Page 250 of 513
PDF/HTML Page 281 of 544
single page version
परद्रव्यपरिणतिर्न जातु जायते । परमाणुरिव भावितैकत्वश्च परेण नो संपृच्यते । ततः परद्रव्यासंपृक्तत्वात्सुविशुद्धो भवति । कर्तृकरणक र्मकर्मफलानि चात्मत्वेन भावयन् पर्यायैर्न संकीर्यते; ततः पर्यायासंकीर्णत्वाच्च सुविशुद्धो भवतीति ।।१२६।।
लुण्टाक उत्कटविवेकविविक्ततत्त्वः ।।७।।
सूत्रेण पञ्चमस्थलं गतम् । इति सामान्यज्ञेयाधिकारमध्ये स्थलपञ्चकेन भेदभावना गता । इत्युक्त- प्रकारेण ‘तम्हा तस्स णमाइं’ इत्यादिपञ्चत्रिंशत्सूत्रैः सामान्यज्ञेयाधिकारव्याख्यानं समाप्तम् । इत ऊर्ध्वमेकोनविंशतिगाथाभिर्जीवाजीवद्रव्यादिविवरणरूपेण विशेषज्ञेयव्याख्यानं करोति । तत्राष्टस्थलानि भवन्ति । तेष्वादौ जीवाजीवत्वकथनेन प्रथमगाथा, लोकालोकत्वकथनेन द्वितीया, सक्रियनिःक्रियत्व- नथी; अने, परमाणुनी माफक (अर्थात् जेम एकत्वभावे परिणमनार परमाणु पर साथे संग पामतो नथी तेम), एकत्वने भावनार पुरुष पर साथे १संपृक्त थतो नथी; तेथी परद्रव्य साथे असंपृक्तपणाने लीधे ते सुविशुद्ध होय छे. वळी, कर्ता, करण, कर्म अने कर्मफळने २आत्मापणे भावतो थको ते पुरुष पर्यायोथी संकीर्ण ( – खंडित) थतो नथी; अने तेथी पर्यायो वडे संकीर्ण नहि थवाने लीधे सुविशुद्ध होय छे. १२६.
[हवे श्लोक द्वारा आ ज आशयने व्यक्त करतां शुद्धनयनो महिमा करवामां आवे छेः] [अर्थः — ] जेणे अन्य द्रव्यथी भिन्नता द्वारा आत्माने एक बाजु खसेड्यो छे (अर्थात् परद्रव्योथी अलग दर्शाव्यो छे) तथा जेणे समस्त विशेषोना समूहने सामान्यनी अंदर मग्न कर्यो छे (अर्थात् समस्त पर्यायोने द्रव्यनी अंदर डूबी गयेला दर्शाव्या छे) — एवो जे आ, उद्धत मोहनी लक्ष्मीने ( – ॠद्धिने, शोभाने) लूंटी लेनारो शुद्धनय, तेणे उत्कट विवेक वडे तत्त्वने (आत्मस्वरूपने) ३विविक्त कर्युं छे.
[हवे शुद्धनय वडे शुद्ध आत्मस्वरूपने प्राप्त करनार आत्मानो महिमा श्लोक द्वारा करी, द्रव्यसामान्यना वर्णननी पूर्णाहुति करवामां आवे छेः] +वसंततिलका छंद १. संपृक्त = संपर्कवाळो; संबंधवाळो; संगवाळो. २. सम्यग्द्रष्टि जीव भेदोने नहि भावतां अभेद आत्माने ज भावे छे — अनुभवे छे. ३. विविक्त = शुद्ध; एकलुं; अलग.
Page 251 of 513
PDF/HTML Page 282 of 544
single page version
स्थास्यत्युद्यत्सहजमहिमा सर्वदा मुक्त एव ।।८।।
इति प्रवचनसारवृत्तौ तत्त्वदीपिकायां श्रीमदमृतचंद्रसूरिविरचितायां ज्ञेयतत्त्वप्रज्ञापने द्रव्यसामान्यप्रज्ञापनं समाप्तम् ।। व्याख्यानेन तृतीया चेति । ‘दव्वं जीवमजीवं’ इत्यादिगाथात्रयेण प्रथमस्थलम् । तदनन्तरं ज्ञानादि- विशेषगुणानां स्वरूपकथनेन ‘लिंगेहिं जेहिं’ इत्यादिगाथाद्वयेन द्वितीयस्थलम् । अथानन्तरं स्वकीय- स्वकीयविशेषगुणोपलक्षितद्रव्याणां निर्णयार्थं ‘वण्णरस’ इत्यादिगाथात्रयेण तृतीयस्थलम् । अथ पञ्चास्तिकायकथनमुख्यत्वेन ‘जीवा पोग्गलकाया’ इत्यादिगाथाद्वयेन चतुर्थस्थलम् । अतः परं द्रव्याणां लोकाकाशमाधार इति कथनेन प्रथमा, यदेवाकाशद्रव्यस्य प्रदेशलक्षणं तदेव शेषाणामिति कथनरूपेण द्वितीया चेति ‘लोगालोगेसु’ इत्यादिसूत्रद्वयेन पञ्चमस्थलम् । तदनन्तरं कालद्रव्यस्याप्रदेशत्वस्थापनरूपेण प्रथमा, समयरूपः पर्यायकालः कालाणुरूपो द्रव्यकाल इति कथनरूपेण द्वितीया चेति ‘समओ दु अप्पदेसो’ इत्यादिगाथाद्वयेन षष्ठस्थलम् । अथ प्रदेशलक्षणकथनेन प्रथमा, तिर्यक्प्रचयोर्ध्वप्रचयस्वरूप-
[अर्थः — ] ए रीते परपरिणतिना उच्छेद द्वारा (अर्थात् परद्रव्यरूप परिणमनना नाश द्वारा) तेम ज कर्ता, कर्म वगेरे भेदो होवानी जे भ्रांति तेना पण नाश द्वारा आखरे जेणे शुद्ध आत्मतत्त्वने उपलब्ध कर्युं छे — एवो आ आत्मा, चैतन्यमात्ररूप विशद (निर्मळ) तेजमां लीन रह्यो थको, पोताना सहज (स्वाभाविक) महिमाना प्रकाशमानपणे सर्वदा मुक्त ज रहेशे.
