Pravachansar-Gujarati (Devanagari transliteration). Gatha: 117-126.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 14 of 28

 

Page 230 of 513
PDF/HTML Page 261 of 544
single page version

मभिलष्येत वा मोहसंवलनाविलयनात् क्रियायाः क्रिया हि तावच्चेतनस्य पूर्वोत्तरदशा- विशिष्टचैतन्यपरिणामात्मिका सा पुनरणोरण्वन्तरसंगतस्य परिणतिरिवात्मनो मोहसंवलितस्य द्वयणुककार्यस्येव मनुष्यादिकार्यस्य निष्पादकत्वात्सफलैव सैव मोहसंवलनविलयने पुन- चतुर्विंशतिगाथाभिरष्टभिः स्थलैः सामान्यज्ञेयव्याख्यानमध्ये सामान्यद्रव्यप्ररूपणं समाप्तम् अतः परं तत्रैव सामान्यद्रव्यनिर्णयमध्ये सामान्यभेदभावनामुख्यत्वेनैकादशगाथापर्यन्तं व्याख्यानं करोति तत्र क्रमेण पञ्चस्थलानि भवन्ति प्रथमतस्तावद्वार्तिकव्याख्यानाभिप्रायेण सांख्यैकान्तनिराकरणं, अथवा शुद्धनिश्चयनयेन जैनमतमेवेति व्याख्यानमुख्यतया ‘एसो त्ति णत्थि कोई’ इत्यादि सूत्रगाथैका तदनन्तरं मनुष्यादिपर्याया निश्चयनयेन कर्मफलं भवति, न च शुद्धात्मस्वरूपमिति तस्यैवाधिकारसूत्रस्य विवरणार्थं ‘कम्मं णामसमक्खं’ इत्यादिपाठक्रमेण गाथाचतुष्टयं, ततः परं रागादिपरिणाम एव द्रव्यकर्मकारणत्वाद्भावकर्म भण्यत इति परिणाममुख्यत्वेन ‘आदा कम्ममलिमसो’ इत्यादिसूत्रद्वयं, तदनन्तरं क र्मफलचेतना क र्मचेतना ज्ञानचेतनेति त्रिविधचेतनाप्रतिपादनरूपेण ‘परिणमदि चेदणाए’ इत्यादिसूत्रत्रयं, तदनन्तरं शुद्धात्मभेदभावनाफलं कथयन् सन् ‘कत्ताकरणं’ इत्याद्येकसूत्रेणोपसंहरति एवं भेदभावनाधिकारे स्थलपञ्चकेन समुदायपातनिका तद्यथाअथ नरनारकादिपर्यायाः कर्माधीनत्वेन विनश्वरत्वादिति शुद्धनिश्चयनयेन जीवस्वरूपं न भवतीति भेदभावनां कथयतिएसो त्ति णत्थि कोई टङ्कोत्कीर्णज्ञायकैकस्वभावपरमात्मद्रव्यवत्संसारे मनुष्यादिपर्यायेषु मध्ये सर्वदैवैष एकरूप एव नित्यः कोऽपि नास्ति तर्हि मनुष्यादिपर्यायनिर्वर्तिका संसारक्रिया सापि न भविष्यति ण णत्थि किरिया न नास्ति क्रिया मिथ्यात्वरागादिपरिणतिस्संसारः कर्मेति यावत् इति पर्यायनामचतुष्टयरूपा क्रियास्त्येव सा च कथंभूता सभावणिव्वत्ता शुद्धात्मस्वभावाद्विपरीतापि नरनारकादिविभावपर्यायस्वभावेन निर्वृत्ता तर्हि किं निष्फला भविष्यति किरिया हि णत्थि अफला क्रिया हि नास्त्यफला सा मिथ्यात्वरागादिपरिणतिरूपा क्रिया यद्यप्यनन्तसुखादिगुणात्मकमोक्षकार्यं प्रति निष्फला तथापि नानादुःखदायकस्वकीयकार्यभूतमनुष्यादिपर्यायनिर्वर्तकत्वात्सफलेति मनुष्यादि- पर्यायनिष्पत्तिरेवास्याः फलम् कथं ज्ञायत इति चेत् धम्मो जदि णिप्फलो परमो धर्मो यदि निष्फलः नहि थयो होवाथी, मानवुं जोईए; कारण केप्रथम तो, क्रिया चेतनना पूर्वोत्तर- दशाथी विशिष्ट चैतन्यपरिणामस्वरूप छे; अने ते (क्रिया)जेम बीजा अणु साथे जोडायेला (कोई) अणुनी परिणति द्विअणुककार्यनी निष्पादक छे तेममोह साथे मिलित १. विशिष्ट = भेदवाळा. (पहेलांनी अने पछीनी अवस्थाना भेदे भेदवाळा एवा चैतन्यपरिणामो ते

आत्मानी क्रिया छे.) २. द्विअणुककार्यनी निष्पादक = बे अणुना बनेला स्कंधरूप कार्यनी निपजावनारी


Page 231 of 513
PDF/HTML Page 262 of 544
single page version

रणोरुच्छिन्नाण्वन्तरसंगमस्य परिणतिरिव द्वयणुककार्यस्येव मनुष्यादिकार्यस्यानिष्पादकत्वात् परमद्रव्यस्वभावभूततया परमधर्माख्या भवत्यफलैव ।।११६।।

अथ मनुष्यादिपर्यायाणां जीवस्य क्रियाफलत्वं व्यनक्ति
कम्मं णामसमक्खं सभावमध अप्पणो सहावेण
अभिभूय णरं तिरियं णेरइयं वा सुरं कुणदि ।।११७।।

परमः नीरागपरमात्मोपलम्भपरिणतिरूपः आगमभाषया परमयथाख्यातचारित्ररूपो वा योऽसौ परमो धर्मः, स केवलज्ञानाद्यनन्तचतुष्टयव्यक्तिरूपस्य कार्यसमयसारस्योत्पादकत्वात्सफलोऽपि नरनारकादि- पर्यायकारणभूतं ज्ञानावरणादिकर्मबन्धं नोत्पादयति, ततः कारणान्निष्फलः ततो ज्ञायते नरनारकादिसंसारकार्यं मिथ्यात्वरागादिक्रियायाः फलमिति अथवास्य सूत्रस्य द्वितीयव्याख्यानं क्रियतेयथा शुद्धनयेन रागादिविभावेन न परिणमत्ययं जीवस्तथैवाशुद्धनयेनापि न परिणमतीति यदुक्तं सांख्येन तन्निराकृतम् कथमिति चेत् अशुद्धनयेन मिथ्यात्वरागादिविभावपरिणत- जीवानां नरनारकादिपर्यायपरिणतिदर्शनादिति एवं प्रथमस्थले सूत्रगाथा गता ।।११६।। अथ आत्मानी बाबतमां, मनुष्यादिकार्यनी निष्पादक होवाथी सफळ ज छे; अने, जेम बीजा अणु साथेनो संबंध जेने नष्ट थयो छे एवा अणुनी परिणति द्विअणुककार्यनी निष्पादक नथी तेम, मोह साथे मिलननो नाश थतां ते ज क्रियाद्रव्यना परम स्वभावभूत होवाने लीधे ‘परम धर्म’ नामथी कहेवाती एवीमनुष्यादिकार्यनी निष्पादक नहि होवाथी अफळ ज छे.

भावार्थःचैतन्यपरिणति ते आत्मानी क्रिया. मोह रहित क्रिया मनुष्यादि- पर्यायोरूप फळ निपजावती नथी अने मोह सहित *क्रिया अवश्य मनुष्यादिपर्यायोरूप फळ निपजावे छे. मोह सहित भावो एक प्रकारना होता नथी तेथी तेना फळरूप मनुष्यादिपर्यायो पण टंकोत्कीर्णशाश्वतएकरूप होता नथी. ११६.

हवे मनुष्यादिपर्यायो जीवने क्रियानां फळ छे एम व्यक्त करे छेः
नामाख्य कर्म स्वभावथी निज जीवद्रव्य -स्वभावने
अभिभूत करी तिर्यंच, देव, मनुष्य वा नारक करे.११७.
*मूळ गाथामां वपरायेला ‘क्रिया’ शब्दथी मोह सहित क्रिया समजवी; मोह रहित क्रियाने तो
‘परम धर्म’ नाम आप्युं छे.

Page 232 of 513
PDF/HTML Page 263 of 544
single page version

कर्म नामसमाख्यं स्वभावमथात्मनः स्वभावेन
अभिभूय नरं तिर्यञ्चं नैरयिकं वा सुरं करोति ।।११७।।

क्रिया खल्वात्मना प्राप्यत्वात्कर्म, तन्निमित्तप्राप्तपरिणामः पुद्गलोऽपि कर्म, तत्कार्यभूता मनुष्यादिपर्याया जीवस्य क्रियाया मूलकारणभूतायाः प्रवृत्तत्वात् क्रियाफलमेव स्युः क्रियाऽभावे पुद्गलानां कर्मत्वाभावात्तत्कार्यभूतानां तेषामभावात् अथ कथं ते कर्मणः कार्यभावमायान्ति? कर्मस्वभावेन जीवस्वभावमभिभूय क्रियमाणत्वात्, प्रदीपवत् तथाहियथा खलु ज्योतिस्स्वभावेन तैलस्वभावमभिभूय क्रियमाणः प्रदीपो ज्योतिष्कार्यं, मनुष्यादिपर्यायाः कर्मजनिता इति विशेषेण व्यक्तीकरोतिकम्मं कर्मरहितपरमात्मनो विलक्षणं कर्म कर्तृ किंविशिष्टम् णामसमक्खं निर्नामनिर्गोत्रमुक्तात्मनो विपरीतं नामेति सम्यगाख्या संज्ञा यस्य तद्भवति नामसमाख्यं नामकर्मेत्यर्थः सभावं शुद्धबुद्धैकपरमात्मस्वभावं अह अथ अप्पणो सहावेण आत्मीयेन ज्ञानावरणादिस्वकीयस्वभावेन करणभूतेन अभिभूय तिरस्कृत्य प्रच्छाद्य तं पूर्वोक्तमात्मस्वभावम् पश्चात्किं करोति णरं तिरियं णेरइयं वा सुरं कुणदि नरतिर्यग्नारक- सुररूपं करोतीति अयमत्रार्थःयथाग्निः कर्ता तैलस्वभावं कर्मतापन्नमभिभूय तिरस्कृत्य

अन्वयार्थः[अथ] त्यां, [नामसमाख्यं कर्म] ‘नाम’ संज्ञावाळुं कर्म [स्वभावेन] पोताना स्वभाव वडे [आत्मनः स्वभावं अभिभूय] जीवना स्वभावनो पराभव करीने, [नरं तिर्यञ्चं नैरयिकं वा सुरं] मनुष्य, तिर्यंच, नारक अथवा देव (ए पर्यायोने) [करोति] करे छे.

