Page 210 of 513
PDF/HTML Page 241 of 544
single page version
वाच्यो न भवति केवलज्ञानादिगुणो वा सिद्धपर्यायो वा, मुक्तजीवकेवलज्ञानादिगुणसिद्धपर्यायशब्दैश्च शुद्धसत्तागुणो वाच्यो न भवति । इत्येवं परस्परं प्रदेशाभेदेऽपि योऽसौ संज्ञादिभेदः स तस्य पूर्वोक्तलक्षणतद्भावस्याभावस्तदभावो भण्यते । स च तदभावः पुनरपि किं भण्यते । अतद्भावः संज्ञा- लक्षणप्रयोजनादिभेद इत्यर्थः । यथात्र शुद्धात्मनि शुद्धसत्तागुणेन सहाभेदः स्थापितस्तथा यथासंभवं सर्वद्रव्येषु ज्ञातव्य इत्यभिप्रायः ।।१०७।। अथ गुणगुणिनोः प्रदेशभेदनिषेधेन तमेव संज्ञादि- भेदरूपमतद्भावं दृढयति — जं दव्वं तं ण गुणो यद्द्रव्यं स न गुणः, यन्मुक्तजीवद्रव्यं स शुद्धः सन् गुणो न भवति । मुक्तजीवद्रव्यशब्देन शुद्धसत्तागुणो वाच्यो न भवतीत्यर्थः । जो वि गुणो सो ण तच्चमत्थादो
आ रीते आ गाथामां सत्तानुं उदाहरण लईने अतद्भावने स्पष्ट रीते समजाव्यो. (अहीं एटलुं विशेष छे के जे सत्तागुण विषे कह्युं ते अन्य गुणो विषे पण योग्य रीते समजवुं. जेम केः — सत्तागुणनी माफक, एक आत्माना पुरुषार्थगुणने ‘पुरुषार्थी आत्मद्रव्य,’ ‘पुरुषार्थी ज्ञानादिगुण’ अने ‘पुरुषार्थी सिद्धत्वादिपर्याय’ — एम विस्तारी शकाय छे. अभिन्न प्रदेशो होवाने लीधे आम विस्तार करवामां आवे छे, छतां संज्ञा – लक्षण – प्रयोजनादि भेद होवाने लीधे पुरुषार्थगुणने तथा आत्मद्रव्यने, ज्ञानादि अन्यगुणने के सिद्धत्वादिपर्यायने अतद्भाव छे के जे अतद्भाव तेमनामां अन्यत्वनुं कारण छे.) १०७.
– आने अतत्पणुं जाणवुं, न अभावने; भाख्युं जिने.१०८.
अन्वयार्थः — [अर्थात्] स्वरूप -अपेक्षाए [यद् द्रव्यं] जे द्रव्य छे [तत् न गुणः] ते गुण नथी [यः अपि गुणः] अने जे गुण छे [सः न तत्त्वं] ते द्रव्य नथी; — [एषः हि अतद्भावः] आ अतद्भाव छे; [न एव अभावः] सर्वथा अभाव ते अतद्भाव नथी; [इति निर्दिष्टः] आम (जिनेन्द्र द्वारा) दर्शाववामां आव्युं छे.
Page 211 of 513
PDF/HTML Page 242 of 544
single page version
एकस्मिन्द्रव्ये यद्द्रव्यं गुणो न तद्भवति, यो गुणः स द्रव्यं न भवतीत्येवं यद्द्रव्यस्य गुणरूपेण गुणस्य वा द्रव्यरूपेण तेनाभवनं सोऽतद्भावः, एतावतैवान्यत्वव्यवहारसिद्धेः । न पुनर्द्रव्यस्याभावो गुणो गुणस्याभावो द्रव्यमित्येवंलक्षणोऽभावोऽतद्भावः । एवं सत्येकद्रव्य- स्यानेकत्वमुभयशून्यत्वमपोहरूपत्वं वा स्यात् । तथाहि — यथा खलु चेतनद्रव्यस्याभावो- ऽचेतनद्रव्यमचेतनद्रव्यस्याभावश्चेतनद्रव्यमिति तयोरनेकत्वं, तथा द्रव्यस्याभावो गुणो गुणस्याभावो द्रव्यमित्येकस्यापि द्रव्यस्यानेकत्वं स्यात् । यथा सुवर्णस्याभावे सुवर्णत्वस्या- भावः सुवर्णत्वस्याभावे सुवर्णस्याभाव इत्युभयशून्यत्वं, तथा द्रव्यस्याभावे गुणस्याभावो योऽपि गुणः स न तत्त्वं द्रव्यमर्थतः परमार्थतः, यः शुद्धसत्तागुणः स मुक्तात्मद्रव्यं न भवति । शुद्धसत्ताशब्देन मुक्तात्मद्रव्यं वाच्यं न भवतीत्यर्थः । एसो हि अतब्भावो एष उक्तलक्षणो हि स्फु टमतद्भावः । उक्तलक्षण इति कोऽर्थः । गुणगुणिनोः संज्ञादिभेदेऽपि प्रदेशभेदाभावः । णेव अभावो त्ति णिद्दिट्ठो नैवाभाव इति निर्दिष्टः । नैव अभाव इति कोऽर्थः । यथा सत्तावाचकशब्देन मुक्तात्म- द्रव्यं वाच्यं न भवति तथा यदि सत्ताप्रदेशैरपि सत्तागुणात्सकाशाद्भिन्नं भवति तदा यथा
टीकाः — एक द्रव्यमां, जे द्रव्य छे ते गुण नथी, जे गुण छे ते द्रव्य नथी — ए रीते जे द्रव्यनुं गुणरूपे अभवन ( – नहि होवुं) अथवा गुणनुं द्रव्यरूपे अभवन ते अतद्भाव छे; कारण के आटलाथी ज अन्यत्वव्यवहार ( – अन्यत्वरूप व्यवहार) सिद्ध थाय छे. परंतु द्रव्यनो अभाव ते गुण, गुणनो अभाव ते द्रव्य — एवा लक्षणवाळो अभाव ते अतद्भाव नथी. जो एम होय तो (१) एक द्रव्यने अनेकपणुं आवे, (२) उभयशून्यता थाय (अर्थात् बन्नेनो अभाव थाय), अथवा (३) अपोहरूपता थाय. ते समजाववामां आवे छेः —
(द्रव्यनो अभाव ते गुण अने गुणनो अभाव ते द्रव्य एम मानतां प्रथम दोष आ प्रमाणे आवेः)
(१) जेम चेतनद्रव्यनो अभाव ते अचेतनद्रव्य छे, अचेतनद्रव्यनो अभाव ते चेतनद्रव्य छे — ए रीते तेमने अनेकपणुं (बे -पणुं) छे, तेम द्रव्यनो अभाव ते गुण, गुणनो अभाव ते द्रव्य — ए रीते एक द्रव्यने पण अनेकपणुं आवे (अर्थात् द्रव्य एक होवा छतां तेने अनेकपणानो प्रसंग आवे).
(अथवा उभयशून्यत्वरूप बीजो दोष आ प्रमाणे आवेः) (२) जेम सुवर्णनो अभाव थतां सुवर्णपणानो अभाव थाय, सुवर्णपणानो अभाव थतां सुवर्णनो अभाव थाय — ए रीते उभयशून्यत्व (बन्नेनो अभाव) थाय, तेम द्रव्यनो अभाव थतां गुणनो अभाव थाय, गुणनो अभाव थतां द्रव्यनो अभाव थाय — ए रीते
Page 212 of 513
PDF/HTML Page 243 of 544
single page version
गुणस्याभावे द्रव्यस्याभाव इत्युभयशून्यत्वं स्यात् । यथा पटाभावमात्र एव घटो घटाभावमात्र एव पट इत्युभयोरपोहरूपत्वं, तथा द्रव्याभावमात्र एव गुणो गुणाभावमात्र एव द्रव्य- मित्यत्राप्यपोहरूपत्वं स्यात् । ततो द्रव्यगुणयोरेकत्वमशून्यत्वमनपोहत्वं चेच्छता यथोदित एवातद्भावोऽभ्युपगन्तव्यः ।।१०८।।
जीवप्रदेशेभ्यः पुद्गलद्रव्यं भिन्नं सद्द्रव्यान्तरं भवति तथा सत्तागुणप्रदेशेभ्यो मुक्तजीवद्रव्यं सत्तागुणाद्भिन्नं सत्पृथग्द्रव्यान्तरं प्राप्नोति । एवं किं सिद्धम् । सत्तागुणरूपं पृथग्द्रव्यं मुक्तात्मद्रव्यं च पृथगिति द्रव्यद्वयं जातं, न च तथा । द्वितीयं च दूषणं प्राप्नोति — यथा सुवर्णत्वगुणप्रदेशेभ्यो उभयशून्यता थाय (अर्थात् द्रव्य तेम ज गुण बन्नेना अभावनो प्रसंग आवे).