१परिज्ञाननो प्रारंभ करवामां आवे छे.
आम (श्रीमद्भगवत्कुंदकुंदाचार्यदेवप्रणीत) श्री प्रवचनसार शास्त्रनी श्रीमद् अमृतचंद्राचार्यदेवविरचित तत्त्वदीपिका नामनी टीकामां ज्ञेयतत्त्व-प्रज्ञापनने विषे द्रव्यसामान्यप्रज्ञापन समाप्त थयुं. *मंदाक्रांता छंद +अनुष्टुप छंद १. परिज्ञान = पूरुं ज्ञान; विस्तारपूर्वक ज्ञान.
Page 252 of 513
PDF/HTML Page 283 of 544
single page version
इह हि द्रव्यमेकत्वनिबन्धनभूतं द्रव्यत्वसामान्यमनुज्झदेव तदधिरूढविशेषलक्षण- सद्भावादन्योन्यव्यवच्छेदेन जीवाजीवत्वविशेषमुपढौकते । तत्र जीवस्यात्मद्रव्यमेवैका व्यक्तिः । अजीवस्य पुनः पुद्गलद्रव्यं धर्मद्रव्यमधर्मद्रव्यं कालद्रव्यमाकाशद्रव्यं चेति पञ्च व्यक्तयः । कथनेन द्वितीया चेति ‘आगासमणुणिविट्ठं’ इत्यादिसूत्रद्वयेन सप्तमस्थलम् । तदनन्तरं कालाणुरूपद्रव्यकाल- स्थापनरूपेण ‘उप्पादो पद्धंसो’ इत्यादिगाथात्रयेणाष्टमस्थलमिति विशेषज्ञेयाधिकारे समुदायपातनिका । तद्यथा — अथ जीवाजीवलक्षणमावेदयति — दव्वं जीवमजीवं द्रव्यं जीवाजीवलक्षणं भवति । जीवो पुण चेदणो जीवः पुनश्चेतनः स्वतःसिद्धया बहिरङ्गकारणनिरपेक्षया बहिरन्तश्च प्रकाशमानया नित्यरूपया निश्चयेन परमशुद्धचेतनया, व्यवहारेण पुनरशुद्धचेतनया च युक्तत्वाच्चेतनो भवति । पुनरपि किंविशिष्टः ।
हवे द्रव्यविशेषनुं प्रज्ञापन करे छे (अर्थात् द्रव्यविशेषोने – द्रव्यना भेदोने – जणावे छे). तेमां (प्रथम), द्रव्यना जीव -अजीवपणारूप विशेषने नक्की करे छे (अर्थात् द्रव्यना, जीव ने अजीव एवा बे भेदो दर्शावे छे)ः —
अन्वयार्थः — [द्रव्यं] द्रव्य [जीवः अजीवः] जीव अने अजीव छे. [पुनः] त्यां, [चेतनोपयोगमयः] चेतना -उपयोगमय (चेतनामय तथा उपयोगमय) ते [जीवः] जीव छे [च] अने [पुद्गलद्रव्यप्रमुखः अचेतनः] पुद्गलद्रव्यादिक अचेतन द्रव्यो ते [अजीवः भवति] अजीव छे.