टीकाःक्रिया खरेखर आत्मा वडे प्राप्य होवाथी कर्म छे (अर्थात् आत्मा क्रियाने प्राप्त करे छेपहोंचे छे तेथी खरेखर क्रिया ज आत्मानुं कर्म छे). तेना निमित्ते परिणाम पामतुं (द्रव्यकर्मरूपे परिणमतुं) पुद्गल पण कर्म छे. तेना (पुद्गलकर्मना) कार्यभूत मनुष्यादिपर्यायो मूळकारणभूत एवी जीवनी क्रियाथी प्रवर्तता होवाथी क्रियाफळ ज छे; कारण के क्रियाना अभावमां पुद्गलोने कर्मपणानो अभाव थवाथी तेना (पुद्गलकर्मना) कार्यभूत मनुष्यादिपर्यायोनो अभाव थाय छे.

त्यां, ते मनुष्यादिपर्यायो कर्मनां कार्य कई रीते छे? कर्मना स्वभाव वडे जीवना स्वभावनो पराभव करीने कराता होवाथी; दीवानी जेम. ते आ प्रमाणेः जेम *ज्योतिना स्वभाव वडे तेलना स्वभावनो पराभव करीने करातो दीवो ज्योतिनुं कार्य *ज्योति = जोत; अग्नि.


Page 233 of 513
PDF/HTML Page 264 of 544
single page version

तथा कर्मस्वभावेन जीवस्वभावमभिभूय क्रियमाणा मनुष्यादिपर्यायाः कर्मकार्यम् ।।११७।।

अथ कुतो मनुष्यादिपर्यायेषु जीवस्य स्वभावाभिभवो भवतीति निर्धारयति
णरणारयतिरियसुरा जीवा खलु णामकम्मणिव्वत्ता
ण हि ते लद्धसहावा परिणममाणा सकम्माणि ।।११८।।
नरनारकतिर्यक्सुरा जीवाः खलु नामकर्मनिर्वृत्ताः
न हि ते लब्धस्वभावाः परिणममानाः स्वकर्माणि ।।११८।।

वर्त्याधारेण दीपशिखारूपेण परिणमयति, तथा कर्माग्निः कर्ता तैलस्थानीयं शुद्धात्मस्वभावं तिरस्कृत्य वर्तिस्थानीयशरीराधारेण दीपशिखास्थानीयनरनारकादिपर्यायरूपेण परिणमयति ततो ज्ञायते मनुष्यादिपर्यायाः निश्चयनयेन कर्मजनिता इति ।।११७।। अथ नरनारकादिपर्यायेषु कथं जीवस्य स्वभावाभिभवो जातस्तत्र किं जीवाभाव इति प्रश्ने प्रत्युत्तरं ददातिणरणारयतिरियसुरा जीवा नरनारकतिर्यक्सुरनामानो जीवाः सन्ति तावत् खलु स्फु टम् कथंभूताः णामकम्मणिव्वत्ता नरनारकादिस्वकीयस्वकीयनामकर्मणा निर्वृत्ताः ण हि ते लद्धसहावा किंतु यथा माणिक्यबद्धसुवर्ण- कङ्कणेषु माणिक्यस्य हि मुख्यता नास्ति, तथा ते जीवाश्चिदानन्दैकशुद्धात्मस्वभावमलभमानाः सन्तो छे, तेम कर्मना स्वभाव वडे जीवना स्वभावनो पराभव करीने कराता मनुष्यादिपर्यायो कर्मनां कार्य छे.

भावार्थःमनुष्यादिपर्यायो ११६मी गाथामां कहेली रागद्वेषमय क्रियानां फळ छे; कारण के ते क्रियाथी कर्म बंधाय छे अने कर्म जीवना स्वभावनो पराभव करीने मनुष्यादिपर्यायो निपजावे छे. ११७.

हवे मनुष्यादिपर्यायोमां जीवने स्वभावनो पराभव कया कारणे थाय छे तेनो निर्धार करे छेः

तिर्यंच -सुर -नर -नारकी जीव नामकर्म -निपन्न छे;
निज कर्मरूप परिणमनथी ज स्वभावलब्धि न तेमने.११८.

अन्वयार्थः[नरनारकतिर्यक्सुराः जीवाः] मनुष्य, नारक, तिर्यंच ने देवरूप जीवो [खलु] खरेखर [नामकर्मनिर्वृत्ताः] नामकर्मथी निष्पन्न छे. [हि] खरेखर [स्वकर्माणि] तेओ पोताना कर्मरूपे [परिणममानाः] परिणमता होवाथी [ते न लब्धस्वभावाः] तेमने स्वभावनी उपलब्धि नथी. प्र. ३०


Page 234 of 513
PDF/HTML Page 265 of 544
single page version

अमी मनुष्यादयः पर्याया नामकर्मनिर्वृत्ताः सन्ति तावत् न पुनरेतावतापि तत्र जीवस्य स्वभावाभिभवोऽस्ति, यथा कनकबद्धमाणिक्यकङ्कणेषु माणिक्यस्य यत्तत्र नैव जीवः स्वभावमुपलभते तत् स्वकर्मपरिणमनात्, पयःपूरवत् यथा खलु पयःपूरः प्रदेशस्वादाभ्यां पिचुमन्दचन्दनादिवनराजीं परिणमन्न द्रवत्वस्वादुत्वस्वभावमुपलभते, तथात्मापि प्रदेशभावाभ्यां कर्मपरिणमनान्नामूर्तत्वनिरुपरागविशुद्धिमत्त्वस्वभावमुपलभते ।।११८।। लब्धस्वभावा न भवन्ति, तेन कारणेन स्वभावाभिभवो भण्यते, न च जीवाभावः कथंभूताः सन्तो लब्धस्वभावा न भवन्ति परिणममाणा सकम्माणि स्वकीयोदयागतकर्माणि सुखदुःखरूपेण परिणममाना इति अयमत्रार्थःयथा वृक्षसेचनविषये जलप्रवाहश्चन्दनादिवनराजिरूपेण परिणतः सन्स्वकीय-

टीकाःप्रथम तो, आ मनुष्यादि पर्यायो नामकर्मथी निष्पन्न छे. परंतु आटलाथी पण त्यां जीवने स्वभावनो पराभव नथी, जेम कनकबद्ध (सुवर्णमां जडेला) माणेकवाळां कंकणोमां माणेकना स्वभावनो पराभव नथी तेम. जे त्यां जीव स्वभावने उपलब्ध करतोअनुभवतो नथी, ते स्वकर्मरूपे परिणमवाने लीधे छे; पाणीना पूरनी माफक. जेम पाणीनुं पूर प्रदेशथी अने स्वादथी निंब -चंदनादि वनराजिरूपे (लीमडो, चंदन वगेरे वृक्षोनी लांबी हाररूपे) परिणमतुं थकुं (पोताना) द्रवत्व अने स्वादुत्वरूप स्वभावने उपलब्ध करतुं नथी, तेम आत्मा पण प्रदेशथी अने भावथी स्वकर्मरूपे परिणमवाने लीधे (पोताना) अमूर्तत्व अने निरुपरागविशुद्धिमत्त्वरूप स्वभावने उपलब्ध करतो नथी.

भावार्थःमनुष्यादिपर्यायोमां, कर्म कांई जीवना स्वभावने हणतुं के आच्छादित करतुं नथी; परंतु त्यां जीव पोते ज पोताना दोषथी कर्म अनुसार परिणमे छे तेथी तेने पोताना स्वभावनी उपलब्धि नथी. जेम पाणीनुं पूर प्रदेशनी अपेक्षाए वृक्षोरूपे परिणमतुं थकुं पोताना प्रवाहीपणारूप स्वभावने उपलब्ध करतुंअनुभवतुं नथी अने स्वादनी अपेक्षाए वृक्षोरूपे परिणमतुं थकुं पोताना स्वादिष्ठपणारूप स्वभावने उपलब्ध करतुं नथी, तेम आत्मा पण प्रदेशनी अपेक्षाए स्वकर्म अनुसार परिणमतो थको पोताना अमूर्तपणारूप स्वभावने उपलब्ध करतो नथी अने भावनी अपेक्षाए स्वकर्मरूपे परिणमतो थको उपराग विनानी विशुद्धिवाळापणारूप पोताना स्वभावने उपलब्ध करतो नथी. आथी एम निर्धार थाय छे के मनुष्यादिपर्यायोमां जीवोने पोताना ज दोषथी पोताना स्वभावनी १. द्रवत्व = प्रवाहीपणुं २. स्वादुत्व = स्वादिष्ठपणुं ३. निरुपराग-विशुद्धिमत्त्व = उपराग (-मलिनता, विकार) विनानी विशुद्धिवाळापणुं. [अरूपीपणुं अने

निर्विकार -विशुद्धिवाळापणुं आत्मानो स्वभाव छे.]