(अथवा अपोहरूपता नामनो त्रीजो दोष आ प्रमाणे आवेः) (३) जेम पट -अभावमात्र ज घट छे, घट -अभावमात्र ज पट छे (अर्थात् वस्त्रना केवळ अभाव जेटलो ज घडो छे अने घडाना केवळ अभाव जेटलुं ज वस्त्र छे) — ए रीते बन्नेने अपोहरूपता छे, तेम द्रव्य -अभावमात्र ज गुण थाय, गुण -अभावमात्र ज द्रव्य थाय — ए रीते आमां पण (द्रव्य -गुणमां पण) *अपोहरूपता थाय (अर्थात् केवळ नकाररूपतानो प्रसंग आवे).
माटे द्रव्य अने गुणनुं एकत्व, अशून्यत्व ने २अनपोहत्व इच्छनारे यथोक्त ज (जेवो कह्यो तेवो ज) अतद्भाव मानवायोग्य छे. १०८.
२. अनपोहत्व = अपोहरूपपणुं न होवुं ते; केवळ नकारात्मकपणुं न होवुं ते.
Page 213 of 513
PDF/HTML Page 244 of 544
single page version
द्रव्यं हि स्वभावे नित्यमवतिष्ठमानत्वात्सदिति प्राक् प्रतिपादितम् । स्वभावस्तु द्रव्यस्य परिणामोऽभिहितः । य एव द्रव्यस्य स्वभावभूतः परिणामः, स एव सदविशिष्टो गुण इतीह साध्यते । यदेव हि द्रव्यस्वरूपवृत्तिभूतमस्तित्वं द्रव्यप्रधाननिर्देशात्सदिति संशब्द्यते तदविशिष्टगुणभूत एव द्रव्यस्य स्वभावभूतः परिणामः, द्रव्यवृत्तेर्हि त्रिकोटिसमय- भिन्नस्य सुवर्णस्याभावस्तथैव सुवर्णप्रदेशेभ्यो भिन्नस्य सुवर्णत्वगुणस्याप्यभावः, तथा सत्तागुण- प्रदेशेभ्यो भिन्नस्य मुक्तजीवद्रव्यस्याभावस्तथैव मुक्तजीवद्रव्यप्रदेशेभ्यो भिन्नस्य सत्तागुणस्याप्यभावः इत्युभयशून्यत्वं प्राप्नोति । यथेदं मुक्तजीवद्रव्ये संज्ञादिभेदभिन्नस्यातद्भावस्तस्य सत्तागुणेन सह प्रदेशाभेदव्याख्यानं कृतं तथा सर्वद्रव्येषु यथासंभवं ज्ञातव्यमित्यर्थः ।।१०८।। एवं द्रव्यस्यास्तित्व- कथनरूपेण प्रथमगाथा, पृथक्त्वलक्षणातद्भावाभिधानान्यत्वलक्षणयोः कथनेन द्वितीया, संज्ञालक्षण- प्रयोजनादिभेदरूपस्यातद्भावस्य विवरणरूपेण तृतीया, तस्यैव दृढीकरणार्थं च चतुर्थीति द्रव्यगुण- योरभेदविषये युक्तिकथनमुख्यतया गाथाचतुष्टयेन पञ्चमस्थलं गतम् । अथ सत्ता गुणो भवति, द्रव्यं
अन्वयार्थः — [यः खलु] जे, [द्रव्यस्वभावः परिणामः] द्रव्यना स्वभावभूत (उत्पाद- व्ययध्रौव्यात्मक) परिणाम छे [सः] ते (परिणाम) [सदविशिष्टः गुणः] ‘सत्’थी अविशिष्ट (-सत्ताथी कोई जुदो नहि एवो) गुण छे. ‘[स्वभावे अवस्थितं] स्वभावमां अवस्थित (होवाथी) [द्रव्यं] द्रव्य [सत्] सत् छे’ — [इति जिनोपदेशः] एवो जे (९९मी गाथामां कहेलो) जिनोपदेश [अयम्] ते ज आ छे (अर्थात् ९९मी गाथाना कथनमांथी आ गाथामां कहेलो भाव सहेजे नीकळे छे).
टीकाः — द्रव्य स्वभावमां नित्य अवस्थित होवाथी सत् छे — एम पूर्वे (९९मी गाथामां) प्रतिपादित करवामां आव्युं छे; अने (त्यां) द्रव्यनो स्वभाव परिणाम कहेवामां आव्यो छे. अहीं एम सिद्ध करवामां आवे छे के — जे द्रव्यना स्वभावभूत परिणाम छे, ते ज ‘सत्’थी अविशिष्ट ( – अस्तित्वथी अभिन्न एवो, अस्तित्वथी कोई बीजो नहि एवो) गुण छे.
द्रव्यना स्वरूपनी वृत्तिभूत एवुं जे अस्तित्व द्रव्यप्रधान कथन द्वारा ‘सत्’ शब्दथी कहेवामां आवे छे, तेनाथी अविशिष्ट ( – ते अस्तित्वथी अनन्य) गुणभूत ज द्रव्यस्वभावभूत परिणाम छे; कारण के द्रव्यनी १वृत्ति त्रण प्रकारना समयने स्पर्शती १. वृत्ति = वर्तवुं ते; हयात रहेवुं ते; टकवुं ते.
Page 214 of 513
PDF/HTML Page 245 of 544
single page version
स्पर्शिन्याः प्रतिक्षणं तेन तेन स्वभावेन परिणमनात् । द्रव्यस्वभावभूत एव तावत्परिणामः । स त्वस्तित्वभूतद्रव्यवृत्त्यात्मकत्वात्सदविशिष्टो द्रव्यविधायको गुण एवेति सत्ताद्रव्ययो- र्गुणगुणिभावः सिद्धयति ।।१०९।।
च गुणी भवतीति प्रतिपादयति — जो खलु दव्वसहावो परिणामो यः खलु स्फु टं द्रव्यस्य स्वभावभूतः परिणामः पञ्चेन्द्रियविषयानुभवरूपमनोव्यापारोत्पन्नसमस्तमनोरथरूपविकल्पजालाभावे सति यश्चिदा- नन्दैकानुभूतिरूपः स्वस्थभावस्तस्योत्पादः, पूर्वोक्तविकल्पजालविनाशो व्ययः, तदुभयाधारभूतजीवत्वं ध्रौव्यमित्युक्तलक्षणोत्पादव्ययध्रौव्यात्मकजीवद्रव्यस्य स्वभावभूतो योऽसौ परिणामः सो गुणो स गुणो भवति । स परिणामः कथंभूतः सन्गुणो भवति । सदविसिट्ठो सतोऽस्तित्वादविशिष्टोऽभिन्नस्तदुत्पादादित्रयं तिष्ठत्यस्तित्वं चैकं तिष्ठत्यस्तित्वेन सह कथमभिन्नो भवतीति चेत् । ‘‘उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तं सत्’’ इति वचनात् । एवं सति सत्तैव गुणो भवतीत्यर्थः । इति गुणव्याख्यानं गतम् । सदवट्ठिदं सहावे दव्वं ति सदवस्थितं स्वभावे द्रव्यमिति । द्रव्यं परमात्मद्रव्यं भवति । किं कर्तृ । सदिति । केन । अभेद- नयेन । कथंभूतम् । सत् अवस्थितम् । क्व । उत्पादव्ययध्रौव्यात्मकस्वभावे । जिणोवदेसोयं अयं जिनोपदेश इति ‘सदवट्ठिदं सहावे दव्वं दव्वस्स जो हु परिणामो’ इत्यादिपूर्वसूत्रे यदुक्तं तदेवेदं व्याख्यानम्, गुणकथनं पुनरधिकमिति तात्पर्यम् । यथेदं जीवद्रव्ये गुणगुणिनोर्व्याख्यानं होवाथी (ते वृत्ति अर्थात् अस्तित्व) प्रतिक्षणे ते ते स्वभावे परिणमे छे.
(आ प्रमाणे) त्यारे प्रथम तो, द्रव्यना स्वभावभूत ज परिणाम छे; अने ते (उत्पादव्ययध्रौव्यात्मक परिणाम), अस्तित्वभूत एवी द्रव्यनी वृत्तिस्वरूप होवाने लीधे, ‘सत्’ थी अविशिष्ट एवो, द्रव्यविधायक ( – द्रव्यने रचनारो) गुण ज छे. — आ रीते सत्ता ने द्रव्यनुं गुण -गुणीपणुं सिद्ध थाय छे. १०९.
Page 215 of 513
PDF/HTML Page 246 of 544
single page version
न खलु द्रव्यात्पृथग्भूतो गुण इति वा पर्याय इति वा कश्चिदपि स्यात्; यथा सुवर्णात्पृथग्भूतं तत्पीतत्वादिकमिति वा तत्कुण्डलत्वादिकमिति वा । अथ तस्य तु द्रव्यस्य स्वरूपवृत्तिभूतमस्तित्वाख्यं यद्द्रव्यत्वं स खलु तद्भावाख्यो गुण एव भवन् किं हि द्रव्यात्पृथग्भूतत्वेन वर्तते । न वर्तत एव । तर्हि द्रव्यं सत्ताऽस्तु स्वयमेव ।।११०।।
अन्वयार्थः — [इह] आ विश्वमां [गुणः इति वा कश्चित्] गुण एवुं कोई [पर्यायः इति वा] के पर्याय एवुं कोई, [द्रव्यं विना न अस्ति] द्रव्य विना ( – द्रव्यथी जुदुं) होतुं नथी; [द्रव्यत्वं पुनः भावः] अने द्रव्यत्व ते भाव छे (अर्थात् अस्तित्व ते गुण छे); [तस्मात्] तेथी [द्रव्यं स्वयं सत्ता] द्रव्य पोते सत्ता (अर्थात् अस्तित्व) छे.