टीकाः — अहीं (आ विश्वमां) द्रव्य, एकत्वना कारणभूत द्रव्यत्वसामान्यने छोड्या विना ज, तेमां रहेलां विशेषलक्षणोना सद्भावने लीधे एकबीजाथी जुदां पाडवामां आवतां जीवपणारूप अने अजीवपणारूप विशेषने पामे छे. त्यां जीवनो, आत्मद्रव्य ज एक भेद छे; अने अजीवना, पुद्गलद्रव्य, धर्मद्रव्य, अधर्मद्रव्य, काळद्रव्य तथा आकाशद्रव्य — ए पांच
Page 253 of 513
PDF/HTML Page 284 of 544
single page version
विशेषलक्षणं जीवस्य चेतनोपयोगमयत्वं; अजीवस्य पुनरचेतनत्वम् । तत्र यत्र स्वधर्मव्यापक- त्वात्स्वरूपत्वेन द्योतमानयानपायिन्या भगवत्या संवित्तिरूपया चेतनया, तत्परिणामलक्षणेन द्रव्यवृत्तिरूपेणोपयोगेन च निर्वृत्तत्वमवतीर्णं प्रतिभाति स जीवः । यत्र पुनरुपयोगसहचरिताया यथोदितलक्षणायाश्चेतनाया अभावाद्बहिरन्तश्चाचेतनत्वमवतीर्णं प्रतिभाति सोऽजीवः ।।१२७।।
उवओगमओ उपयोगमयः अखण्डैकप्रतिभासमयेन सर्वविशुद्धेन केवलज्ञानदर्शनलक्षणेनार्थग्रहणव्यापार- रूपेण निश्चयनयेनेत्थंभूतशुद्धोपयोगेन, व्यवहारेण पुनर्मतिज्ञानाद्यशुद्धोपयोगेन च निर्वृत्तत्वान्निष्पन्न- त्वादुपयोगमयः । पोग्गलदव्वप्पमुहं अचेदणं हवदि अज्जीवं पुद्गलद्रव्यप्रमुखमचेतनं भवत्यजीवद्रव्यं; पुद्गलधर्माधर्माकाशकालसंज्ञं द्रव्यपञ्चकं पूर्वोक्तलक्षणचेतनाया उपयोगस्य चाभावादजीवमचेतनं भेद छे. जीवनुं विशेषलक्षण चेतना -उपयोगमयपणुं (चेतनामयपणुं तथा उपयोगमयपणुं) छे; अने अजीवनुं (विशेषलक्षण) अचेतनपणुं छे. त्यां, (जीवना) स्वधर्मोमां व्यापनारी होवाथी (जीवना) स्वरूपपणे प्रकाशती, अविनाशिनी, भगवती, संवेदनरूप चेतना वडे तथा चेतनापरिणामलक्षण, *द्रव्यपरिणतिरूप उपयोग वडे निष्पन्नपणुं ( – रचायेलापणुं, बनेलापणुं) जेमां ऊतरेलुं प्रतिभासे छे, ते जीव छे; अने जेमां उपयोगनी साथे रहेनारी, +यथोक्त लक्षणवाळी चेतनानो अभाव होवाथी बहार तेम ज अंदर अचेतनपणुं ऊतरेलुं प्रतिभासे छे, ते अजीव छे.
भावार्थः — द्रव्यपणारूप सामान्यनी अपेक्षाए द्रव्योमां एकपणुं छे तोपण विशेषलक्षणोनी अपेक्षाए तेमना जीव ने अजीव एवा बे भेद छे. जे (द्रव्य) भगवती चेतना वडे अने चेतनाना परिणामस्वरूप उपयोग वडे रचायेल छे ते जीव छे, अने जे (द्रव्य) चेतना रहित होवाथी अचेतन छे ते अजीव छे. जीवनो एक ज भेद छे; अजीवना पांच भेद छे. आ बधांनो विस्तार आगळ आवशे. १२७.
Page 254 of 513
PDF/HTML Page 285 of 544
single page version
अस्ति हि द्रव्यस्य लोकालोकत्वेन विशेषविशिष्टत्वं स्वलक्षणसद्भावात् । स्वलक्षणं हि लोकस्य षड्द्रव्यसमवायात्मकत्वं, अलोकस्य पुनः केवलाकाशात्मकत्वम् । तत्र सर्वद्रव्य- व्यापिनि परममहत्याकाशे यत्र यावति जीवपुद्गलौ गतिस्थितिधर्माणौ गतिस्थिती आस्कन्दत- स्तद्गतिस्थितिनिबन्धनभूतौ च धर्माऽधर्मावभिव्याप्यावस्थितौ, सर्वद्रव्यवर्तनानिमित्तभूतश्च कालो नित्यदुर्ललितस्तत्तावदाकाशं शेषाण्यशेषाणि द्रव्याणि चेत्यमीषां समवाय आत्मत्वेन भवतीत्यर्थः ।।१२७।। अथ लोकालोकरूपेण पदार्थस्य द्वैविध्यमाख्याति — पोग्गलजीवणिबद्धो अणु- स्कन्धभेदभिन्नाः पुद्गलास्तावत्तथैवामूर्तत्वातीन्द्रियज्ञानमयत्वनिर्विकारपरमानन्दैकसुखमयत्वादिलक्षणा जीवाश्चेत्थंभूतजीवपुद्गलैर्निबद्धः संबद्धो भृतः पुद्गलजीवनिबद्धः । धम्माधम्मत्थिकायकालड्ढो धर्मा- धर्मास्तिकायौ च कालश्च धर्माधर्मास्तिकायकालास्तैराढयो भृतो धर्माधर्मास्तिकायकालाढयः । जो यः एतेषां पञ्चानामित्थंभूतसमुदायो राशिः समूहः । वट्टदि वर्तते । कस्मिन् । आगासे अनन्ता- नन्ताकाशद्रव्यस्य मध्यवर्तिनि लोकाकाशे । सो लोगो स पूर्वोक्तपञ्चानां समुदायस्तदाधारभूतं लोकाकाशं चेति षड्द्रव्यसमूहो लोको भवति । क्व । सव्वकाले दु सर्वकाले तु । तद्बहिर्भूतमनन्तानन्ताकाशमलोक इत्यभिप्रायः ।।१२८।। अथ द्रव्याणां सक्रियनिःक्रियत्वेन भेदं दर्शयतीत्येका पातनिका, द्वितीया तु जीवपुद्गलयोरर्थव्यञ्जनपर्यायौ द्वौ शेषद्रव्याणां तु
अन्वयार्थः — [आकाशे] आकाशमां [यः] जे भाग [पुद्गलजीवनिबद्धः] जीव ने पुद्गलथी संयुक्त [धर्माधर्मास्तिकायकालाढयः वर्तते] तथा धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय ने काळथी समृद्ध छे, [सः] ते [सर्वकाले तु] सर्व काळे [लोक :] लोक छे. (बाकीनुं एकलुं आकाश ते अलोक छे.)