Page 235 of 513
PDF/HTML Page 266 of 544
single page version

अथ जीवस्य द्रव्यत्वेनावस्थितत्वेऽपि पर्यायैरनवस्थितत्वं द्योतयति
जायदि णेव ण णस्सदि खणभंगसमुब्भवे जणे कोई
जो हि भवो सो विलओ संभवविलय त्ति ते णाणा ।।११९।।
जायते नैव न नश्यति क्षणभङ्गसमुद्भवे जने कश्चित्
यो हि भवः स विलयः संभवविलयाविति तौ नाना ।।११९।।

इह तावन्न कश्चिज्जायते न म्रियते च अथ च मनुष्यदेवतिर्यङ्नारकात्मको जीवलोकः प्रतिक्षणपरिणामित्वादुत्संगितक्षणभङ्गोत्पादः न च विप्रतिषिद्धमेतत्, संभवविलययोरेकत्व- कोमलशीतलनिर्मलादिस्वभावं न लभते, तथायं जीवोऽपि वृक्षस्थानीयकर्मोदयपरिणतः सन्परमाह्लादैक- लक्षणसुखामृतास्वादनैर्मल्यादिस्वकीयगुणसमूहं न लभत इति ।।११८।। अथ जीवस्य द्रव्येण नित्यत्वेऽपि पर्यायेण विनश्वरत्वं दर्शयतिजायदि णेव ण णस्सदि जायते नैव न नश्यति द्रव्यार्थिकनयेन क्व खणभंगसमुब्भवे जणे कोई क्षणभङ्गसमुद्भवे जने कोऽपि क्षणं क्षणं प्रति अनुपलब्धि छे, कर्मादिक बीजा कोई कारणथी नहि. ‘कर्म जीवना स्वभावनो पराभव करे छे’ एम कहेवुं ते तो उपचारकथन छे, परमार्थे एम नथी. ११८.

हवे जीवनुं द्रव्यपणे अवस्थितपणुं होवा छतां पर्यायोथी अनवस्थितपणुं प्रकाशे छेः

नहि कोई ऊपजे विणसे क्षणभंगसंभवमय जगे,
कारण जनम ते नाश छे; वळी जन्म नाश विभिन्न छे.११९.

अन्वयार्थः[क्षणभङ्गसमुद्भवे जने] क्षणे क्षणे उत्पाद ने विनाशवाळा जीवलोकमां [कश्चित्] कोई [न एव जायते] उत्पन्न थतुं नथी ने [न नश्यति] नाश पामतुं नथी, [हि] कारण के [यः भवः सः विलयः] जे उद्भव छे ते ज विलय छे; [संभवविलयौ इति तौ नाना] वळी उद्भव अने विलय एम तेओ अनेक (अर्थात् भिन्न) पण छे.

टीकाःप्रथम तो अहीं कोई जन्मतुं नथी ने मरतुं नथी (अर्थात् आ लोकमां कोई उत्पन्न थतुं नथी ने नाश पामतुं नथी). वळी (आम छतां) मनुष्य -देव -तिर्यंच- नारकात्मक जीवलोक प्रतिक्षण परिणामी होवाथी क्षणे क्षणे थता विनाश अने उत्पाद १. अवस्थितपणुं = स्थिरपणुं; टकी रहेवुं ते. २. अनवस्थितपणुं = अस्थिरपणुं; नहि टकवुं ते.


Page 236 of 513
PDF/HTML Page 267 of 544
single page version

नानात्वाभ्याम् यदा खलु भङ्गोत्पादयोरेकत्वं तदा पूर्वपक्षः, यदा तु नानात्वं तदोत्तरः तथाहियथा य एव घटस्तदेव कुण्डमित्युक्ते घटकुण्डस्वरूपयोरेकत्वासंभवात्तदुभयाधारभूता मृत्तिका संभवति, तथा य एव संभवः स एव विलय इत्युक्ते संभवविलय- स्वरूपयोरेकत्वासंभवात्तदुभयाधारभूतं ध्रौव्यं संभवति ततो देवादिपर्याये संभवति मनुष्यादि- पर्याये विलीयमाने च य एव संभवः स एव विलय इति कृत्वा तदुभयाधारभूतं ध्रौव्यवज्जीवद्रव्यं संभाव्यत एव ततः सर्वदा द्रव्यत्वेन जीवष्टङ्कोत्कीर्णोऽवतिष्ठते अपि च यथाऽन्यो घटोऽन्यत्कुण्डमित्युक्ते तदुभयाधारभूताया मृत्तिकाया अन्यत्वासंभवात् घटकुण्ड- स्वरूपे संभवतः, तथान्यः संभवोऽन्यो विलय इत्युक्ते तदुभयाधारभूतस्य ध्रौव्यस्यान्यत्वा- भङ्गसमुद्भवो यत्र संभवति क्षणभङ्गसमुद्भवस्तस्मिन्क्षणभङ्गसमुद्भवे विनश्वरे पर्यायार्थिकनयेन जने लोके जगति कश्चिदपि, तस्मान्नैव जायते न चोत्पद्यत इति हेतुं वदति जो हि भवो सो विलओ द्रव्यार्थिकनयेन यो हि भवस्स एव विलयो यतः कारणात् तथाहिमुक्तात्मनां य एव सकलविमलकेवलज्ञानादिरूपेण मोक्षपर्यायेण भव उत्पादः स एव निश्चयरत्त्त्त्त्नत्रयात्मकनिश्चयमोक्षमार्गपर्यायेण विलयो विनाशस्तौ च मोक्षपर्यायमोक्षमार्गपर्यायौ कार्यकारणरूपेण भिन्नौ, तदुभयाधारभूतं यत्परमात्मद्रव्यं तदेव, मृत्पिण्ड- साथे (पण) जोडायेलो छे. अने आ विरोध पामतुं नथी; कारण के उद्भव ने विलयनुं एकपणुं अने अनेकपणुं छे. ज्यारे उद्भव ने विलयनुं एकपणुं छे त्यारे पूर्व पक्ष छे, अने अनेकपणुं छे त्यारे उत्तर पक्ष छे (अर्थात् ज्यारे उद्भव ने विलयना एकपणानी अपेक्षा लेवामां आवे त्यारे ‘कोई उत्पन्न थतुं नथी ने नाश पामतुं नथी’ ए पक्ष फलित थाय छे, अने ज्यारे उद्भव ने विलयना अनेकपणानी अपेक्षा लेवामां आवे त्यारे क्षणे क्षणे थता विनाश ने उत्पादनो पक्ष फलित थाय छे). ते आ प्रमाणेः

जेम ‘जे घडो छे ते ज कूंडुं छे’ एम कहेवामां आवतां, घडाना स्वरूपनुं ने कूंडाना स्वरूपनुं एकपणुं असंभवित होवाथी ते बन्नेना आधारभूत माटी प्रगट थाय छे, तेम ‘जे उद्भव छे ते ज विलय छे’ एम कहेवामां आवतां, उद्भवना स्वरूपनुं ने विलयना स्वरूपनुं एकपणुं असंभवित होवाथी ते बन्नेना आधारभूत ध्रौव्य प्रगट थाय छे; तेथी देवादिपर्याय उत्पन्न थतां ने मनुष्यादिपर्याय नष्ट थतां, ‘जे उद्भव छे ते ज विलय छे’ एम गणवाथी (अर्थात् एवी अपेक्षा लेवाथी) ते बन्नेना आधारभूत ध्रौव्यवाळुं जीवद्रव्य प्रगट थाय छे (ख्यालमां आवे छे). माटे सर्वदा द्रव्यपणे जीव टंकोत्कीर्ण रहे छे.

अने वळी, जेम ‘अन्य घडो छे अने अन्य कूंडुं छे’ एम कहेवामां आवतां, ते बन्नेना आधारभूत माटीनुं अन्यपणुं (भिन्नभिन्नपणुं) असंभवित होवाथी घडानुं ने कूंडानुं स्वरूप (बन्नेनां भिन्नभिन्न स्वरूप) प्रगट थाय छे, तेम ‘अन्य उद्भव छे अने


Page 237 of 513
PDF/HTML Page 268 of 544
single page version

संभवात्संभवविलयस्वरूपे संभवतः ततो देवादिपर्याये संभवति मनुष्यादिपर्याये विलीयमाने चान्यः संभवोऽन्यो विलय इति कृत्वा संभवविलयवन्तौ देवादिमनुष्यादिपर्यायौ संभाव्येते ततः प्रतिक्षणं पर्यायैर्जीवोऽनवस्थितः ।।११९।।

अथ जीवस्यानवस्थितत्वहेतुमुद्योतयति
तम्हा दु णत्थि कोई सहावसमवट्ठिदो त्ति संसारे
संसारो पुण किरिया संसरमाणस्स दव्वस्स ।।१२०।।
तस्मात्तु नास्ति कश्चित् स्वभावसमवस्थित इति संसारे
संसारः पुनः क्रिया संसरतो द्रव्यस्य ।।१२०।।

घटाधारभूतमृत्तिकाद्रव्यवत् मनुष्यपर्यायदेवपर्यायाधारभूतसंसारिजीवद्रव्यवद्वा क्षणभङ्गसमुद्भवे हेतुः कथ्यते संभवविलय त्ति ते णाणा संभवविलयौ द्वाविति तौ नाना भिन्नौ यतः कारणात्ततः पर्यायार्थिकनयेन भङ्गोत्पादौ तथाहिय एव पूर्वोक्तमोक्षपर्यायस्योत्पादो मोक्षमार्गपर्यायस्य विनाश- स्तावेव भिन्नौ न च तदाधारभूतपरमात्मद्रव्यमिति ततो ज्ञायते द्रव्यार्थिकनयेन नित्यत्वेऽपि पर्यायरूपेण विनाशोऽस्तीति ।।११९।। अथ विनश्वरत्वे कारणमुपन्यस्यति, अथवा प्रथमस्थलेऽ- धिकारसूत्रेण मनुष्यादिपर्यायाणां कर्मजनितत्वेन यद्विनश्वरत्वं सूचितं तदेव गाथात्रयेण विशेषेण अन्य विलय छे’ एम कहेवामां आवतां, ते बन्नेना आधारभूत ध्रौव्यनुं अन्यत्व असंभवित होवाथी उद्भवनुं ने विलयनुं स्वरूप प्रगट थाय छे; तेथी देवादिपर्याय उत्पन्न थतां ने मनुष्यादिपर्याय नष्ट थतां, ‘अन्य उद्भव छे अने अन्य विलय छे’ एम गणवाथी (अर्थात् एवी अपेक्षा लेवाथी) उद्भव अने विलयवाळा देवादिपर्याय अने मनुष्यादिपर्याय प्रगट थाय छे(ख्यालमां आवे छे). माटे प्रतिक्षण पर्यायोथी जीव अनवस्थित छे. ११९.