टीकाः — खरेखर द्रव्यथी पृथग्भूत (जुदुं) गुण एवुं कोई के पर्याय एवुं कोई पण न होय; — जेम सुवर्णथी पृथग्भूत तेनी पीळाश आदि के तेनुं कुंडळपणुं आदि होतां नथी तेम. हवे, ते द्रव्यना स्वरूपनी वृत्तिभूत ‘अस्तित्व’ नामथी कहेवातुं जे द्रव्यत्व ते तेनो ‘भाव’नामथी कहेवातो गुण ज होवाथी, शुं ते द्रव्यथी पृथक्पणे वर्ते छे? नथी ज वर्ततुं. तो पछी द्रव्य स्वयमेव (पोते ज) सत्ता हो. ११०.
Page 216 of 513
PDF/HTML Page 247 of 544
single page version
एवमेतद्यथोदितप्रकारसाकल्याकलङ्कलाञ्छनमनादिनिधनं सत्स्वभावे प्रादुर्भावमास्कन्दति द्रव्यम् । स तु प्रादुर्भावो द्रव्यस्य द्रव्याभिधेयतायां सद्भावनिबद्ध एव स्यात्; पर्यायाभिधेयतायां त्वसद्भावनिबद्ध एव । तथाहि — यदा द्रव्यमेवाभिधीयते न पर्यायास्तदा प्रभवावसान- वर्जिताभिर्यौगपद्यप्रवृत्ताभिर्द्रव्यनिष्पादिकाभिरन्वयशक्तिभिः प्रभवावसानलाञ्छनाः क्रमप्रवृत्ताः मोक्षपर्यायः केवलज्ञानादिरूपो गुणसमूहश्च येन कारणेन तद्द्वयमपि परमात्मद्रव्यं विना नास्ति, न विद्यते । कस्मात् । प्रदेशाभेदादिति । उत्पादव्ययध्रौव्यात्मकशुद्धसत्तारूपं मुक्तात्मद्रव्यं भवति । तस्मादभेदेन सत्तैव द्रव्यमित्यर्थः । यथा मुक्तात्मद्रव्ये गुणपर्यायाभ्यां सहाभेदव्याख्यानं कृतं तथा यथासंभवं सर्वद्रव्येषु ज्ञातव्यमिति ।।११०।। एवं गुणगुणिव्याख्यानरूपेण प्रथमगाथा, द्रव्यस्य गुणपर्यायाभ्यां सह भेदो नास्तीति कथनरूपेण द्वितीया चेति स्वतन्त्रगाथाद्वयेन षष्ठस्थलं गतम् ।। अथ द्रव्यस्य द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकनयाभ्यां सदुत्पादासदुत्पादौ दर्शयति – एवंविहसब्भावे एवंविधसद्भावे सत्तालक्षणमुत्पादव्ययध्रौव्यलक्षणं गुणपर्यायलक्षणं द्रव्यं चेत्येवंविधपूर्वोक्तसद्भावे स्थितं, अथवा एवंविहं सहावे इति पाठान्तरम् । तत्रैवंविधं पूर्वोक्तलक्षणं स्वकीयसद्भावे स्थितम् । किम् । दव्वं द्रव्यं कर्तृ । किं
अन्वयार्थः — [एवंविधं द्रव्यं] आवुं (पूर्वोक्त) द्रव्य [स्वभावे] स्वभावमां [द्रव्यार्थ- पर्यायार्थाभ्यां] द्रव्यार्थिक अने पर्यायार्थिक नयो वडे [सदसद्भावनिबद्धं प्रादुर्भावं] सद्भावसंबद्ध अने असद्भावसंबद्ध उत्पादने [सदा लभते] सदा पामे छे.
टीकाः — आ प्रमाणे यथोदित सर्व प्रकारे १अकलंक लक्षणवाळुं, अनादिनिधन आ द्रव्य सत् -स्वभावमां (अस्तित्वस्वभावमां) उत्पाद पामे छे. द्रव्यनो ते उत्पाद, द्रव्यनी २अभिधेयता वखते सद्भावसंबद्ध ज छे अने पर्यायोनी अभिधेयता वखते असद्- भावसंबद्ध ज छे. ते स्पष्ट समजाववामां आवे छेः —
ज्यारे द्रव्य ज कहेवामां आवे छे — पर्यायो नहि, त्यारे उत्पत्तिविनाश रहित, युगपद् प्रवर्तती, द्रव्यनी निपजावनारी ३अन्वयशक्तिओ वडे, उत्पत्तिविनाशलक्षणवाळी, क्रमे १. अकलंक = निर्दोष. (आ द्रव्य पूर्वे कहेला सर्व प्रकारे निर्दोष लक्षणवाळुं छे.) २. अभिधेयता = कहेवायोग्यपणुं; विवक्षा; कथनी. ३. अन्वयशक्तिओ = अन्वयरूप शक्तिओ. (अन्वयशक्तिओ उत्पत्ति अने नाश विनानी छे,
शक्तिओ छे.)
Page 217 of 513
PDF/HTML Page 248 of 544
single page version
पर्यायनिष्पादिका व्यतिरेकव्यक्तीस्तास्ताः संक्रामतो द्रव्यस्य सद्भावनिबद्ध एव प्रादुर्भावः, हेमवत् । तथाहि — यदा हेमैवाभिधीयते नाङ्गदादयः पर्यायास्तदा हेमसमानजीविताभिर्यौग- पद्यप्रवृत्ताभिर्हेमनिष्पादिकाभिरन्वयशक्ति भिरङ्गदादिपर्यायसमानजीविताः क्रमप्रवृत्ता अङ्गदादि- पर्यायनिष्पादिका व्यतिरेकव्यक्तीस्तास्ताः संक्रामतो हेम्नः सद्भावनिबद्ध एव प्रादुर्भावः । यदा तु पर्याया एवाभिधीयन्ते न द्रव्यं, तदा प्रभवावसानलाञ्छनाभिः क्रमप्रवृत्ताभिः पर्यायनिष्पादिकाभिर्व्यतिरेकव्यक्तिभिस्ताभिस्ताभिः प्रभवावसानवर्जिता यौगपद्यप्रवृत्ता द्रव्य- करोति । सदा लभदि सदा सर्वकालं लभते । किं कर्मतापन्नम् । पादुब्भावं प्रादुर्भावमुत्पादम् । कथंभूतम् । सदसब्भावणिबद्धं सद्भावनिबद्धमसद्भावनिबद्धं च । काभ्यां कृत्वा । दव्वत्थपज्जयत्थेहिं द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकनयाभ्यामिति । तथाहि — यथा यदा काले द्रव्यार्थिकनयेन विवक्षा क्रियते यदेव कटकपर्याये सुवर्णं तदेव कङ्कणपर्याये नान्यदिति, तदा काले सद्भावनिबद्ध एवोत्पादः । कस्मादिति चेत् । द्रव्यस्य द्रव्यरूपेणाविनष्टत्वात् । यदा पुनः पर्यायविवक्षा क्रियते कटकपर्यायात् सकाशादन्यो यः कङ्कणपर्यायः सुवर्णसम्बन्धी स एव न भवति, तदा पुनरसदुत्पादः । कस्मादिति चेत् । पूर्वपर्यायस्य विनष्टत्वात् । तथा यदा द्रव्यार्थिकनयविवक्षा क्रियते य एव पूर्वं गृहस्थावस्थायामेवमेवं गृहव्यापारं कृतवान् पश्चाज्जिनदीक्षां गृहीत्वा स एवेदानीं रामादिकेवलिपुरुषो निश्चयरत्नत्रयात्मकपरमात्मध्याने- प्रवर्तती, पर्यायोनी निपजावनारी ते ते १व्यतिरेकव्यक्तिओने पामता द्रव्यने २सद्भावसंबद्ध ज उत्पाद छे; सुवर्णनी जेम. ते आ प्रमाणेः ज्यारे सुवर्ण ज कहेवामां आवे छे — बाजुबंध वगेरे पर्यायो नहि, त्यारे सुवर्ण जेटलुं टकनारी, युगपद् प्रवर्तती, सुवर्णनी निपजावनारी अन्वयशक्तिओ वडे, बाजुबंध वगेरे पर्यायो जेटलुं टकनारी, क्रमे प्रवर्तती, बाजुबंध वगेरे पर्यायोनी निपजावनारी ते ते व्यतिरेकव्यक्तिओने पामता सुवर्णने सद्भावसंबद्ध ज उत्पाद छे.