टीकाः — खरेखर द्रव्य लोकपणे तथा अलोकपणे विशेषवाळुं (भेदवाळुं) छे, कारण के निज निज (भिन्न) लक्षणोनो सद्भाव छे. लोकनुं स्वलक्षण षट्द्रव्यसमवायात्मकपणुं ( – छ द्रव्योना समुदायस्वरूपपणुं) छे अने अलोकनुं स्वलक्षण केवळ -आकाशात्मकपणुं ( – एकला आकाशस्वरूपपणुं) छे. त्यां, सर्व द्रव्योमां व्यापनारा परम महान आकाशने विषे ज्यां जेटलामां गतिस्थिति धर्मवाळां जीव तथा पुद्गल गति -स्थिति पामे छे, (ज्यां जेटलामां) तेमने गति -स्थितिना निमित्तभूत धर्म तथा अधर्म व्यापीने रहेलां छे अने (ज्यां जेटलामां) सर्व द्रव्योने वर्तनाना निमित्तभूत काळ सदा वर्त्या करे छे, ते तेटलुं आकाश तथा बाकीनां अशेष (समस्त) द्रव्यो — आटलांनो समुदाय जेनुं *स्व -पणे स्वलक्षण छे, * स्व -पणे = पोतापणे; स्वरूपपणे. (षट्द्रव्यसमुदाय ते ज लोक छे अर्थात् ते ज लोकनुं स्व -पणुं — पोतापणुं — स्वरूप छे; तेथी लोकना स्व -पणे – पोतापणे – स्वरूपपणे षट्द्रव्यसमुदाय लोकनुं स्वलक्षण छे.)
Page 255 of 513
PDF/HTML Page 286 of 544
single page version
स्वलक्षणं यस्य स लोकः । यत्र यावति पुनराकाशे जीवपुद्गलयोर्गतिस्थिती न संभवतो, धर्माधर्मौ नावस्थितौ, न कालो दुर्ललितस्तावत्केवलमाकाशमात्मत्वेन स्वलक्षणं यस्य सोऽलोकः ।।१२८।।
तथा अधर्म रहेलां नथी अने काळ वर्ततो नथी, तेटलुं केवळ आकाश जेनुं स्व -पणे स्वलक्षण
छे, ते अलोक छे. १२८.
हवे ‘क्रिया’रूप अने ‘भाव’रूप एवा जे द्रव्यना भावो तेमनी अपेक्षाए द्रव्यनो विशेष ( – भेद) नक्की करे छेः —
अन्वयार्थः — [पुद्गलजीवात्मकस्य लोकस्य] पुद्गल -जीवात्मक लोकने [परिणामात्] परिणाम द्वारा अने [संघातात् वा भेदात्] *संघात वा +भेद द्वारा [उत्पादस्थितिभंगाः] उत्पाद, ध्रौव्य ने विनाश [जायन्ते] थाय छे. *संघात = भेगा मळवुं ते; एकठा थवुं ते; मिलन. +भेद = छूटा पडवुं ते; विखूटा थवुं ते.