हवे जीवना अनवस्थितपणानो हेतु प्रकाशे छेः
तेथी स्वभावे स्थिर एवुं न कोइ छे संसारमां;
संसार तो संसरण करता द्रव्य केरी छे क्रिया.१२०.

अन्वयार्थः[तस्मात् तु] तेथी [संसारे] संसारमां [स्वभावसमवस्थितः इति] स्वभावथी अवस्थित एवुं [कश्चित् न अस्ति] कोई नथी (अर्थात् संसारमां कोईनो स्वभाव केवळ एकरूप रहेवानो नथी); [संसार पुनः] संसार तो [संसरतः] *संसरण करता [द्रव्यस्य] द्रव्यनी [क्रिया] क्रिया छे. *संसरण करवुं = गोळ फर्या करवुं; पलटाया करवुं.


Page 238 of 513
PDF/HTML Page 269 of 544
single page version

यतः खलु जीवो द्रव्यत्वेनावस्थितोऽपि पर्यायैरनवस्थितः, ततः प्रतीयते न कश्चिदपि संसारे स्वभावेनावस्थित इति यच्चात्रानवस्थितत्वं तत्र संसार एव हेतुः, तस्य मनुष्यादि- पर्यायात्मकत्वात् स्वरूपेणैव तथाविधत्वात् अथ यस्तु परिणममानस्य द्रव्यस्य पूर्वोत्तर- दशापरित्यागोपादानात्मकः क्रियाख्यः परिणामस्तत्संसारस्य स्वरूपम् ।।१२०।।

अथ परिणामात्मके संसारे कुतः पुद्गलश्लेषो येन तस्य मनुष्यादिपर्यायात्मकत्व- मित्यत्र समाधानमुपवर्णयति

आदा कम्ममलिमसो परिणामं लहदि कम्मसंजुत्तं
तत्तो सिलिसदि कम्मं तम्हा कम्मं तु परिणामो ।।१२१।।

व्याख्यातमिदानीं तस्योपसंहारमाहतम्हा दु णत्थि कोई सहावसमवट्ठिदो त्ति तस्मान्नास्ति कश्चित्स्व- भावसमवस्थित इति यस्मात्पूर्वोक्तप्रकारेण मनुष्यादिपर्यायाणां विनश्वरत्वं व्याख्यातं तस्मादेव ज्ञायते परमानन्दैकलक्षणपरमचैतन्यचमत्कारपरिणतशुद्धात्मस्वभाववदवस्थितो नित्यः कोऽपि नास्ति क्व संसारे निस्संसारशुद्धात्मनो विपरीते संसारे संसारस्वरूपं कथयतिसंसारो पुण किरिया संसारः पुनः क्रिया निष्क्रियनिर्विकल्पशुद्धात्मपरिणतेर्विसदृशी मनुष्यादिविभावपर्यायपरिणतिरूपा क्रिया संसार- स्वरूपम् सा च कस्य भवति संसरमाणस्स जीवस्स विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावमुक्तात्मनो विलक्षणस्य संसरतः परिभ्रमतः संसारिजीवस्येति ततः स्थितं मनुष्यादिपर्यायात्मकः संसार एव विनश्वरत्वे कारणमिति ।।१२०।। एवं शुद्धात्मनो भिन्नानां कर्मजनितमनुष्यादिपर्यायाणां विनश्वरत्वकथनमुख्यतया

टीकाःखरेखर जीव द्रव्यपणे अवस्थित होवा छतां पण पर्यायोथी अनवस्थित छे, तेथी एम प्रतीति थाय छे के संसारमां कोई पण स्वभावथी अवस्थित नथी (अर्थात् कोईनो स्वभाव केवळ अविचळएकरूप रहेवानो नथी). अने अहीं जे अनवस्थितपणुं छे तेमां संसार ज हेतु छे; कारण के ते (संसार) मनुष्यादिपर्यायात्मक छे, केम के ते स्वरूपथी ज तेवो छे (अर्थात् संसारनुं स्वरूप ज एवुं छे). त्यां परिणमता द्रव्यनो पूर्वोत्तरदशाना त्यागग्रहणात्मक एवो जे ‘क्रिया’ नामनो परिणाम ते संसारनुं स्वरूप छे. १२०.

हवे, परिणामात्मक संसारमां कया कारणे पुद्गलनो संबंध थाय छे के जेथी ते (-संसार) मनुष्यादिपर्यायात्मक होय छेतेनुं अहीं समाधान वर्णवे छेः

कर्मे मलिन जीव कर्मसंयुत पामतो परिणामने,
तेथी करम बंधाय छे; परिणाम तेथी कर्म छे.१२१.

Page 239 of 513
PDF/HTML Page 270 of 544
single page version

आत्मा कर्ममलीमसः परिणामं लभते कर्मसंयुक्तम्
ततः श्लिष्यति कर्म तस्मात् कर्म तु परिणामः ।।१२१।।

यो हि नाम संसारनामायमात्मनस्तथाविधः परिणामः स एव द्रव्यकर्मश्लेषहेतुः अथ तथाविधपरिणामस्यापि को हेतुः, द्रव्यकर्म हेतुः, तस्य द्रव्यकर्मसंयुक्तत्वेनैवोपलम्भात् एवं सतीतरेतराश्रयदोषः न हि; अनादिप्रसिद्धद्रव्यकर्माभिसंबद्धस्यात्मनः प्राक्तनद्रव्यकर्मणस्तत्र हेतुत्वेनोपादानात् एवं कार्यकारणभूतनवपुराणद्रव्यकर्मत्वादात्मनस्तथाविधपरिणामो गाथाचतुष्टयेन द्वितीयस्थलं गतम् अथ संसारस्य कारणं ज्ञानावरणादि द्रव्यकर्म तस्य तु कारणं मिथ्यात्वरागादिपरिणाम इत्यावेदयतिआदा निर्दोषिपरमात्मा निश्चयेन शुद्धबुद्धैकस्वभावोऽपि व्यवहारेणानादिकर्मबन्धवशात् कम्ममलिमसो कर्ममलीमसो भवति तथाभवन्सन् किं करोति परिणामं

अन्वयार्थः[कर्ममलीमसः आत्मा] कर्मथी मलिन आत्मा [कर्मसंयुक्तं परिणामं] कर्मसंयुक्त परिणामने (द्रव्यकर्मना संयोगे थता अशुद्ध परिणामने) [लभते] पामे छे, [ततः] तेथी [कर्म श्लिष्यति] कर्म चोंटे छे (द्रव्यकर्म बंधाय छे); [तस्मात् तु] माटे [परिणामः कर्म] परिणाम ते कर्म छे.

टीकाः‘संसार’ नामनो जे आ आत्मानो तथाविध (ते प्रकारनो, तेवो) परिणाम ते ज द्रव्यकर्म वळगवानो हेतु छे. हवे, तथाविध परिणामनो कोण हेतु छे? द्रव्यकर्म तेनो हेतु छे, कारण के *द्रव्यकर्मथी संयुक्तपणे ज ते जोवामां आवे छे. (शंकाः) एम होय तो इतरेतराश्रय दोष आवे! (समाधानः) नथी आवतो; कारण के अनादिसिद्ध द्रव्यकर्म साथे संबद्ध एवा आत्मानुं जे पूर्वनुं द्रव्यकर्म तेने त्यां हेतुपणे ग्रहवामां (स्वीकारवामां) आव्युं छे.

आ रीते नवुं द्रव्यकर्म जेना कार्यभूत छे अने जूनुं द्रव्यकर्म जेना कारणभूत छे *द्रव्यकर्मना संयोगमां ज अशुद्ध परिणाम होय छे, द्रव्यकर्म विना कदी होतो नथी; तेथी द्रव्यकर्म अशुद्ध परिणामनुं कारण छे. १. एक असिद्ध बाबतने सिद्ध करवा माटे बीजी असिद्ध बाबतनो आश्रय लेवामां आवे अने वळी

ते बीजी बाबतने सिद्ध करवा माटे पहेलीनो आश्रय लेवामां आवेए तर्कदोषने इतरेतराश्रय
दोष कहेवामां आवे छे.
द्रव्यकर्मनुं कारण अशुद्ध परिणाम कह्यो; पछी ते अशुद्ध परिणामना कारण विषे पूछवामां आवतां,

तेनुं कारण पाछुं द्रव्यकर्म कह्युं तेथी शंकाकारने शंका थाय छे के आ वातमां इतरेतराश्रय दोष आवे छे. २. नवा द्रव्यकर्मनुं कारण अशुद्ध आत्मपरिणाम छे, अने ते अशुद्ध आत्मपरिणामनुं कारण तो तेनुं

ते ज द्रव्यकर्म नहि (अर्थात् नवुं द्रव्यकर्म नहि) पण पहेलांनुं (जूनुं) द्रव्यकर्म छे; माटे त्यां
इतरेतराश्रय दोष आवतो नथी.

