘ते -पणे होवानो अभाव छे’ ते २‘तद्अभाव’लक्षण ‘अतद्भाव’ छे के जे अन्यत्वनुं कारण छे.
भावार्थः — एक आत्माने विस्तारकथनमां ‘आत्मद्रव्य’ तरीके, ‘ज्ञानादिगुण’ तरीके अने ‘सिद्धत्वादिपर्याय’ तरीके — एम त्रण प्रकारे वर्णववामां आवे छे. ए ज प्रमाणे सर्व द्रव्यो विषे समजवुं.
वळी एक आत्माना हयातीगुणने ‘हयात आत्मद्रव्य,’ ‘हयात ज्ञानादिगुण’ अने ‘हयात सिद्धत्वादिपर्याय’ — एम त्रण प्रकारे विस्तारवामां आवे छे. ए ज प्रमाणे सर्व द्रव्यो विषे समजवुं.
वळी एक आत्मानो जे हयातीगुण छे ते आत्मद्रव्य नथी, (हयातीगुण सिवायनो) ज्ञानादिगुण नथी के सिद्धत्वादिपर्याय नथी, अने जे आत्मद्रव्य छे, (हयाती सिवायनो) ज्ञानादिगुण छे के सिद्धत्वादिपर्याय छे ते हयातीगुण नथी — एम परस्पर तेमने अतद्भाव छे के जे अतद्भावने लीधे तेमने अन्यत्व छे. आ ज प्रमाणे सर्व द्रव्यो विषे समजवुं. १. अन्य गुण = सत्ता सिवायनो बीजो कोई पण गुण २. तद् -अभाव = तेनो अभाव. [ तद् -अभावः ===== तस्य अभावः।]
[तद् -अभाव अतद्भावनुं लक्षण (अथवा स्वरूप) छे. अतद्भाव अन्यत्वनुं कारण छे.] प्र. २७