Page 256 of 513
PDF/HTML Page 287 of 544
single page version
क्रियाभाववत्त्वेन केवलभाववत्त्वेन च द्रव्यस्यास्ति विशेषः । तत्र भाववन्तौ क्रियावन्तौ च पुद्गलजीवौ, परिणामाद्भेदसंघाताभ्यां चोत्पद्यमानावतिष्ठमानभज्यमानत्वात् । शेषद्रव्याणि तु भाववन्त्येव, परिणामादेवोत्पद्यमानावतिष्ठमानभज्यमानत्वादिति निश्चयः । तत्र परिणाम- मात्रलक्षणो भावः, परिस्पन्दनलक्षणा क्रिया । तत्र सर्वाण्यपि द्रव्याणि परिणामस्वभावत्वात् परिणामेनोपात्तान्वयव्यतिरेकाण्यवतिष्ठमानोत्पद्यमानभज्यमानानि भाववन्ति भवन्ति । पुद्गलास्तु परिस्पन्दस्वभावत्वात्परिस्पन्देन भिन्नाः संघातेन, संहताः पुनर्भेदेनोत्पद्यमानाव- तिष्ठमानभज्यमानाः क्रियावन्तश्च भवन्ति । तथा जीवा अपि परिस्पन्दस्वभावत्वात्परिस्पन्देन प्रतिसमयपरिणतिरूपा अर्थपर्याया भण्यन्ते । यदा जीवोऽनेन शरीरेण सह भेदं वियोगं त्यागं कृत्वा भवान्तरशरीरेण सह संघातं मेलापकं करोति तदा विभावव्यञ्जनपर्यायो भवति, तस्मादेव भवान्तरसंक्रमणात्सक्रियत्वं भण्यते । पुद्गलानां तथैव विवक्षितस्कन्धविघटनात्सक्रियत्वेन स्कन्धान्तर- संयोगे सति विभावव्यञ्जनपर्यायो भवति । मुक्तजीवानां तु निश्चयरत्नत्रयलक्षणेन परमकारणसमय- सारसंज्ञेन निश्चयमोक्षमार्गबलेनायोगिचरमसमये नखकेशान्विहाय परमौदारिकशरीरस्य विलीयमान- रूपेण विनाशे सति केवलज्ञानाद्यनन्तचतुष्टयव्यक्तिलक्षणेन परमकार्यसमयसाररूपेण स्वभावव्यञ्जन- पर्यायेण कृत्वा योऽसावुत्पादः स भेदादेव भवति, न संघातात् । कस्मादिति चेत् शरीरान्तरेण सह
टीकाः — कोई द्रव्यो ‘भाव’ तेम ज ‘क्रिया’वाळां होवाथी अने कोई द्रव्यो केवळ ‘भाव’वाळां होवाथी ते अपेक्षाए द्रव्यनो विशेष (अर्थात् भेद) छे. त्यां, पुद्गल तथा जीव (१) भाववाळां तेम ज (२) क्रियावाळां छे, कारण के (१) परिणाम द्वारा तेम ज (२) संघात ने भेद द्वारा तेओ ऊपजे छे, टके छे अने नष्ट थाय छे. बाकीनां द्रव्यो तो भाववाळां ज छे, कारण के परिणाम द्वारा ज तेओ ऊपजे छे, टके छे अने नष्ट थाय छे. — आम निश्चय (अर्थात् नक्की) छे.
तेमां, ‘भाव’नुं लक्षण परिणाममात्र छे; ‘क्रिया’नुं लक्षण परिस्पंद ( – कंपन) छे. त्यां, सघळांय द्रव्यो भाववाळां छे, कारण के परिणामस्वभाववाळां होवाने लीधे परिणाम वडे *अन्वय अने व्यतिरेकोने पामतां थकां तेओ ऊपजे छे, टके छे ने नष्ट थाय छे. पुद्गलो तो (भाववाळां होवा उपरांत) क्रियावाळां पण होय छे, कारण के परिस्पंदस्वभाववाळां होवाने लीधे परिस्पंद वडे +छूटां पुद्गलो भेगां मळतां होवाथी अने भेगां मेळलां पुद्गलो पाछां छूटां पडतां होवाथी (ते अपेक्षाए) तेओ ऊपजे छे, टके छे ने नष्ट थाय छे. तथा जीवो पण (भाववाळा होवा उपरांत) क्रियावाळा पण होय छे, *अन्वय टकवापणुं दर्शावे छे अने व्यतिरेको ऊपजवापणुं तथा नष्ट थवापणुं दर्शावे छे. +छूटां पुद्गलो कंपन वडे भेगां मळे छे. त्यां, छूटापणे तेओ नष्ट थयां, पुद्गलपणे टक्यां ने भेगापणे ऊपज्यां.
Page 257 of 513
PDF/HTML Page 288 of 544
single page version
नूतनकर्मनोकर्मपुद्गलेभ्यो भिन्नास्तैः सह संघातेन, संहताः पुनर्भेदेनोत्पद्यमानाव- तिष्ठमानभज्यमानाः क्रियावन्तश्च भवन्ति ।।१२९।।
भूतेन हवदि विण्णादं विशेषेण ज्ञातं भवति । किं कर्मतापन्नम् । दव्वं द्रव्यम् । कथंभूतम् । जीवमजीवं च
भिन्न जीवो तेमनी साथे भेगा थता होवाथी अने १कर्म -नोकर्मरूप पुद्गलो साथे भेगा
थाय छे. १२९.