Page 240 of 513
PDF/HTML Page 271 of 544
single page version

द्रव्यकर्मैव, तथात्मा चात्मपरिणामकर्तृत्वाद्द्रव्यकर्मकर्ताप्युपचारात् ।।१२१।।

अथ परमार्थादात्मनो द्रव्यकर्माकर्तृत्वमुद्योतयति
परिणामो सयमादा सा पुण किरिय त्ति होदि जीवमया
किरिया कम्म त्ति मदा तम्हा कम्मस्स ण दु कत्ता ।।१२२।।
परिणामः स्वयमात्मा सा पुनः क्रियेति भवति जीवमयी
क्रिया कर्मेति मता तस्मात्कर्मणो न तु कर्ता ।।१२२।।

आत्मपरिणामो हि तावत्स्वयमात्मैव, परिणामिनः परिणामस्वरूपकर्तृत्वेन परिणामा- दनन्यत्वात् यश्च तस्य तथाविधः परिणामः सा जीवमय्येव क्रिया, सर्वद्रव्याणां परिणाम- लहदि परिणामं लभते कथंभूतम् कथंभूतम् कम्मसंजुत्तं कर्मरहितपरमात्मनो विसद्रशकर्मसंयुक्तं मिथ्यात्व- रागादिविभावपरिणामं तत्तो सिलिसदि कम्मं ततः परिणामात् श्लिष्यति बध्नाति किम् कर्म यदि पुनर्निर्मलविवेकज्योतिःपरिणामेन परिणमति तदा तु कर्म मुञ्चति तम्हा कम्मं तु परिणामो तस्मात् कर्म तु परिणामः यस्माद्रागादिपरिणामेन कर्म बध्नाति, तस्माद्रागादिविकल्परूपो भावकर्मस्थानीयः सरागपरिणाम एव कर्मकारणत्वादुपचारेण कर्मेति भण्यते ततः स्थितं रागादिपरिणामः कर्मबन्ध- कारणमिति ।।१२१।। अथात्मा निश्चयेन स्वकीयपरिणामस्यैव कर्ता, न च द्रव्यकर्मण इति प्रतिपादयति एवो (आत्मानो तथाविध परिणाम) होवाथी आत्मानो तथाविध परिणाम उपचारथी द्रव्यकर्म ज छे, अने आत्मा पण पोताना परिणामनो कर्ता होवाथी द्रव्यकर्मनो कर्ता पण उपचारथी छे. १२१.

हवे परमार्थे आत्माने द्रव्यकर्मनुं अकर्तापणुं प्रकाशे छेः
परिणाम पोते जीव छे, ने छे क्रिया ए जीवमयी;
किरिया गणी छे कर्म; तेथी कर्मनो कर्ता नथी.१२२.

अन्वयार्थः[परिणामः] परिणाम [स्वयम्] पोते [आत्मा] आत्मा छे, [सा पुनः] अने ते [जीवमयी क्रिया इति भवति] जीवमयी क्रिया छे; [क्रिया] क्रियाने [कर्म इति मता] कर्म मानवामां आवी छे; [तस्मात्] माटे आत्मा [कर्मणः कर्ता तु न] द्रव्यकर्मनो कर्ता तो नथी.

टीकाःप्रथम तो आत्मानो परिणाम खरेखर पोते आत्मा ज छे, कारण के परिणामी परिणामना स्वरूपनो करनार होवाने लीधे परिणामथी अनन्य छे; अने जे तेनो (आत्मानो) तथाविध परिणाम छे ते जीवमयी ज क्रिया छे, कारण के सर्व द्रव्योने


Page 241 of 513
PDF/HTML Page 272 of 544
single page version

लक्षणक्रियाया आत्ममयत्वाभ्युपगमात् या च क्रिया सा पुनरात्मना स्वतन्त्रेण प्राप्यत्वात्कर्म ततस्तस्य परमार्थादात्मा आत्मपरिणामात्मकस्य भावकर्मण एव कर्ता, न तु पुद्गलपरिणामात्मकस्य द्रव्यकर्मणः अथ द्रव्यकर्मणः कः कर्तेति चेत् पुद्गलपरिणामो हि तावत्स्वयं पुद्गल एव, परिणामिनः परिणामस्वरूपकर्तृत्वेन परिणामादनन्यत्वात् यश्च तस्य तथाविधः परिणामः सा पुद्गलमय्येव क्रिया, सर्व- द्रव्याणां परिणामलक्षणक्रियाया आत्ममयत्वाभ्युपगमात् या च क्रिया सा पुनः पुद्गलेन स्वतन्त्रेण प्राप्यत्वात्कर्म ततस्तस्य परमार्थात् पुद्गलात्मा आत्मपरिणामात्मकस्य अथवा द्वितीयपातनिकाशुद्धपारिणामिकपरमभावग्राहकेण शुद्धनयेन यथैवाकर्ता तथैवाशुद्धनयेनापि सांख्येन यदुक्तं तन्निषेधार्थमात्मनो बन्धमोक्षसिद्धयर्थं कथंचित्परिणामित्वं व्यवस्थापयतीति पातनिकाद्वयं मनसि संप्रधार्य सूत्रमिदं निरूपयतिपरिणामो सयमादा परिणामः स्वयमात्मा, आत्म- परिणामस्तावदात्मैव कस्मात् परिणामपरिणामिनोस्तन्मयत्वात् सा पुण किरिय त्ति होदि सा पुनः क्रियेति भवति, स च परिणामः क्रिया परिणतिरिति भवति कथंभूता जीवमया जीवेन निर्वृत्तत्वाज्जीवमयी किरिया कम्म त्ति मदा जीवेन स्वतन्त्रेण स्वाधीनेन शुद्धाशुद्धोपादानकारणभूतेन प्राप्यत्वात्सा क्रिया कर्मेति मता संमता कर्मशब्देनात्र यदेव चिद्रूपं जीवादभिन्नं भावकर्मसंज्ञं निश्चयकर्म तदेव ग्राह्यम् तस्यैव कर्ता जीवः तम्हा कम्मस्स ण दु कत्ता तस्माद्द्रव्यकर्मणो न कर्तेति अत्रैतदायातियद्यपि कथंचित् परिणामित्वे सति जीवस्य कर्तृत्वं जातं तथापि निश्चयेन स्वकीय- परिणामानामेव कर्ता, पुद्गलकर्मणां व्यवहारेणेति तत्र तु यदा शुद्धोपादानकारणरूपेण शुद्धोपयोगेन परिणामलक्षण क्रिया आत्ममयपणे (पोतामयपणे) स्वीकारवामां आवी छे; अने वळी जे (जीवमयी) क्रिया छे ते आत्मा वडे स्वतंत्रपणे प्राप्य होवाथी कर्म छे. माटे परमार्थथी आत्मा पोताना परिणामस्वरूप एवा ते भावकर्मनो ज कर्ता छे, परंतु पुद्गलपरिणामस्वरूप द्रव्यकर्मनो नहि.

हवे अहीं एम प्रश्न थाय के ‘(जीव भावकर्मनो ज कर्ता छे तो पछी) द्रव्यकर्मनो कोण कर्ता छे?’ तो तेनो उत्तर आ प्रमाणे छेःप्रथम तो पुद्गलनो परिणाम खरेखर पोते पुद्गल ज छे, कारण के परिणामी परिणामना स्वरूपनो करनार होवाने लीधे परिणामथी अनन्य छे; अने जे तेनो (-पुद्गलनो) तथाविध परिणाम छे ते पुद्गलमयी ज क्रिया छे, कारण के सर्व द्रव्योने परिणामस्वरूप क्रिया पोतामय होय छे एम स्वीकारवामां आव्युं छे; अने वळी जे (पुद्गलमयी) क्रिया छे ते पुद्गल वडे स्वतंत्रपणे प्राप्य होवाथी कर्म छे. माटे परमार्थथी पुद्गल पोताना परिणामस्वरूप एवा ते द्रव्यकर्मनुं ज कर्ता छे, परंतु आत्माना परिणामस्वरूप भावकर्मनुं नहि. १. प्राप्य = प्राप्त थवा योग्य. (जे स्वतंत्रपणे करे, ते कर्ता; कर्ता जेने प्राप्त करेपहोंचे, ते कर्म.) प्र. ३१


Page 242 of 513
PDF/HTML Page 273 of 544
single page version

द्रव्यकर्मण एव कर्ता, न त्वात्मपरिणामात्मक स्य भावकर्मणः तत आत्मात्मस्वरूपेण परिणमति, न पुद्गलस्वरूपेण परिणमति ।।१२२।।

अथ किं तत्स्वरूपं येनात्मा परिणमतीति तदावेदयति
परिणमदि चेदणाए आदा पुण चेदणा तिधाभिमदा
सा पुण णाणे कम्मे फलम्मि वा कम्मणो भणिदा ।।१२३।।
परिणमति चेतनया आत्मा पुनः चेतना त्रिधाभिमता
सा पुनः ज्ञाने कर्मणि फले वा कर्मणो भणिता ।।१२३।।

यतो हि नाम चैतन्यमात्मनः स्वधर्मव्यापकत्वं ततश्चेतनैवात्मनः स्वरूपं, तया परिणमति तदा मोक्षं साधयति, अशुद्धोपादानकारणेन तु बन्धमिति पुद्गलोऽपि जीववन्निश्चयेन स्वकीयपरिणामानामेव कर्ता, जीवपरिणामानां व्यवहारेणेति ।।१२२।। एवं रागादिपरिणामाः कर्मबन्ध- कारणं, तेषामेव कर्ता जीव इतिकथनमुख्यतया गाथाद्वयेन तृतीयस्थलं गतम् अथ येन परिणामेनात्मा परिणमति तं परिणामं कथयतिपरिणमदि चेदणाए आदा परिणमति चेतनया करणभूतया स कः आत्मा यः कोऽप्यात्मनः शुद्धाशुद्धपरिणामः स सर्वोऽपि चेतनां न त्यजति इत्यभिप्रायः पुण चेदणा तिधाभिमदा सा सा चेतना पुनस्त्रिधाभिमता कुत्र कुत्र णाणे ज्ञानविषये कम्मे कर्मविषये फलम्मि

तेथी (एम समजवुं के) आत्मा आत्मस्वरूपे परिणमे छे, पुद्गलस्वरूपे नथी परिणमतो. १२२.