अने ज्यारे पर्यायो ज कहेवामां आवे छे — द्रव्य नहि, त्यारे उत्पत्तिविनाश जेमनुं लक्षण छे एवी, क्रमे प्रवर्तती, पर्यायोनी निपजावनारी ते ते व्यतिरेकव्यक्तिओ वडे, उत्पत्तिविनाश रहित, युगपद् प्रवर्तती, द्रव्यनी निपजावनारी अन्वयशक्तिओने पामता १. व्यतिरेकव्यक्तिओ = भेदरूप प्रगटताओ. [व्यतिरेकव्यक्तिओ उत्पत्तिविनाश पामे छे, क्रमे प्रवर्ते छे
अने पर्यायोने निपजावे छे. श्रुतज्ञान, केवळज्ञान वगेरे तथा स्वरूपाचरणचारित्र, यथाख्यातचारित्र वगेरे आत्मद्रव्यनी व्यतिरेकव्यक्तिओ छे. व्यतिरेक तथा अन्वयना अर्थो माटे १९० तथा १९१मा पानानुं पदटिप्पण (फूटनोट) जुओ.] २. सद्भावसंबद्ध = हयाती साथे संबंधवाळो – संकळायेलो. [द्रव्यनी विवक्षा वखते, अन्वयशक्तिओने
मुख्य अने व्यतिरेकव्यक्तिओने गौण कराती होवाथी द्रव्यने सद्भावसंबद्ध उत्पाद (सत् -उत्पाद, हयातनो उत्पाद) छे.] प्र. २८
Page 218 of 513
PDF/HTML Page 249 of 544
single page version
निष्पादिका अन्वयशक्तीः संक्रामतो द्रव्यस्यासद्भावनिबद्ध एव प्रादुर्भावः, हेमवदेव । तथाहि — यदाङ्गदादिपर्याया एवाभिधीयन्ते न हेम, तदाङ्गदादिपर्यायसमानजीविताभिः क्रमप्रवृत्ताभिरङ्गदादिपर्यायनिष्पादिकाभिर्व्यतिरेकव्यक्तिभिस्ताभिस्ताभिर्हेमसमानजीविता यौगपद्यप्रवृत्ता हेमनिष्पादिका अन्वयशक्तिः संक्रामतो हेम्नोऽसद्भावनिबद्ध एव प्रादुर्भावः । अथ पर्यायाभिधेयतायामप्यसदुत्पत्तौ पर्यायनिष्पादिकास्तास्ता व्यतिरेकव्यक्तयो यौगपद्यप्रवृत्ति- मासाद्यान्वयशक्तित्वमापन्नाः पर्यायान् द्रवीकुर्युः, तथाङ्गदादिपर्यायनिष्पादिकाभिस्ताभि- स्ताभिर्व्यतिरेकव्यक्तिभिर्यौगपद्यप्रवृत्तिमासाद्यान्वयशक्तित्वमापन्नाभिरङ्गदादिपर्याया अपि हेमी- क्रियेरन् । द्रव्याभिधेयतायामपि सदुत्पत्तौ द्रव्यनिष्पादिका अन्वयशक्तयः क्रमप्रवृत्तिमासाद्य तत्तद्वयतिरेकव्यक्तित्वमापन्ना द्रव्यं पर्यायीकुर्युः, तथा हेमनिष्पादिकाभिरन्वयशक्तिभिः नानन्तसुखामृततृप्तो जातः, न चान्य इति, तदा सद्भावनिबद्ध एवोत्पादः । कस्मादिति चेत् । पुरुषत्वेनाविनष्टत्वात् । यदा तु पर्यायनयविवक्षा क्रियते पूर्वं सरागावस्थायाः सकाशादन्योऽयं भरतसगररामपाण्डवादिकेवलिपुरुषाणां संबन्धी निरुपरागपरमात्मपर्यायः स एव न भवति, तदा द्रव्यने *असद्भावसंबद्ध ज उत्पाद छे; सुवर्णनी जेम ज. ते आ प्रमाणेः ज्यारे बाजुबंध वगेरे पर्यायो ज कहेवामां आवे छे — सुवर्ण नहि, त्यारे बाजुबंध वगेरे पर्यायो जेटलुं टकनारी, क्रमे प्रवर्तती, बाजुबंध वगेरे पर्यायोनी निपजावनारी ते ते व्यतिरेक- व्यक्तिओ वडे, सुवर्ण जेटलुं टकनारी, युगपद् प्रवर्तती, सुवर्णनी निपजावनारी अन्वय- शक्तिओने पामता सुवर्णने असद्भावयुक्त ज उत्पाद छे.
हवे, पर्यायोनी अभिधेयता वखते पण, असत् -उत्पादमां पर्यायोनी निपजावनारी ते ते व्यतिरेकव्यक्तिओ युगपद्प्रवृत्ति पामीने अन्वयशक्तिपणाने पामती थकी पर्यायोने द्रव्य करे छे ( – पर्यायोनी विवक्षा वखते पण, व्यतिरेकव्यक्तिओ अन्वयशक्तिरूप बनती थकी पर्यायोने द्रव्यरूप करे छे); जेम बाजुबंध वगेरे पर्यायोनी निपजावनारी ते ते व्यतिरेकव्यक्तिओ युगपद्प्रवृत्ति पामीने अन्वयशक्तिपणाने पामती थकी बाजुबंध वगेरे पर्यायोने सुवर्ण करे छे तेम. द्रव्यनी अभिधेयता वखते पण, सत् -उत्पादमां द्रव्यनी निपजावनारी अन्वयशक्तिओ क्रमप्रवृत्ति पामीने ते ते व्यतिरेकव्यक्तिपणाने पामती थकी द्रव्यने पर्यायो ( – पर्यायोरूप) करे छे, जेम सुवर्णनी निपजावनारी अन्वयशक्तिओ *असद्भावसंबद्ध = अहयाती साथे संबंधवाळो — संकळायेलो. [पर्यायोनी विवक्षा वखते, व्यतिरेक-
(असत् -उत्पाद, अविद्यमाननो उत्पाद) छे.]
Page 219 of 513
PDF/HTML Page 250 of 544
single page version
क्रमप्रवृत्तिमासाद्य तत्तद्वयतिरेकमापन्नाभिर्हेमाङ्गदादिपर्यायमात्रीक्रियेत । ततो द्रव्यार्थादेशा- त्सदुत्पादः, पर्यायार्थादेशादसत् इत्यनवद्यम् ।।१११।।
पुनरसद्भावनिबद्ध एवोत्पादः । कस्मादिति चेत् । पूर्वपर्यायादन्यत्वादिति । यथेदं जीवद्रव्ये सदुत्पादा- सदुत्पादव्याख्यानं कृतं तथा सर्वद्रव्येषु यथासंभवं ज्ञातव्यमिति ।।१११।। अथ पूर्वोक्तमेव सदुत्पादं द्रव्यादभिन्नत्वेन विवृणोति — जीवो जीवः कर्ता भवं भवन् परिणमन् सन् भविस्सदि भविष्यति तावत् । क्रमप्रवृत्ति पामीने ते ते व्यतिरेकव्यकितपणाने पामती थकी सुवर्णने बाजुबंधआदि पर्यायमात्र ( – पर्यायमात्ररूप) करे छे तेम.
माटे द्रव्यार्थिक कथनथी सत् -उत्पाद छे, पर्यायार्थिक कथनथी असत् -उत्पाद छे — ते वात अनवद्य (निर्दोष, अबाध्य) छे.
भावार्थः — जे पहेलां हयात होय तेनी ज उत्पत्तिने सत् -उत्पाद कहे छे अने जे पहेलां हयात न होय तेनी उत्पत्तिने असत् -उत्पाद कहे छे. ज्यारे पर्यायोने गौण करीने द्रव्यनुं मुख्यपणे कथन करवामां आवे छे, त्यारे तो जे हयात हतुं ते ज उत्पन्न थाय छे (कारण के द्रव्य तो त्रणे काळे हयात छे); तेथी द्रव्यार्थिक नयथी तो द्रव्यने सत्- उत्पाद छे. अने ज्यारे द्रव्यने गौण करीने पर्यायोनुं मुख्यपणे कथन करवामां आवे छे, त्यारे जे हयात नहोतुं ते उत्पन्न थाय छे (कारण के वर्तमान पर्याय भूतकाळे हयात नहोतो), तेथी पर्यायार्थिक नयथी द्रव्यने असत् -उत्पाद छे.
अहीं ए लक्षमां राखवुं के द्रव्य अने पर्यायो जुदी जुदी वस्तुओ नथी; तेथी पर्यायोनी विवक्षा वखते पण, असत् -उत्पादमां, जे पर्यायो छे ते द्रव्य ज छे, अने द्रव्यनी विवक्षा वखते पण, सत् -उत्पादमां, जे द्रव्य छे ते पर्यायो ज छे. १११.