हवे, गुणविशेषथी द्रव्यविशेष छे (अर्थात् गुणोना भेदथी द्रव्योनो भेद छे) एम जणावे छेः —
अन्वयार्थः — [यैः लिडगैः] जे लिंगो वडे [द्रव्यं] द्रव्य [जीवः अजीवः च] जीव अने अजीव तरीके [विज्ञातं भवति] जणाय छे, [ते] ते [अतद्भावविशिष्टाः] अतद्भावविशिष्ट ( – द्रव्यथी अतद्भाव वडे भिन्न एवा) [मूर्तामूर्ताः] मूर्त -अमूर्त [गुणाः] गुणो [ज्ञेयाः] जाणवा. १. ज्ञानावरणादि कर्मरूप अने शरीरादि नोकर्मरूप पुद्गलो साथे भेगो थयेलो जीव कंपन वडे पाछो
छूटो पडे छे. त्यां, (ते पुद्गलो साथे) भेगापणे ते नष्ट थयो, जीवपणे ते टक्यो ने (तेमनाथी) छूटापणे ते ऊपज्यो. प्र. ३३
Page 258 of 513
PDF/HTML Page 289 of 544
single page version
द्रव्यमाश्रित्य परानाश्रयत्वेन वर्तमानैर्लिङ्गयते गम्यते द्रव्यमेतैरिति लिङ्गानि गुणाः । ते च यद्द्रव्यं भवति न तद्गुणा भवन्ति, ये गुणा भवन्ति ते न द्रव्यं भवतीति द्रव्यादतद्भावेन विशिष्टाः सन्तो लिङ्गलिङ्गिप्रसिद्धौ तल्लिङ्गत्वमुपढौकन्ते । अथ ते द्रव्यस्य जीवोऽयम- जीवोऽयमित्यादिविशेषमुत्पादयन्ति, स्वयमपि तद्भावविशिष्टत्वेनोपात्तविशेषत्वात् । यतो हि यस्य यस्य द्रव्यस्य यो यः स्वभावस्तस्य तस्य तेन तेन विशिष्टत्वात्तेषामस्ति विशेषः । अत एव च मूर्तानाममूर्तानां च द्रव्याणां मूर्तत्वेनामूर्तत्वेन च तद्भावेन विशिष्टत्वादिमे मूर्ता गुणा इमे अमूर्ता इति तेषां विशेषो निश्चेयः ।।१३०।।
अथ मूर्तामूर्तगुणानां लक्षणसंबन्धमाख्याति — ज्ञातव्याः । ते च कथंभूताः । अतब्भावविसिट्ठा अतद्भावविशिष्टाः । तद्यथा – शुद्धजीवद्रव्ये ये केवलज्ञानादिगुणास्तेषां शुद्धजीवप्रदेशैः सह यदेकत्वमभिन्नत्वं तन्मयत्वं स तद्भावो भण्यते, तेषामेव गुणानां तैः प्रदेशैः सह यदा संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदः क्रियते तदा पुनरतद्भावो भण्यते, तेनातद्भावेन संज्ञादिभेदरूपेण स्वकीयस्वकीयद्रव्येण सह विशिष्टा भिन्ना इति, द्वितीयव्याख्यानेन पुनः स्वकीय- द्रव्येण सह तद्भावेन तन्मयत्वेनान्यद्रव्याद्विशिष्टा भिन्ना इत्यभिप्रायः । एवं गुणभेदेन द्रव्यभेदो
टीकाः — द्रव्यनो आश्रय करीने अने परनो आश्रय कर्या विना वर्ततां होवाथी जेमना वडे द्रव्य ‘लिंगित’ (-प्राप्त) थाय छे – ओळखी शकाय छे, एवां लिंगो गुणो छे. तेओ (गुणो), ‘जे द्रव्य छे ते गुणो नथी, जे गुणो छे ते द्रव्य नथी’ — ते अपेक्षाए द्रव्यथी १अतद्भाव वडे विशिष्ट (-भिन्न) वर्तता थका, लिंग अने २लिंगी तरीकेनी प्रसिद्धि (ख्याति, ओळखाण) वखते द्रव्यना लिंगपणाने पामे छे. हवे, तेओ द्रव्यमां ‘आ जीव छे, आ अजीव छे’ एवो विशेष (-भेद) उत्पन्न करे छे, कारण के पोते पण ३तद्भाव वडे ४विशिष्ट होवाथी विशेषने प्राप्त छे. जे जे द्रव्यनो जे जे स्वभाव होय तेनुं तेनुं ते ते वडे विशिष्टपणुं होवाने लीधे तेमनामां विशेष (अर्थात् भेद) छे, तेथी ज वळी मूर्त अने अमूर्त द्रव्योनुं मूर्तत्व -अमूर्तत्वरूप तद्भाव वडे विशिष्टपणुं होवाने लीधे ‘आ मूर्त गुणो छे, आ अमूर्त गुणो छे’ एम तेमनामां विशेष (-भेद) नक्की करवायोग्य छे. १३०.
हवे मूर्त अने अमूर्त गुणोनां लक्षण तथा संबंध (अर्थात् तेमने कयां द्रव्यो साथे संबंध छे ते) कहे छेः — १. अतद्भाव = (कथंचित्) ते -पणे नहि होवुं ते. २. लिंगी = लिंगवाळुं. (खास गुण ते लिंग – चिह्न – लक्षण छे अने लिंगी ते द्रव्य छे.) ३. तद्भाव = ते -पणुं; ते -पणे होवुं ते; स्वरूप. ४. विशिष्ट = विशेषतावाळुं; खास; भिन्न.