हवे, शुं ते स्वरूप छे के जे -रूपे आत्मा परिणमे छेते कहे छेः
जीव चेतनारूप परिणमे; वळी चेतना त्रिविधा गणी;
ते ज्ञानविषयक, कर्मविषयक, कर्मफळविषयक कही.१२३.

अन्वयार्थः[आत्मा] आत्मा [चेतनया] चेतनारूपे [परिणमति] परिणमे छे. [पुनः] वळी [चेतना] चेतना [त्रिधा अभिमता] त्रण प्रकारे मानवामां आवी छे; [पुनः] अने [सा] तेने [ज्ञाने] ज्ञान संबंधी, [कर्मणि] कर्म संबंधी [वा] अथवा [कर्मणः फले] कर्मना फळ संबंधी[भणिता] एम कहेवामां आवी छे.

टीकाःजेथी चैतन्य ते आत्मानुं स्वधर्मव्यापकपणुं छे तेथी चेतना ज आत्मानुं १. स्वधर्मव्यापकपणुं = पोताना धर्मोमां व्यापकपणुंफेलावापणुं.


Page 243 of 513
PDF/HTML Page 274 of 544
single page version

खल्वात्मा परिणमति यः कश्चनाप्यात्मनः परिणामः स सर्वोऽपि चेतनां नातिवर्तत इति तात्पर्यम् चेतना पुनर्ज्ञानकर्मक र्मफलत्वेन त्रेधा तत्र ज्ञानपरिणतिर्ज्ञानचेतना, कर्मपरिणतिः कर्मचेतना, कर्मफलपरिणतिः कर्मफलचेतना ।।१२३।।

अथ ज्ञानकर्मकर्मफलस्वरूपमुपवर्णयति
णाणं अट्ठवियप्पो कम्मं जीवेण जं समारद्धं
तमणेगविधं भणिदं फलं ति सोक्खं व दुक्खं वा ।।१२४।।
ज्ञानमर्थविकल्पः कर्म जीवेन यत्समारब्धम्
तदनेकविधं भणितं फलमिति सौख्यं वा दुःखं वा ।।१२४।।

वा फले वा कस्य फले कम्मणो कर्मणः भणिदा भणिता कथितेति ज्ञानपरिणतिः ज्ञानचेतना अग्रे वक्ष्यमाणा, कर्मपरिणतिः क र्मचेतना, क र्मफलपरिणतिः कर्मफलचेतनेति भावार्थः ।।१२३।। अथ ज्ञानकर्मकर्मफलरूपेण त्रिधा चेतनां विशेषेण विचारयतिणाणं अट्ठवियप्पं ज्ञानं मत्यादिभेदेनाष्टविकल्पं भवति अथवा पाठान्तरम्णाणं अट्ठवियप्पो ज्ञानमर्थविकल्पः तथाहिअर्थः परमात्मादिपदार्थः, अनन्तज्ञानसुखादिरूपोऽहमिति रागाद्यास्रवास्तु मत्तो भिन्ना इति स्वपराकारावभासेनादर्श इवार्थ- स्वरूप छे, ते -रूपे (चेतनारूपे) खरेखर आत्मा परिणमे छे. आत्मानो जे कोई पण परिणाम होय ते सघळोय चेतनाने उल्लंघतो नथी (अर्थात् आत्मानो कोई पण परिणाम चेतनाने जराय छोडतो नथीचेतना वगरनो बिलकुल होतो नथी)एम तात्पर्य छे. वळी चेतना ज्ञानपणे, कर्मपणे अने कर्मफळपणे एम त्रण प्रकारे छे. त्यां, ज्ञानपरिणति (ज्ञानरूपे परिणति) ते ज्ञानचेतना, कर्मपरिणति ते कर्मचेतना, कर्मफळपरिणति ते कर्मफळ- चेतना छे. १२३.

हवे ज्ञाननुं, कर्मनुं अने कर्मफळनुं स्वरूप वर्णवे छेः
छे ‘ज्ञान’ अर्थविकल्प, ने जीवथी करातुं ‘कर्म’ छे,

ते छे अनेक प्रकारनुं, ‘फळ’ सौख्य अथवा दुःख छे.१२४.

अन्वयार्थः[अर्थविकल्पः] अर्थविकल्प (अर्थात् स्व -पर पदार्थोनुं भिन्नतापूर्वक युगपद् अवभासन) [ज्ञानं] ते ज्ञान छे; [जीवेन] जीव वडे [यत् समारब्धं] जे करातुं होय [कर्म] ते कर्म छे, [तद् अनेकविधं] ते अनेक प्रकारनुं छे; [सौख्यं वा दुःखं वा] सुख अथवा दुःख [फलम् इति भणितम्] ते कर्मफळ कहेवामां आव्युं छे.


Page 244 of 513
PDF/HTML Page 275 of 544
single page version

अर्थविकल्पस्तावत् ज्ञानम् तत्र कः खल्वर्थः स्वपरविभागेनावस्थितं विश्वम् विकल्पस्तदाकारावभासनम् यस्तु मुकुरुन्दहृदयाभोग इव युगपदवभासमानस्वपराकारोऽर्थ- विकल्पस्तद् ज्ञानम् क्रियमाणमात्मना कर्म, क्रियमाणः खल्वात्मना प्रतिक्षणं तेन तेन भावेन भवता यः तद्भावः स एव कर्मात्मना प्राप्यत्वात् तत्त्वेकविधमपि द्रव्यकर्मोपाधिसन्निधि- सद्भावासद्भावाभ्यामनेकविधम् तस्य कर्मणो यन्निष्पाद्यं सुखदुःखं तत्कर्मफलम् तत्र द्रव्यकर्मोपाधिसान्निध्यासद्भावात्कर्म तस्य फलमनाकुलत्वलक्षणं प्रकृतिभूतं सौख्यं, यत्तु द्रव्यकर्मोपाधिसान्निध्यसद्भावात्कर्म तस्य फलं सौख्यलक्षणाभावाद्विकृतिभूतं दुःखम् एवं ज्ञानकर्मकर्मफलस्वरूपनिश्चयः ।।१२४।। परिच्छित्तिसमर्थो विकल्पः विकल्पलक्षणमुच्यते स एव ज्ञानं ज्ञानचेतनेति कम्मं जीवेण जं समारद्धं कर्म जीवेन यत्समारब्धम् बुद्धिपूर्वकमनोवचनकायव्यापाररूपेण जीवेन यत्सम्यक्कर्तृमारब्धं तत्कर्म

टीकाःप्रथम तो, अर्थविकल्प ते ज्ञान छे. त्यां, अर्थ एटले शुं? स्व -परना विभागपूर्वक रहेलुं *विश्व ते अर्थ. तेना आकारोनुं अवभासन ते विकल्प. अने दर्पणना निज विस्तारनी माफक (अर्थात् जेम दर्पणना निज विस्तारमां स्व ने पर आकारो एकीसाथे प्रकाशे छे तेम) जेमां युगपद् स्व -पर आकारो अवभासे छे एवो जे अर्थविकल्प ते ज्ञान.

आत्मा वडे करातुं होय ते कर्म छे. प्रतिक्षण (क्षणे क्षणे) ते ते भावे भवताथता परिणमता आत्मा वडे खरेखर करातो एवो जे तेनो भाव ते ज, आत्मा वडे प्राप्य होवाथी, कर्म छे. अने ते (कर्म) एक प्रकारनुं होवा छतां, द्रव्यकर्मरूप उपाधिनी निकटताना सद्भाव अने असद्भावने कारणे अनेक प्रकारनुं छे.

ते कर्म वडे निपजाववामां आवतां जे सुख -दुःख ते कर्मफळ छे. त्यां, द्रव्यकर्मरूप उपाधिनी निकटताना असद्भावने कारणे जे कर्म होय छे, तेनुं फळ अनाकुलत्वलक्षण प्रकृतिभूत सौख्य छे; अने द्रव्यकर्मरूप उपाधिनी निकटताना सद्भावने कारणे जे कर्म होय छे, तेनुं फळ विकृतिभूत दुःख छे केम के त्यां सौख्यना लक्षणनो अभाव छे.

आ प्रमाणे ज्ञाननुं, कर्मनुं अने कर्मफळनुं स्वरूप नक्की थयुं. *विश्व = समस्त पदार्थोद्रव्यगुणपर्यायो. (पदार्थोमां स्व ने पर एवा बे विभाग छे. जे जाणनार

आत्मानुं पोतानुं होय ते स्व छे अने बीजुं बधुं पर छे.) १. अवभासन = अवभासवुं ते; प्रकाशवुं ते; जणावुं ते; प्रगट थवुं ते. २. आत्मा पोताना भावने प्राप्त करे छेपहोंचे छे तेथी ते भाव ज आत्मानुं कर्म छे. ३. प्रकृतिभूत = स्वभावभूत. (सुख स्वभावभूत छे.) ४. विकृतिभूत = विकारभूत. (दुःख विकारभूत छे, स्वभावभूत नथी.)