हवे (सर्व पर्यायोमां द्रव्य अनन्य छे अर्थात् तेनुं ते ज छे माटे तेने सत् -उत्पाद छे – एम) सत् -उत्पादने अनन्यपणा वडे नक्की करे छेः —
Page 220 of 513
PDF/HTML Page 251 of 544
single page version
द्रव्यं हि तावद्द्रव्यत्वभूतामन्वयशक्तिं नित्यमप्यपरित्यजद्भवति सदेव । यस्तु द्रव्यस्य पर्यायभूताया व्यतिरेकव्यक्तेः प्रादुर्भावः तस्मिन्नपि द्रव्यत्वभूताया अन्वयशक्तेरप्रच्यवनात् द्रव्यमनन्यदेव । ततोऽनन्यत्वेन निश्चीयते द्रव्यस्य सदुत्पादः । तथाहि — जीवो द्रव्यं भवन्नारकतिर्यग्मनुष्यदेवसिद्धत्वानामन्यतमेन पर्यायेण द्रव्यस्य पर्यायदुर्ललितवृत्तित्वाद- वश्यमेव भविष्यति । स हि भूत्वा च तेन किं द्रव्यत्वभूतामन्वयशक्तिमुज्झति, नोज्झति । किं किं भविष्यति । निर्विकारशुद्धोपयोगविलक्षणाभ्यां शुभाशुभोपयोगाभ्यां परिणम्य णरोऽमरो वा परो नरो देवः परस्तिर्यङ्नारकरूपो वा निर्विकारशुद्धोपयोगेन सिद्धो वा भविष्यति । भवीय पुणो एवं पूर्वोक्तप्रकारेण पुनर्भूत्वापि । अथवा द्वितीयव्याख्यानम् । भवन् वर्तमानकालापेक्षया भविष्यति भाविकालापेक्षया भूत्वा भूतकालापेक्षया चेति कालत्रये चैवं भूत्वापि किं दव्वत्तं पजहदि किं द्रव्यत्वं परित्यजति । ण चयदि द्रव्यार्थिकनयेन द्रव्यत्वं न त्यजति, द्रव्याद्भिन्नो न भवति । अण्णो कहं हवदि
अन्वयार्थः — [जीवः] जीव [भवन्] परिणमतो होवाथी [नरः] मनुष्य, [अमरः] देव [वा] अथवा [परः] बीजुं कांई (-तिर्यंच, नारक के सिद्ध) [भविष्यति] थशे. [पुनः] परंतु [भूत्वा] मनुष्यदेवादिक थइने [किं] शुं ते [द्रव्यत्वं प्रजहाति] द्रव्यपणाने छोडे छे? [न जहत्] नहि छोडतो थको ते [अन्यः कथं भवति] अन्य केम होय? (अर्थात् ते अन्य नथी, तेनो ते ज छे.)
टीकाः — प्रथम तो द्रव्य द्रव्यत्वभूत अन्वयशक्तिने सदाय नहि छोडतुं थकुं सत् ज (हयात ज) छे. अने द्रव्यने जे पर्यायभूत व्यतिरेकव्यक्तिनो उत्पाद थाय छे तेमां पण द्रव्यत्वभूत अन्वयशक्तिनुं अच्युतपणुं होवाथी द्रव्य अनन्य ज छे (अर्थात् ते उत्पादमां पण अन्वयशक्ति तो अपतित – अविनष्ट – निश्चळ होवाथी द्रव्य तेनुं ते ज छे, अन्य नथी). माटे अनन्यपणा वडे द्रव्यनो सत् -उत्पाद नक्की थाय छे (अर्थात् उपर कह्युं तेम द्रव्यनुं द्रव्य -अपेक्षाए अनन्यपणुं होवाथी, तेने सत् -उत्पाद छे — एम अनन्यपणा द्वारा सिद्ध थाय छे).
आ वातने (उदाहरणथी) स्पष्ट करवामां आवे छेः जीव द्रव्य होवाथी अने द्रव्य पर्यायोमां वर्ततुं होवाथी जीव नारकत्व, तिर्यंचत्व, मनुष्यत्व, देवत्व अने सिद्धत्वमांना कोई एक पर्याये अवश्यमेव थशे — परिणमशे. परंतु ते जीव ते पर्यायरूपे थइने शुं द्रव्यत्वभूत अन्वयशक्तिने छोडे छे? नथी छोडतो. जो नथी
Page 221 of 513
PDF/HTML Page 252 of 544
single page version
यदि नोज्झति कथमन्यो नाम स्यात्, येन प्रकटितत्रिकोटिसत्ताकः स एव न स्यात् ।।११२।।
यद्यपि निश्चयेन मनुष्यपर्याये देवपर्याये च समानं तथापि मनुजो देवो न भवति । कस्मात् ।
भावार्थः — जीव मनुष्य -देवादिक पर्याये परिणमतां छतां अन्य थई जतो नथी, अनन्य रहे छे, तेनो ते ज रहे छे; कारण के ‘ते ज आ देवनो जीव छे, जे पूर्व भवे मनुष्य हतो अने अमुक भवे तिर्यंच हतो’ एम ज्ञान थई शके छे. आ रीते, जीवनी माफक, दरेक द्रव्य पोताना सर्व पर्यायोमां तेनुं ते ज रहे छे, अन्य थई जतुं नथी — अनन्य रहे छे. आम द्रव्यनुं अनन्यपणुं होवाथी द्रव्यनो सत् -उत्पाद नक्की थाय छे. ११२.
अन्वयार्थः — [मनुजः] मनुष्य ते [देवः न भवति] देव नथी, [वा] अथवा [देवः] देव ते [मानुषः वा सिद्धः वा] मनुष्य के सिद्ध नथी; [एवम् अभवन्] एम नहि होतो थको [अनन्यभावं कथं लभते] अनन्य केम होय?
Page 222 of 513
PDF/HTML Page 253 of 544
single page version
पर्याया हि पर्यायभूताया आत्मव्यतिरेकव्यक्तेः काल एव सत्त्वात्ततोऽन्यकालेषु भवन्त्यसन्त एव । यश्च पर्यायाणां द्रव्यत्वभूतयान्वयशक्त्यानुस्यूतः क्रमानुपाती स्वकाले प्रादुर्भावः तस्मिन्पर्यायभूताया आत्मव्यतिरेकव्यक्तेः पूर्वमसत्त्वात्पर्याया अन्य एव । ततः पर्यायाणामन्यत्वेन निश्चीयते पर्यायस्वरूपकर्तृकरणाधिकरणभूतत्वेन पर्यायेभ्योऽपृथग्भूतस्य द्रव्यस्यासदुत्पादः । तथाहि — न हि मनुजस्त्रिदशो वा सिद्धो वा स्यात्, न हि त्रिदशो मनुजो वा सिद्धो वा स्यात् । एवमसन् कथमनन्यो नाम स्यात्, येनान्य एव न स्यात्; येन च निष्पद्यमानमनुजादिपर्यायं जायमानवलयादिविकारं काञ्चनमिव जीवद्रव्यमपि प्रतिपद- मन्यन्न स्यात् ।।११३।। देवपर्यायकाले मनुष्यपर्यायस्यानुपलम्भात् । देवो वा माणुसो व सिद्धो वा देवो वा मनुष्यो न भवति स्वात्मोपलब्धिरूपसिद्धपर्यायो वा न भवति । कस्मात् । पर्यायाणां परस्परं भिन्नकालत्वात्, सुवर्णद्रव्ये कुण्डलादिपर्यायाणामिव । एवं अहोज्जमाणो एवमभवन्सन् अणण्णभावं कधं लहदि अनन्यभाव-
टीकाः — पर्यायो पर्यायभूत स्वव्यतिरेकव्यक्तिना काळे ज सत् (-हयात) होवाने लीधे तेनाथी अन्य काळोमां असत् ज (-अहयात ज) छे. अने पर्यायोनो द्रव्यत्वभूत अन्वयशक्ति साथे गूंथायेलो ( – एकरूपपणे जोडायेलो) जे क्रमानुपाती (क्रमानुसार) स्वकाळे उत्पाद थाय छे तेमां पर्यायभूत स्वव्यतिरेकव्यक्तिनुं पूर्वे असत्पणुं होवाथी, पर्यायो अन्य ज छे. माटे पर्यायोना अन्यपणा वडे द्रव्यनो — के जे पर्यायोना स्वरूपनुं कर्ता, करण अने अधिकरण होवाने लीधे पर्यायोथी अपृथक् छे तेनो — असत् -उत्पाद नक्की थाय छे.
आ वातने (उदाहरण वडे) स्पष्ट करवामां आवे छेः मनुष्य ते देव के सिद्ध नथी, देव ते मनुष्य के सिद्ध नथी; ए रीते नहि होतो थको अनन्य ( – तेनो ते ज) केम होय, के जेथी अन्य ज न होय अने जेथी मनुष्यादि पर्यायो जेने नीपजे छे एवुं जीवद्रव्य पण — वलयादि विकारो (कंकण वगेरे पर्यायो) जेने ऊपजे छे एवा सुवर्णनी जेम — पदे पदे (पगले पगले, पर्याये पर्याये) अन्य न होय? [जेम कंकण, कुंडळ वगेरे पर्यायो अन्य छे (-भिन्नभिन्न छे, तेना ते ज नथी) तेथी ते पर्यायो करनारुं सुवर्ण पण अन्य छे, तेम मनुष्य, देव वगेरे पर्यायो अन्य छे तेथी ते पर्यायो करनारुं जीवद्रव्य पण पर्याय -अपेक्षाए अन्य छे.]