Page 259 of 513
PDF/HTML Page 290 of 544
single page version
मूर्तानां गुणानामिन्द्रियग्राह्यत्वं लक्षणम् । अमूर्तानां तदेव विपर्यस्तम् । ते च मूर्ताः पुद्गलद्रव्यस्य, तस्यैवैकस्य मूर्तत्वात् । अमूर्ताः शेषद्रव्याणां, पुद्गलादन्येषां सर्वेषामप्य- मूर्तत्वात् ।।१३१।।
ज्ञातव्यः ।।१३०।। अथ मूर्तामूर्तगुणानां लक्षणं संबन्धं च निरूपयति — मुत्ता इंदियगेज्झा मूर्ता गुणा इन्द्रियग्राह्या भवन्ति, अमूर्ताः पुनरिन्द्रियविषया न भवन्ति इति मूर्तामूर्तगुणानामिन्द्रियानिन्द्रयविषयत्वं लक्षणमुक्तम् । इदानीं मूर्तगुणाः कस्य संबन्धिनो भवन्तीति संबन्धं कथयति । पोग्गलदव्वप्पगा अणेगविधा मूर्तगुणाः पुद्गलद्रव्यात्मका अनेकविधा भवन्ति; पुद्गलद्रव्यसंबन्धिनो भवन्तीत्यर्थः । अमूर्तगुणानां
अन्वयार्थः — [इन्द्रियग्राह्याः मूर्ताः] इन्द्रियग्राह्य एवा मूर्त गुणो [पुद्गलद्रव्यात्मकाः] पुद्गलद्रव्यात्मक [अनेकविधाः] अनेकविध छे; [अमूर्तानां द्रव्याणां] अमूर्त द्रव्योना [गुणाः] गुणो [अमूर्ताः ज्ञातव्याः] अमूर्त जाणवा.
टीकाः — मूर्त गुणोनुं लक्षण इन्द्रियग्राह्यपणुं छे; अमूर्त गुणोनुं लक्षण तेनाथी विपरीत छे (अर्थात् अमूर्त गुणो इन्द्रियोथी जणाता नथी). वळी मूर्त गुणो पुद्गलद्रव्यना छे, कारण के ते ज (पुद्गल ज) एक मूर्त छे; अमूर्त गुणो बाकीनां द्रव्योना छे, कारण के पुद्गल सिवाय बाकीनां बधांय द्रव्यो अमूर्त छे. १३१.
Page 260 of 513
PDF/HTML Page 291 of 544
single page version
इन्द्रियग्राह्याः किल स्पर्शरसगन्धवर्णास्तद्विषयत्वात् । ते चेन्द्रियग्राह्यत्वव्यक्तिशक्ति- वशात् गृह्यमाणा अगृह्यमाणाश्च आ -एकद्रव्यात्मकसूक्ष्मपर्यायात्परमाणोः आ -अनेक- द्रव्यात्मकस्थूलपर्यायात्पृथिवीस्कन्धाच्च सकलस्यापि पुद्गलस्याविशेषेण विशेषगुणत्वेन विद्यन्ते । ते च मूर्तत्वादेव शेषद्रव्याणामसंभवन्तः पुद्गलमधिगमयन्ति । शब्दस्यापीन्द्रियग्राह्यत्वाद्गुणत्वं न खल्वाशङ्कनीयं, तस्य वैचित्र्यप्रपञ्चितवैश्वरूपस्याप्यनेकद्रव्यात्मकपुद्गलपर्यायत्वेनाभ्युप- संबन्धं प्रतिपादयति । दव्वाणममुत्ताणं विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावं यत्परमात्मद्रव्यं तत्प्रभृतीनाममूर्तद्रव्याणां संबन्धिनो भवन्ति । ते के । गुणा अमुत्ता अमूर्ताः गुणाः, केवलज्ञानादय इत्यर्थः । इति मूर्तामूर्तगुणानां लक्षणसंबन्धौ ज्ञातव्यौ ।।१३१।। एवं ज्ञानादिविशेषगुणभेदेन द्रव्यभेदो भवतीति कथनरूपेण द्वितीय- स्थले गाथाद्वयं गतम् । अथ मूर्तपुद्गलद्रव्यस्य गुणानावेदयति — वण्णरसगंधफासा विज्जंते पोग्गलस्स वर्णरसगन्धस्पर्शा विद्यन्ते । कस्य । पुद्गलस्य । कथंभूतस्य । सुहुमादो पुढवीपरियंतस्स य ‘‘पुढवी जलं च छाया चउरिंदियविसयकम्मपरमाणू । छव्विहभेयं भणियं पोग्गलदव्वं जिणवरेहिं’’ ।। इति
अन्वयार्थः — [वर्णरसगंधस्पर्शाः] वर्ण, रस, गंध ने स्पर्श ( – ए गुणो) [सूक्ष्मात्] सूक्ष्मथी मांडीने [पृथिवीपर्यन्तस्य च] पृथ्वी पर्यंतना [पुद्गलस्य] (सर्व) पुद्गलने [विद्यन्ते] होय छे; [चित्रः शब्दः] जे विविध प्रकारनो शब्द [सः] ते [पुद्गलः] पुद्गल अर्थात् पौद्गलिक पर्याय छे.