Page 245 of 513
PDF/HTML Page 276 of 544
single page version

अथ ज्ञानकर्मकर्मफलान्यात्मत्वेन निश्चिनोति
अप्पा परिणामप्पा परिणामो णाणकम्मफलभावी
तम्हा णाणं कम्मं फलं च आदा मुणेदव्वो ।।१२५।।
आत्मा परिणामात्मा परिणामो ज्ञानकर्मफलभावी
तस्मात् ज्ञानं कर्म फलं चात्मा ज्ञातव्यः ।।१२५।।

भण्यते सैव कर्मचेतनेति तमणेगविधं भणिदं तच्च कर्म शुभाशुभशुद्धोपयोगभेदेनानेकविधं त्रिविधं भणितम् इदानीं फलचेतना कथ्यतेफलं ति सोक्खं व दुक्खं वा फलमिति सुखं वा दुःखं वा विषयानुरागरूपं यदशुभोपयोगलक्षणं कर्म तस्य फलमाकुलत्वोत्पादकं नारकादिदुःखं, यच्च धर्मानु- रागरूपं शुभोपयोगलक्षणं कर्म तस्य फलं चक्रवर्त्यादिपञ्चेन्द्रियभोगानुभवरूपं, तच्चाशुद्धनिश्चयेन सुखमप्याकुलोत्पादकत्वात् शुद्धनिश्चयेन दुःखमेव यच्च रागादिविकल्परहितशुद्धोपयोगपरिणतिरूपं कर्म तस्य फलमनाकुलत्वोत्पादकं परमानन्दैकरूपसुखामृतमिति एवं ज्ञानकर्मकर्मफलचेतनास्वरूपं ज्ञात-

भावार्थःजेमां स्व ते स्व -रूपे अने पर ते पर -रूपे (परस्पर भेळसेळ विना, स्पष्ट भिन्नतापूर्वक) एकीसाथे प्रतिभासे ते ज्ञान छे.

जीवथी करातो भाव ते (जीवनुं) कर्म छे. तेना मुख्य बे प्रकार छेः (१) निरुपाधिक (स्वाभाविक) शुद्धभावरूप कर्म, अने (२) औपाधिक शुभाशुभभावरूप कर्म.

आ कर्म वडे नीपजतुं सुख अथवा दुःख ते कर्मफळ छे. त्यां, द्रव्यकर्मरूप उपाधिमां जोडाण नहि होवाने लीधे जे निरुपाधिक शुद्धभावरूप कर्म थाय छे, तेनुं फळ तो अनाकुळता जेनुं लक्षण छे एवुं स्वभावभूत सुख छे; अने द्रव्यकर्मरूप उपाधिमां जोडावाने लीधे जे औपाधिक शुभाशुभभावरूप कर्म थाय छे, तेनुं फळ विकारभूत दुःख छे कारण के तेमां अनाकुळता नथी पण आकुळता छे.

आ रीते ज्ञान, कर्म अने कर्मफळनुं स्वरूप कह्युं. १२४.
हवे ज्ञान, कर्म अने कर्मफळने आत्मापणे नक्की करे छेः
परिणाम -आत्मक जीव छे, परिणाम ज्ञानादिक बने;
तेथी करमफळ, कर्म तेम ज ज्ञान आत्मा जाणजे.१२५.

अन्वयार्थः[आत्मा परिणामात्मा] आत्मा परिणामात्मक छे; [परिणामः] परिणाम [ज्ञानकर्मफलभावी] ज्ञानरूप, कर्मरूप अने कर्मफळरूप थाय छे. [तस्मात्] तेथी [ज्ञानं कर्म फलं च] ज्ञान, कर्म अने कर्मफळ [आत्मा ज्ञातव्यः] आत्मा छे एम जाणवुं.


Page 246 of 513
PDF/HTML Page 277 of 544
single page version

आत्मा हि तावत्परिणामात्मैव, परिणामः स्वयमात्मेति स्वयमुक्तत्वात् परिणामस्तु

चेतनात्मकत्वेन ज्ञानं कर्म कर्मफलं वा भवितुं शीलः, तन्मयत्वाच्चेतनायाः ततो ज्ञानं कर्म कर्मफलं चात्मैव एवं हि शुद्धद्रव्यनिरूपणायां परद्रव्यसंपर्कासंभवात्पर्यायाणां द्रव्यान्तः- प्रलयाच्च शुद्धद्रव्य एवात्मावतिष्ठते ।।१२५।।

अथैवमात्मनो ज्ञेयतामापन्नस्य शुद्धत्वनिश्चयात् ज्ञानतत्त्वसिद्धौ शुद्धात्मतत्त्वोपलम्भो

व्यम् ।।१२४।। अथ ज्ञानकर्मकर्मफलान्यभेदनयेनात्मैव भवतीति प्रज्ञापयतिअप्पा परिणामप्पा आत्मा भवति कथंभूतः परिणामात्मा परिणामस्वभावः कस्मादिति चेत् ‘परिणामो सयमादा’ इति पूर्वं स्वयमेव भणितत्वात् परिणामः कथ्यतेपरिणामो णाणकम्मफलभावी परिणामो भवति किंविशिष्टः ज्ञानकर्मकर्मफलभावी; ज्ञानकर्मकर्मफलरूपेण भवितुं शील इत्यर्थः तम्हा यस्मादेवं तस्मात्कारणात् णाणं पूर्वसूत्रोक्ता ज्ञानचेतना कम्मं तत्रैवौक्तलक्षणा कर्मचेतना फलं च पूर्वोक्तलक्षणफलचेतना च आदा मुणेदव्वो इयं चेतना त्रिविधाप्यभेदनयेनात्मैव मन्तव्यो ज्ञातव्य इति एतावता किमुक्तं भवति त्रिविधचेतनापरिणामेन परिणामी सन्नात्मा किं करोति निश्चयरत्नत्रयात्मकशुद्धपरिणामेन मोक्षं साधयति, शुभाशुभाभ्यां पुनर्बन्धमिति ।।१२५।। एवं त्रिविधचेतनाकथनमुख्यतया गाथात्रयेण चतुर्थ- स्थलं गतम् अथ सामान्यज्ञेयाधिकारसमाप्तौ पूर्वोक्तभेदभावनायाः शुद्धात्मप्राप्तिरूपं फलं दर्शयति

टीकाःप्रथम तो आत्मा खरेखर परिणामस्वरूप ज छे, कारण के ‘परिणाम

पोते आत्मा छे’ एम (१२२मी गाथामां भगवान कुंदकुंदाचार्यदेवे) पोते कह्युं छे; अने परिणाम चेतनास्वरूप होवाथी ज्ञान, कर्म अथवा कर्मफळरूपे थवाना स्वभाववाळो छे, कारण के चेतना ते -मय होय छे (अर्थात् चेतना ज्ञानमय, कर्ममय अथवा कर्मफळमय होय छे). माटे ज्ञान, कर्म अने कर्मफळ आत्मा ज छे.

आ रीते खरेखर शुद्धद्रव्यना निरूपणमां परद्रव्यना संपर्कनो असंभव होवाथी अने

पर्यायो द्रव्यनी अंदर प्रलीन थई जता होवाथी आत्मा शुद्धद्रव्य ज रहे छे. १२५.

हवे, ए रीते ज्ञेयपणाने पामेला आत्मानी शुद्धताना निश्चय द्वारा ज्ञानतत्त्वनी

सिद्धि थतां शुद्ध आत्मतत्त्वनी उपलब्धि (अनुभव, प्राप्ति) थाय छे एम तेने अभिनंदता थका (अर्थात् आत्मानी शुद्धताना निर्णयने प्रशंसता थकाधन्यवाद देता थका), द्रव्य- सामान्यना वर्णननो उपसंहार करे छेः १. संपर्क = संबंध; संग. २. प्रलीन थई जवुं = अत्यंत लीन थइ जवुं; मग्न थइ जवुं; अलोप थइ जवुं; अद्रश्य थई जवुं. ३. ज्ञेयपणाने पामेलो = ज्ञेय बनेलो; ज्ञेयभूत. (आत्मा ज्ञानरूप पण छे, ज्ञेयरूप पण छे. आ

ज्ञेयतत्त्वप्रज्ञापन अधिकारने विषे अहीं द्रव्यसामान्यनुं निरूपण चाले छे, तेमां आत्मा ज्ञेयभूतपणे
समावेश पाम्यो छे.)

Page 247 of 513
PDF/HTML Page 278 of 544
single page version

भवतीति तमभिनन्दन् द्रव्यसामान्यवर्णनामुपसंहरति

कत्ता करणं कम्मं फलं च अप्प त्ति णिच्छिदो समणो
परिणमदि णेव अण्णं जदि अप्पाणं लहदि सुद्धं ।।१२६।।
कर्ता करणं कर्म कर्मफलं चात्मेति निश्चितः श्रमणः
परिणमति नैवान्यद्यदि आत्मानं लभते शुद्धम् ।।१२६।।

यो हि नामैवं कर्तारं करणं कर्म कर्मफलं चात्मानमेव निश्चित्य न खलु परद्रव्यं परिणमति स एव विश्रान्तपरद्रव्यसंपर्कं द्रव्यान्तःप्रलीनपर्यायं च शुद्धमात्मानमुपलभते, न कत्ता स्वतन्त्रः स्वाधीनः कर्ता साधको निष्पादकोऽस्मि भवामि स कः अप्प त्ति आत्मेति आत्मेति कोऽर्थः अहमिति कथंभूतः एकः कस्याः साधकः निर्मलात्मानुभूतेः किंविशिष्टः निर्विकार- परमचैतन्यपरिणामेन परिणतः सन् करणं अतिशयेन साधकं साधक तमं क रणमुपक रणं क रणकारक महमेक एवास्मि भवामि क स्याः साधकम् सहजशुद्धपरमात्मानुभूतेः केन कृत्वा

‘कर्ता, करम, फळ, करण जीव छे’ एम जो निश्चय करी
मुनि अन्यरूप नव परिणमे, प्राप्ति करे शुद्धात्मनी.१२६.

अन्वयार्थः[यदि] जो [श्रमणः] श्रमण [कर्ता करणं कर्म कर्मफलं च आत्मा] ‘कर्ता, करण, कर्म अने कर्मफळ आत्मा छे’ [इति निश्चितः] एवा निश्चयवाळो थयो थको [अन्यत्] अन्यरूपे [न एव परिणमति] न ज परिणमे, [शुद्धम् आत्मानं] तो ते शुद्ध आत्माने [लभते] उपलब्ध करे छे.

टीकाःजे पुरुष ए रीते ‘कर्ता, करण, कर्म अने कर्मफळ आत्मा ज छे’ एम निश्चय करीने खरेखर परद्रव्यरूपे परिणमतो नथी, ते ज पुरुष, परद्रव्य साथे संपर्क जेने अटकी गयो छे अने द्रव्यनी अंदर पर्यायो जेने प्रलीन थया छे एवा शुद्ध आत्माने उपलब्ध करे छे; परंतु अन्य कोई (पुरुष) एवा शुद्ध आत्माने उपलब्ध करतो नथी.