भावार्थः — जीव अनादि -अनंत होवा छतां, मनुष्यपर्यायकाळे देवपर्यायनी के स्वात्मोपलब्धिरूप सिद्धपर्यायनी अप्राप्ति छे अर्थात् मनुष्य ते देव के सिद्ध नथी माटे ते पर्यायो अन्य -अन्य छे. आ रीते पर्यायो अन्य होवाथी, ते पर्यायोनो करनार, साधन अने आधार एवो जीव पण पर्याय -अपेक्षाए अन्यपणाने पामे छे. आ रीते, जीवनी माफक,
Page 223 of 513
PDF/HTML Page 254 of 544
single page version
सर्वस्य हि वस्तुनः सामान्यविशेषात्मकत्वात्तत्स्वरूपमुत्पश्यतां यथाक्रमं सामान्य- विशेषौ परिच्छिन्दती द्वे किल चक्षुषी, द्रव्यार्थिकं पर्यायार्थिकं चेति । तत्र पर्यायार्थिक- मेकत्वं कथं लभते, न कथमपि । तत एतावदायाति असद्भावनिबद्धोत्पादः पूर्वपर्यायाद्भिन्नो भवतीति ।।११३।। अथैकद्रव्यस्य पर्यायैस्सहानन्यत्वाभिधानमेकत्वमन्यत्वाभिधानमनेकत्वं च नय- विभागेन दर्शयति, अथवा पूर्वोक्तसद्भावनिबद्धासद्भावनिबद्धमुत्पादद्वयं प्रकारान्तरेण समर्थयति — हवदि भवति । किं कर्तृ । सव्वं दव्वं सर्वं विवक्षिताविवक्षितजीवद्रव्यम् । किंविशिष्टं भवति । अणण्णं अनन्यमभिन्नमेकं तन्मयमिति । केन सह । तेन नारकतिर्यङ्मनुष्यदेवरूपविभावपर्यायसमूहेन केवल- ज्ञानाद्यनन्तचतुष्टयशक्तिरूपसिद्धपर्यायेण च । केन कृत्वा । दव्वट्ठिएण शुद्धान्वयद्रव्यार्थिकनयेन । कस्मात् । कुण्डलादिपर्यायेषु सुवर्णस्येव भेदाभावात् । तं पज्जयट्ठिएण पुणो तद्द्रव्यं पर्यायार्थिकनयेन दरेक द्रव्यने पर्याय -अपेक्षाए अन्यपणुं छे. आम द्रव्यने अन्यपणुं होवाथी द्रव्यने असत्- उत्पाद छे एम निश्चित थाय छे. ११३.
हवे एक द्रव्यने अन्यत्व अने अनन्यत्व होवामां जे विरोध तेने दूर करे छे (अर्थात् तेमां विरोध नथी आवतो एम दर्शावे छे)ः —
अन्वयार्थः — [द्रव्यार्थिकेन] द्रव्यार्थिक (नय) वडे [सर्वं] सघळुं [द्रव्यं] द्रव्य छे; [पुनः च] अने वळी [पर्यायार्थिकेन] पर्यायार्थिक (नय) वडे [तत्] ते (द्रव्य) [अन्यत्] अन्य -अन्य छे, [तत्काले तन्मयत्वात्] कारण के ते काळे तन्मय होवाने लीधे [अनन्यत्] (द्रव्य पर्यायोथी) अनन्य छे.
टीकाः — खरेखर सर्व वस्तु सामान्य -विशेषात्मक होवाथी वस्तुनुं स्वरूप जोनाराओने अनुक्रमे (१) सामान्य अने (२) विशेषने जाणनारां बे चक्षुओ छे — (१) द्रव्यार्थिक अने (२) पर्यायार्थिक.
Page 224 of 513
PDF/HTML Page 255 of 544
single page version
मेकान्तनिमीलितं विधाय केवलोन्मीलितेन द्रव्यार्थिकेन यदावलोक्यते तदा नारकतिर्यङ्- मनुष्यदेवसिद्धत्वपर्यायात्मकेषु विशेषेषु व्यवस्थितं जीवसामान्यमेकमवलोकयतामनव- लोकितविशेषाणां तत्सर्वं जीवद्रव्यमिति प्रतिभाति । यदा तु द्रव्यार्थिकमेकान्तनिमीलितं विधाय केवलोन्मीलितेन पर्यायार्थिकेनावलोक्यते तदा जीवद्रव्ये व्यवस्थितान्नारकतिर्यङ्मनुष्यदेव- सिद्धत्वपर्यायात्मकान् विशेषाननेकानवलोकयतामनवलोकितसामान्यानामन्यदन्यत्प्रतिभाति, द्रव्यस्य तत्तद्विशेषकाले तत्तद्विशेषेभ्यस्तन्मयत्वेनानन्यत्वात्, गणतृणपर्णदारुमयहव्यवाहवत् । यदा तु ते उभे अपि द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिके तुल्यकालोन्मीलिते विधाय तत इतश्चावलोक्यते तदा नारकतिर्यङ्मनुष्यदेवसिद्धत्वपर्यायेषु व्यवस्थितं जीवसामान्यं जीवसामान्ये च व्यवस्थिता नारकतिर्यङ्मनुष्यदेवसिद्धत्वपर्यायात्मका विशेषाश्च तुल्यकालमेवावलोक्यन्ते । तत्रैकचक्षुरव- पुनः अण्णं अन्यद्भिन्नमनेकं पर्यायैः सह पृथग्भवति । कस्मादिति चेत् । तक्काले तम्मयत्तादो तृणाग्नि- काष्ठाग्निपत्राग्निवत् स्वकीयपर्यायैः सह तत्काले तन्मयत्वादिति । एतावता किमुक्तं भवति । द्रव्यार्थिक- नयेन यदा वस्तुपरीक्षा क्रियते तदा पर्यायसन्तानरूपेण सर्वं पर्यायकदम्बकं द्रव्यमेव प्रतिभाति । यदा तु पर्यायनयविवक्षा क्रियते तदा द्रव्यमपि पर्यायरूपेण भिन्नं भिन्नं प्रतिभाति । यदा च परस्परसापेक्ष- नयद्वयेन युगपत्समीक्ष्यते, तदैकत्वमनेकत्वं च युगपत्प्रतिभातीति । यथेदं जीवद्रव्ये व्याख्यानं कृतं तथा
तेमां, पर्यायार्थिक चक्षुने सर्वथा बंध करीने एकला उघाडेला द्रव्यार्थिक चक्षु वडे ज्यारे अवलोकवामां आवे छे, त्यारे नारकपणुं, तिर्यंचपणुं, मनुष्यपणुं, देवपणुं अने सिद्धपणुं — ए पर्यायोस्वरूप विशेषोमां रहेला एक जीवसामान्यने अवलोकनारा अने विशेषोने नहि अवलोकनारा ए जीवोने ‘ते बधुंय जीवद्रव्य छे’ एम भासे छे. अने ज्यारे द्रव्यार्थिक चक्षुने सर्वथा बंध करीने एकला उघाडेला पर्यायार्थिक चक्षु वडे अवलोकवामां आवे छे, त्यारे जीवद्रव्यमां रहेला नारकपणुं, तिर्यंचपणुं, मनुष्यपणुं, देवपणुं अने सिद्धपणुं — ए पर्यायोस्वरूप अनेक विशेषोने अवलोकनारा अने सामान्यने नहि अवलोकनारा एवा ए जीवोने (ते जीवद्रव्य) अन्य -अन्य भासे छे, कारण के द्रव्य ते ते विशेषोना काळे तन्मय होवाने लीधे ते ते विशेषोथी अनन्य छे — छाणां, तृण, पर्ण अने काष्ठमय अग्निनी माफक (अर्थात् जेम तृण, काष्ठ वगेरेनो अग्नि ते ते काळे तृणमय, काष्ठमय वगेरे होवाने लीधे तृण, काष्ठ वगेरेथी अनन्य छे, तेम द्रव्य ते ते पर्यायोरूप विशेषोना समये ते -मय होवाने लीधे तेमनाथी अनन्य छे — जुदुं नथी). अने ज्यारे ते बन्ने चक्षुओ — द्रव्यार्थिक अने पर्यायार्थिक — तुल्यकाळे (एकीसाथे) खुल्लां करीने ते द्वारा अने आ द्वारा ( – द्रव्यार्थिक चक्षु द्वारा तेम ज पर्यायार्थिक चक्षु द्वारा) अवलोकवामां आवे छे, त्यारे नारकत्व -तिर्यंचत्व- मनुष्यत्व -देवत्व -सिद्धत्वपर्यायोमां रहेलो जीवसामान्य अने जीवसामान्यमां रहेला नारकत्व- तिर्यंचत्व -मनुष्यत्व -देवत्व -सिद्धत्वपर्यायोस्वरूप विशेषो तुल्यकाळे ज देखाय छे.
Page 225 of 513
PDF/HTML Page 256 of 544
single page version
लोकनमेकदेशावलोकनं, द्विचक्षुरवलोकनं सर्वावलोकनम् । ततः सर्वावलोकने द्रव्यस्या- न्यत्वानन्यत्वं च न विप्रतिषिध्यते ।।११४।।
सर्वद्रव्येषु यथासंभवं ज्ञातव्यमित्यर्थः ।।११४।। एवं सदुत्पादासदुत्पादकथनेन प्रथमा, सदुत्पाद- विशेषविवरणरूपेण द्वितीया, तथैवासदुत्पादविशेषविवरणरूपेण तृतीया, द्रव्यपर्याययोरेकत्वानेकत्व- प्रतिपादनेन चतुर्थीति सदुत्पादासदुत्पादव्याख्यानमुख्यतया गाथाचतुष्टयेन सप्तमस्थलं गतम् । अथ समस्तदुर्नयैकान्तरूपविवादनिषेधिकां नयसप्तभङ्गीं विस्तारयति — अत्थि त्ति य स्यादस्त्येव । स्यादिति
त्यां, एक चक्षु वडे अवलोकन ते एकदेश अवलोकन छे अने बे चक्षुओ वडे अवलोकन ते सर्व अवलोकन ( – संपूर्ण अवलोकन) छे. माटे सर्व अवलोकनमां द्रव्यनां अन्यत्व अने अनन्यत्व विरोध पामतां नथी.
भावार्थः — दरेक द्रव्य सामान्य -विशेषात्मक छे. तेथी दरेक द्रव्य तेनुं ते ज पण रहे छे अने बदलाय पण छे. द्रव्यनुं स्वरूप ज आवुं उभयात्मक होवाथी द्रव्यना अनन्यपणामां अने अन्यपणामां विरोध नथी. जेमके, मरीचि अने श्री महावीरस्वामीनुं जीवसामान्यनी अपेक्षाए अनन्यपणुं अने जीवना विशेषोनी अपेक्षाए अन्यपणुं होवामां कोई प्रकारनो विरोध नथी.
द्रव्यार्थिकनयरूपी एक चक्षुथी जोतां द्रव्यसामान्य ज जणाय छे तेथी द्रव्य अनन्य अर्थात् तेनुं ते ज भासे छे अने पर्यायार्थिकनयरूपी बीजा एक चक्षुथी जोतां द्रव्यना पर्यायोरूपी विशेषो जणाय छे तेथी द्रव्य अन्य – अन्य भासे छे. बन्ने नयोरूपी बन्ने चक्षुओथी जोतां द्रव्यसामान्य तथा द्रव्यना विशेषो बन्ने जणाय छे तेथी द्रव्य अनन्य तेम ज अन्य -अन्य बन्ने भासे छे. ११४.
Page 226 of 513
PDF/HTML Page 257 of 544
single page version
स्यादस्त्येव १, स्यान्नास्त्येव २, स्यादवक्तव्यमेव ३, स्यादस्तिनास्त्येव ४, स्याद- स्त्यवक्तव्यमेव ५, स्यान्नास्त्यवक्तव्यमेव ६, स्यादस्तिनास्त्यवक्तव्यमेव ७, स्वरूपेण १, पररूपेण २, स्वपररूपयौगपद्येन ३, स्वपररूपक्र मेण ४, स्वरूपस्वपररूपयौगपद्याभ्यां ५, पररूपस्वपररूपयौगपद्याभ्यां ६, स्वरूपपररूपस्वपररूपयौगपद्यैः ७, आदिश्यमानस्य स्वरूपेण कोऽर्थः । कथंचित् । कथंचित्कोऽर्थः । विवक्षितप्रकारेण स्वद्रव्यादिचतुष्टयेन । तच्चतुष्टयं शुद्ध- जीवविषये कथ्यते । शुद्धगुणपर्यायाधारभूतं शुद्धात्मद्रव्यं द्रव्यं भण्यते, लोकाकाशप्रमिताः शुद्धासंख्येयप्रदेशाः क्षेत्रं भण्यते, वर्तमानशुद्धपर्यायरूपपरिणतो वर्तमानसमयः कालो भण्यते, शुद्धचैतन्यं भावश्चेत्युक्तलक्षणद्रव्यादिचतुष्टय इति प्रथमभङ्गः १ । णत्थि त्ति य स्यान्नास्त्येव । स्यादिति
अन्वयार्थः — [द्रव्यं] द्रव्य [अस्ति इति च] कोई पर्यायथी ‘अस्ति’, [नास्ति इति च] कोई पर्यायथी ‘नास्ति’ [पुनः] अने [अवक्तव्यम् इति भवति] कोई पर्यायथी ‘अवक्तव्य’ छे; [केनचित् पर्यायेण तु तदुभयं] वळी कोई पर्यायथी ‘अस्ति -नास्ति’ [वा] अथवा [अन्यत् आदिष्टम् ] कोई पर्यायथी अन्य त्रण भंगरूप कहेवामां आवे छे.
टीकाः — द्रव्य (१) *‘स्यात् अस्ति ज’ छे, स्वरूपनी अपेक्षाए; (२) ‘स्यात् नास्ति ज’ छे, पररूपनी अपेक्षाए; (३) ‘स्यात् +अवक्तव्य ज’ छे, स्वरूप -पररूपना युगपद्पणानी अपेक्षाए; (४) ‘स्यात् अस्ति -नास्ति ज’ छे, स्वरूप -पररूपना क्रमनी अपेक्षाए; (५) ‘स्यात् अस्ति -अवक्तव्य ज’ छे, स्वरूपनी अने स्वरूप -पररूपना युगपद्पणानी अपेक्षाए; (६) ‘स्यात् नास्ति -अवक्तव्य ज’ छे, पररूपनी अने स्वरूप- पररूपना युगपद्पणानी अपेक्षाए; (७) ‘स्यात् अस्ति -नास्ति -अवक्तव्य ज’ छे, स्वरूपनी, पररूपनी अने स्वरूप -पररूपना युगपद्पणानी अपेक्षाए. *स्यात् = कथंचित्; कोई प्रकारे; कोई अपेक्षाए. (दरेक द्रव्य स्वचतुष्टयनी अपेक्षाए — स्वद्रव्य,
प्रमाणे छेः शुद्ध गुण -पर्यायोना आधारभूत शुद्धात्मद्रव्य ते द्रव्य छे; लोकाकाशप्रमाण शुद्ध असंख्य प्रदेशो ते क्षेत्र छे; शुद्धपर्यायरूपे परिणत वर्तमान समय ते काळ छे; अने शुद्ध चैतन्य ते भाव छे.) +अवक्तव्य = कही शकाय नहि एवुं. (एकीसाथे स्वरूप तेम ज पररूपनी अपेक्षाए द्रव्य कथनमां आवी शकतुं नथी तेथी ‘अवक्तव्य’ छे.)
Page 227 of 513
PDF/HTML Page 258 of 544
single page version
सतः, पररूपेणासतः, स्वपररूपाभ्यां युगपद्वक्तुमशक्यस्य, स्वपररूपाभ्यां क्रमेण सतोऽसतश्च, स्वरूपस्वपररूपयौगपद्याभ्यां सतो वक्तुमशक्यस्य च, पररूपस्वपररूपयौगपद्याभ्यामसतो वक्तुम- शक्यस्य च, स्वरूपपररूपस्वपररूपयौगपद्यैः सतोऽसतो वक्तुमशक्यस्य चानन्तधर्मणो द्रव्यस्यै- कैकं धर्ममाश्रित्य विवक्षिताविवक्षितविधिप्रतिषेधाभ्यामवतरन्ती सप्तभङ्गिकैवकारविश्रान्तम- कोऽर्थः । कथंचिद्विवक्षितप्रकारेण परद्रव्यादिचतुष्टयेन २ । हवदि भवति । कथंभूतम् । अवत्तव्वमिदि स्यादवक्तव्यमेव । स्यादिति कोऽर्थः । कथंचिद्विवक्षितप्रकारेण युगपत्स्वपरद्रव्यादिचतुष्टयेन ३ । स्यादस्ति, स्यान्नास्ति, स्यादवक्तव्यं, स्यादस्तिनास्ति, स्यादस्त्येवावक्तव्यं, स्यान्नास्त्येवावक्तव्यं, स्यादस्तिनास्त्येवावक्तव्यम् । पुणो पुनः इत्थंभूतम् किं भवति । दव्वं परमात्मद्रव्यं कर्तृ । पुनरपि कथंभूतं भवति । तदुभयं स्यादस्तिनास्त्येव । स्यादिति कोऽर्थः । कथंचिद्विवक्षितप्रकारेण क्रमेण स्वपर- द्रव्यादिचतुष्टयेन ४ । कथंभूतं सदित्थमित्थं भवति । आदिट्ठं आदिष्टं विवक्षितं सत् । केन कृत्वा । पज्जाएण दु पर्यायेण तु प्रश्नोत्तररूपनयविभागेन तु । कथंभूतेन । केण वि केनापि विवक्षितेन नैगमादिनयरूपेण । अण्णं वा अन्यद्वा संयोगभङ्गत्रयरूपेण । तत्कथ्यते — स्यादस्त्येवावक्तव्यं । स्यादिति कोऽर्थः । कथंचित् विवक्षितप्रकारेण स्वद्रव्यादिचतुष्टयेन युगपत्स्वपरद्रव्यादिचतुष्टयेन च ५ । स्यान्नास्त्येवावक्त व्यं । स्यादिति कोऽर्थः । क थंचित् विवक्षितप्रकारेण परद्रव्यादिचतुष्टयेन युगपत्स्वपरद्रव्यादिचतुष्टयेन च ६ । स्यादस्तिनास्त्येवावक्तव्यं । स्यादिति कोऽर्थः । कथंचित् विवक्षितप्रकारेण क्रमेण स्वपरद्रव्यादिचतुष्टयेन युगपत्स्वपरद्रव्यादिचतुष्टयेन च ७ । पूर्वं पञ्चास्तिकाये स्यादस्तीत्यादिप्रमाणवाक्येन प्रमाणसप्तभङ्गी व्याख्याता, अत्र तु स्यादस्त्येव, यदेवकारग्रहणं तन्नयसप्तभङ्गीज्ञापनार्थमिति भावार्थः । यथेदं नयसप्तभङ्गीव्याख्यानं शुद्धात्मद्रव्ये दर्शितं तथा यथासंभवं
द्रव्यनुं कथन करवामां आवतां, (१) जे स्वरूपे ‘सत्’ छे, (२) जे पररूपे ‘असत्’ छे, (३) जे स्वरूपे अने पररूपे युगपद् ‘कथावुं अशक्य’ छे, (४) जे स्वरूपे अने पररूपे क्रमथी ‘सत् अने असत्’ छे, (५) जे स्वरूपे अने स्वरूप -पररूपना युगपद्पणे ‘सत् अने कथावुं अशक्य’ छे, (६) जे पररूपे अने स्वरूप -पररूपना युगपद्पणे ‘असत् अने कथावुं अशक्य’ छे तथा (७) जे स्वरूपे, पररूपे अने स्वरूप- पररूपना युगपद्पणे ‘सत्, असत् अने कथावुं अशक्य’ छे — एवुं जे अनंत धर्मोवाळुं द्रव्य तेना एक एक धर्मनो आश्रय करीने *विवक्षित -अविवक्षितना विधिनिषेध वडे प्रगट *विवक्षित (कहेवा धारेला) धर्मने मुख्य करीने तेनुं प्रतिपादन करवाथी अने अविवक्षित (नहि कहेवा धारेला) धर्मने गौण करीने तेनो निषेध करवाथी सप्तभंगी प्रगट थाय छे.