ते स्पष्ट रीते समजाववामां आवे छेः १. ‘कर्ता, करण वगेरे आत्मा ज छे’ एवो निश्चय थतां बे वात नक्की थई जाय छेः एक वात

तो ए के ‘कर्ता, करण वगेरे आत्मा ज छे, पुद्गलादि नथी अर्थात् आत्माने परद्रव्य साथे
संबंध नथी’; बीजी वात ए नक्की थाय छे के अभेदद्रष्टिमां कर्ता, करण वगेरे भेदो नथी, ए
बधुंय एक आत्मा ज छे अर्थात्
पर्यायो द्रव्यनी अंदर डूबी गयेला छे.’

Page 248 of 513
PDF/HTML Page 279 of 544
single page version

पुनरन्यः तथाहियदा नामानादिप्रसिद्धपौद्गलिककर्मबन्धनोपाधिसंनिधिप्रधावितोपराग- रञ्जितात्मवृत्तिर्जपापुष्पसंनिधिप्रधावितोपरागरञ्जितात्मवृत्तिः स्फ टिकमणिरिव परारोपित- विकारोऽहमासं संसारी, तदापि न नाम मम कोऽप्यासीत् तदाप्यहमेक एवोपरक्तचित्स्वभावेन स्वतन्त्रः कर्तासम् अहमेक एवोपरक्तचित्स्वभावेन साधकतमः करणमासम् अहमेक एवोपरक्तचित्परिणमनस्वभावेनात्मना प्राप्यः कर्मासम् अहमेक एव चोपरक्तचित्परिणमन- स्वभावस्य निष्पाद्यं सौख्यविपर्यस्तलक्षणं दुःखाख्यं कर्मफलमासम् इदानीं पुनरनादि- रागादिविकल्परहितस्वसंवेदनज्ञानपरिणतिबलेन कम्मं शुद्धबुद्धैकस्वभावेन परमात्मना प्राप्यं व्याप्यमहमेक एव कर्मकारकमस्मि फलं च शुद्धज्ञानदर्शनस्वभावपरमात्मनः साध्यं निष्पाद्यं निज- शुद्धात्मरुचिपरिच्छित्तिनिश्चलानुभूतिरूपाभेदरत्नत्रयात्मकपरमसमाधिसमुत्पन्नसुखामृतरसास्वादपरिणति- रूपमहमेक एव फलं चास्मि णिच्छिदो एवमुक्तप्रकारेण निश्चितमतिः सन् समणो सुखदुःख- जीवितमरणशत्रुमित्रादिसमताभावनापरिणतः श्रमणः परममुनिः परिणमदि णेव अण्णं जदि परिणमति

‘‘ज्यारे अनादिसिद्ध पौद्गलिक कर्मना बंधनरूप उपाधिनी निकटताथी उत्पन्न थयेला उपराग वडे जेनी स्वपरिणति रंजित हती एवो हुंजासुदपुष्पनी निकटताथी उत्पन्न थयेला उपराग (-लालाश) वडे जेनी स्वपरिणति रंजित (-रंगायेली) होय एवा स्फटिकमणिनी माफकपर वडे आरोपायेला विकारवाळो होवाथी, संसारी हतो, त्यारे पण (अज्ञानदशामां पण) खरेखर मारुं कोई पण (संबंधी) नहोतुं. त्यारे पण हुं एकलो ज कर्ता हतो, कारण के हुं एकलो ज उपरक्त चैतन्यरूप स्वभाव वडे स्वतंत्र हतो (अर्थात् स्वाधीनपणे करतो हतो); हुं एकलो ज करण हतो, कारण के हुं एकलो ज उपरक्त चैतन्यरूप स्वभाव वडे साधकतम (उत्कृष्ट साधन) हतो; हुं एकलो ज कर्म हतो, कारण के हुं एकलो ज उपरक्त चैतन्यरूपे परिणमवाना स्वभावने लीधे आत्माथी प्राप्य (प्राप्त थवा योग्य) हतो; अने हुं एकलो ज सुखथी विपरीत लक्षणवाळुं, ‘दुःख’ नामनुं कर्मफळ हतोके जे (फळ) उपरक्त चैतन्यरूपे परिणमवाना स्वभाव वडे निपजाववामां आवतुं हतुं. १. उपराग = कोई पदार्थमां, अन्य उपाधिनी समीपताना निमित्ते थतो उपाधिने अनुरूप विकारी भाव;

औपाधिक भाव; विकार; मलिनता. २. रंजित = विकृत; मलिन. ३. आरोपायेला = (नवा अर्थात् औपाधिकरूपे) करायेला. [विकारो स्वभावभूत नहोता पण उपाधिना

निमित्ते औपाधिकरूपे (नवा) थयेला हता.] ४. कर्ता, करण अने कर्मना अर्थो माटे १६मी गाथानो भावार्थ जुओ. ५. उपरक्त = विकृत; मलिन.


Page 249 of 513
PDF/HTML Page 280 of 544
single page version

प्रसिद्धपौद्गलिककर्मबन्धनोपाधिसन्निधिध्वंसविस्फु रितसुविशुद्धसहजात्मवृत्तिर्जपापुष्पसंनिधिध्वंस- विस्फु रितसुविशुद्धसहजात्मवृत्तिः स्फ टिकमणिरिव विश्रान्तपरारोपितविकारोऽहमेकान्तेनास्मि मुमुक्षुः इदानीमपि न नाम मम कोऽप्यस्ति इदानीमप्यहमेक एव सुविशुद्धचित्स्वभावेन स्वतन्त्रः कर्तास्मि; अहमेक एव च सुविशुद्धचित्स्वभावेन साधकतमः करणमस्मि; अहमेक एव च सुविशुद्धचित्परिणमनस्वभावेनात्मना प्राप्यः कर्मास्मि; अहमेक एव च सुविशुद्ध- चित्परिणमनस्वभावस्य निष्पाद्यमनाकुलत्वलक्षणं सौख्याख्यं कर्मफलमस्मि एवमस्य बन्धपद्धतौ मोक्षपद्धतौ चात्मानमेकमेव भावयतः परमाणोरिवैकत्वभावनोन्मुखस्य नैवान्यं रागादिपरिणामं यदि चेत्, अप्पाणं लहदि सुद्धं तदात्मानं भावकर्मद्रव्यकर्मनोकर्मरहितत्वेन शुद्धं शुद्धबुद्धैकस्वभावं लभते प्राप्नोति इत्यभिप्रायो भगवतां श्रीकुन्दकुन्दाचार्यदेवानाम् ।।१२६।। एवमेक-

हवे वळी, अनादिसिद्ध पौद्गलिक कर्मना बंधनरूप उपाधिनी निकटताना नाशथी जेने सुविशुद्ध सहज (स्वाभाविक) स्वपरिणति प्रगट थई छे एवो हुंजासुदपुष्पनी निकटताना नाशथी जेने सुविशुद्ध सहज स्वपरिणति प्रगट थई होय एवा स्फटिकमणिनी माफकपर वडे आरोपायेलो विकार जेने अटकी गयो छे एवो होवाथी एकांते मुमुक्षु छुं; हमणां पण (मुमुक्षुदशामां अर्थात् ज्ञानदशामां पण) खरेखर मारुं कोई पण नथी. हमणां पण हुं एकलो ज कर्ता छुं, कारण के हुं एकलो ज सुविशुद्ध चैतन्यरूप स्वभाव वडे स्वतंत्र छुं (अर्थात् स्वाधीनपणे करुं छुं); हुं एकलो ज करण छुं, कारण के हुं एकलो ज सुविशुद्ध चैतन्यरूप स्वभाव वडे साधकतम छुं; हुं एकलो ज कर्म छुं, कारण के हुं एकलो ज सुविशुद्ध चैतन्यरूपे परिणमवाना स्वभावने लीधे आत्माथी प्राप्य छुं; अने हुं एकलो ज अनाकुळतालक्षणवाळुं, ‘सुख’ नामनुं कर्मफळ छुंके जे (फळ) सुविशुद्ध चैतन्यरूपे परिणमवाना स्वभाव वडे निपजाववामां आवे छे.’’

आ रीते बंधमार्गमां तेम ज मोक्षमार्गमां आत्मा एकलो ज छे एम भावनार आ पुरुष परमाणुनी माफक एकत्वभावनामां उन्मुख होवाथी (अर्थात् एकत्वने भाववामां तत्परलागेलोहोवाथी), तेने परद्रव्यरूप परिणति बिलकुल थती १. एकांते मुमुक्षु = केवळ मोक्षार्थी; सर्वथा मोक्षेच्छु. २. सुविशुद्धचैतन्यपरिणमनस्वभाव आत्मानुं कर्म छे अने ते कर्म अनाकुळतास्वरूप सुखने निपजावे

छे माटे सुख ते कर्मफळ छे. सुख आत्मानी ज अवस्था होवाथी आत्मा ज कर्मफळ छे. ३. भाववुं = अनुभववुं; समजवुं; चिंतववुं. [‘कोई जीवनेअज्ञानीने के ज्ञानीनेपर साथे संबंध नथी.

बंधमार्गमां आत्मा पोते पोताने पोताथी बांधतो हतो अने पोताने (अर्थात् पोताना दुःखपर्यायरूप
फळने) भोगवतो हतो. हवे मोक्षमार्गमां आत्मा पोते पोताने पोताथी मुक्त करे छे अने पोताने
(अर्थात्
पोताना सुखपर्यायरूप फळने) भोगवे छे.’आवा एकत्वने सम्यग्द्रष्टि जीव भावे छे

अनुभवे छेसमजे छेचिंतवे छे. मिथ्याद्रष्टि आनाथी विपरीत भावनावाळो होय छे.] प्र. ३२