Page 228 of 513
PDF/HTML Page 259 of 544
single page version
श्रान्तसमुच्चार्यमाणस्यात्कारामोघमन्त्रपदेन समस्तमपि विप्रतिषेधविषमोहमुदस्यति ।।११५।।
अथ निर्धार्यमाणत्वेनोदाहरणीकृतस्य जीवस्य मनुष्यादिपर्यायाणां क्रियाफलत्वेनान्यत्वं द्योतयति —
सर्वपदार्थेषु द्रष्टव्यमिति ।।११५।। एवं नयसप्तभङ्गीव्याख्यानगाथयाष्टमस्थलं गतम् । एवं पूर्वोक्त- प्रकारेण प्रथमा नमस्कारगाथा, द्रव्यगुणपर्यायकथनरूपेण द्वितीया, स्वसमयपरसमयप्रतिपादनेन तृतीया, द्रव्यस्य सत्तादिलक्षणत्रयसूचनरूपेण चतुर्थीति स्वतन्त्रगाथाचतुष्टयेन पीठिकास्थलम् । तदनन्तरमवान्तरसत्ताकथनरूपेण प्रथमा, महासत्तारूपेण द्वितीया, यथा द्रव्यं स्वभावसिद्धं तथा सत्तागुणोऽपीति कथनरूपेण तृतीया, उत्पादव्ययध्रौव्यत्वेऽपि सत्तैव द्रव्यं भवतीति कथनेन चतुर्थीति गाथाचतुष्टयेन सत्तालक्षणविवरणमुख्यता । तदनन्तरमुत्पादव्ययध्रौव्यलक्षणविवरणमुख्यत्वेन गाथात्रयं, तदनन्तरं द्रव्यपर्यायकथनेन गुणपर्यायक थनेन च गाथाद्वयं, ततश्च द्रव्यस्यास्तित्वस्थापनारूपेण प्रथमा, थती सप्तभंगी सतत सम्यक् रीते उच्चारवामां आवता १‘स्यात्’काररूपी अमोघ मंत्रपद वडे, २‘ज’कारमां रहेला सघळाय विरोधविषना मोहने दूर करे छे. ११५.
हवे, जेनो निर्धार करवानो होवाथी जेने उदाहरणरूप बनाववामां आव्यो छे एवो जे जीव तेना मनुष्यादिपर्यायो क्रियानां फळ होवाथी ते पर्यायोनुं अन्यत्व (अर्थात् ते पर्यायो बदलाया करे छे एम) प्रकाशे छेः —
१. स्याद्वादमां अनेकांतने सूचवतो ‘स्यात्’ शब्द सम्यक्पणे वपराय छे. ते ‘स्यात्’ पद एकांतवादमां
रहेला समस्त विरोधरूपी विषना भ्रमने नष्ट करवामां रामबाण मंत्र छे. २. अनेकांतात्मक वस्तुस्वभावनी अपेक्षा रहित एकांतवादमां मिथ्या एकांतने सूचवतो जे ‘ज’ शब्द
(अनेकांतात्मक वस्तुस्वभावनो ख्याल चूक्या विना, जे अपेक्षाए वस्तुनुं कथन चालतुं होय ते
अपेक्षाए तेनुं निर्णीतपणुं — नियमबद्धपणुं — निरपवादपणुं बताववा माटे जे ‘ज’ शब्द वापरवामां
Page 229 of 513
PDF/HTML Page 260 of 544
single page version
इह हि संसारिणो जीवस्यानादिकर्मपुद्गलोपाधिसन्निधिप्रत्ययप्रवर्तमानप्रतिक्षण- विवर्तनस्य क्रिया किल स्वभावनिर्वृत्तैवास्ति । ततस्तस्य मनुष्यादिपर्यायेषु न कश्चनाप्येष एवेति टङ्कोत्कीर्णोऽस्ति, तेषां पूर्वपूर्वोपमर्दप्रवृत्तक्रियाफलत्वेनोत्तरोत्तरोपमर्द्यमानत्वात्; फल- पृथक्त्वलक्षणस्यातद्भावाभिधानान्यत्वलक्षणस्य च कथनरूपेण द्वितीया, संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदरूप- स्यातद्भावस्य विवरणरूपेण तृतीया, तस्यैव दृढीकरणार्थं चतुर्थीति गाथाचतुष्टयेन सत्ताद्रव्ययोर- भेदविषये युक्तिकथनमुख्यता । तदनन्तरं सत्ताद्रव्ययोर्गुणगुणिकथनेन प्रथमा, गुणपर्यायाणां द्रव्येण सहाभेदकथनेन द्वितीया चेति स्वतन्त्रगाथाद्वयम् । तदनन्तरं द्रव्यस्य सदुत्पादासदुत्पादयोः सामान्यव्याख्यानेन विशेषव्याख्यानेन च गाथाचतुष्टयं, ततश्च सप्तभङ्गीकथनेन गाथैका चेति समुदायेन
अन्वयार्थः — [एषः इति कश्चित् नास्ति] (मनुष्यादिपर्यायोमां) ‘आ ज’ एवो कोई (शाश्वत पर्याय) नथी; [स्वभावनिर्वृत्ता क्रिया नास्ति न] (कारण के संसारी जीवने) स्वभावनिष्पन्न क्रिया नथी एम नथी (अर्थात् विभावस्वभावथी नीपजती रागद्वेषमय क्रिया अवश्य छे). [यदि] अने जो [परमः धर्मः निःफलः] परम धर्म अफळ छे तो [क्रिया हि अफला नास्ति] क्रिया जरूर अफळ नथी (अर्थात् एक वीतराग भाव ज मनुष्यादिपर्यायोरूप फळ उपजावतो नथी, रागद्वेषमय क्रिया तो अवश्य ते फळ उपजावे छे).
टीकाः — अहीं (आ विश्वमां), अनादि कर्मपुद्गलनी उपाधिना सद्भावने आश्रये (-कारणे) जेने १प्रतिक्षण २विवर्तन वर्ते छे एवा संसारी जीवने क्रिया खरेखर स्वभावनिष्पन्न ज छे; तेथी तेने मनुष्यादिपर्यायोमांनो कोई पण पर्याय ‘आ ज’ एवो टंकोत्कीर्ण नथी; कारण के ते पर्यायो पूर्व पूर्व पर्यायना नाशमां प्रवर्तता क्रियाफळरूप होवाथी ३उत्तर उत्तर पर्याय वडे नष्ट थाय छे. अने क्रियानुं फळ तो, मोह साथे ४मिलननो नाश १. प्रतिक्षण = दरेक क्षणे २. विवर्तन = विपरिणमन; पलटो (फेरफार) थया करवो ते. ३. उत्तर उत्तर = पछी पछीना. (मनुष्यादिपर्यायो रागद्वेषमय क्रियाना फळरूप छे तेथी कोइ पण पर्याय
पूर्व पर्यायने नष्ट करे छे अने पछीना पर्यायथी पोते नष्ट थाय छे. ४. मिलन = मळी जवुं ते; मिश्रितपणुं; संबंध; जोडाण.