टीकाः — स्पर्श, रस, गंध ने वर्ण इन्द्रियग्राह्य छे, कारण के तेओ इन्द्रियोना विषयो छे. तेओ इन्द्रियग्राह्यपणानी १व्यक्ति अने शक्तिने वशे इन्द्रियो वडे भले ग्रहाता होय के न ग्रहाता होय तोपण तेओ एकद्रव्यात्मक सूक्ष्मपर्यायरूप परमाणुथी मांडीने अनेकद्रव्यात्मक स्थूलपर्यायरूप पृथ्वीस्कंध सुधीना सर्व पुद्गलने अविशेषपणे विशेष गुणो तरीके होय छे; अने तेओ मूर्त होवाने लीधे (पुद्गल सिवायनां) बाकीनां द्रव्योने नहि वर्तता होवाथी पुद्गलने जणावे छे.
शब्द पण इन्द्रियग्राह्य होवाथी गुण हशे एम शंका न करवी, कारण के ते ( शब्द) *विचित्रता वडे विश्वरूपपणुं (अनेकानेकप्रकारपणुं) दर्शावतो होवा छतां तेने अनेकद्रव्यात्मक पुद्गलपर्याय तरीके स्वीकारवामां आवे छे. १. परमाणु, कार्मणवर्गणा वगेरेमां इन्द्रियग्राह्यपणुं व्यक्त नथी तोपण शक्तिरूपे अवश्य होय छे;
तेथी ज घणा परमाणुओ स्कंधरूपे थई स्थूलपणुं धारण करतां इंद्रियो वडे जणाय छे. *विचित्रता = विविधता. (शब्द भाषात्मक, अभाषात्मक, प्रायोगिक, वैश्रसिक – एम विविध छे.)
Page 261 of 513
PDF/HTML Page 292 of 544
single page version
गम्यमानत्वात् । गुणत्वे वा, न तावदमूर्तद्रव्यगुणः शब्दः, गुणगुणिनोरविभक्तप्रदेशत्वेनैकवेदन- वेद्यत्वादमूर्तद्रव्यस्यापि श्रवणेन्द्रियविषयत्वापत्तेः । पर्यायलक्षणेनोत्खातगुणलक्षणत्वान्मूर्तद्रव्य- गुणोऽपि न भवति । पर्यायलक्षणं हि कादाचित्कत्वं गुणलक्षणं तु नित्यत्वम् । ततः कादाचित्कत्वोत्खातनित्यत्वस्य न शब्दस्यास्ति गुणत्वम् । यत्तु तत्र नित्यत्वं तत्तदारम्भक- पुद्गलानां तद्गुणानां च स्पर्शादीनामेव, न शब्दपर्यायस्येति दृढतरं ग्राह्यम् । न च पुद्गल- गाथाकथितक्रमेण परमाणुलक्षणसूक्ष्मस्वरूपादेः पृथ्वीस्कन्धलक्षणस्थूलस्वरूपपर्यन्तस्य च । तथाहि — यथानन्तज्ञानादिचतुष्टयं विशेषलक्षणभूतं यथासंभवं सर्वजीवेषु साधारणं तथा वर्णादिचतुष्टयं विशेष- लक्षणभूतं यथासंभवं सर्वपुद्गलेषु साधारणम् । यथैव चानन्तज्ञानादिचतुष्टयं मुक्तजीवेऽतीन्द्रियज्ञान- विषयमनुमानगम्यमागमगम्यं च, तथा शुद्धपरमाणुद्रव्ये वर्णादिचतुष्टयमप्यतीन्द्रियज्ञानविषयमनुमान- गम्यमागमगम्यं च । यथा वानन्तचतुष्टयस्य संसारिजीवे रागादिस्नेहनिमित्तेन कर्मबन्धवशादशुद्धत्वं भवति तथा वर्णादिचतुष्टयस्यापि स्निग्धरूक्षगुणनिमित्तेन द्वि -अणुकादिबन्धावस्थायामशुद्धत्वम् । यथा वानन्तज्ञानादिचतुष्टयस्य रागादिस्नेहरहितशुद्धात्मध्यानेन शुद्धत्वं भवति तथा वर्णादिचतुष्टयस्यापि स्निग्धगुणाभावे बन्धनेऽसति परमाणुपुद्गलावस्थायां शुद्धत्वमिति । सद्दो सो पोग्गलो यस्तु शब्दः स
[शब्दने (पर्याय नहि मानतां) गुण मानवामां आवे तो ते कई रीते योग्य नथी तेनुं समाधानः — ]
प्रथम तो, शब्द अमूर्त द्रव्यनो गुण नथी केम के गुण -गुणीने अभिन्न प्रदेशपणुं होवाने लीधे तेओ (गुण -गुणी) १एक वेदनथी वेद्य होवाथी अमूर्त द्रव्यने पण श्रवणेंद्रियना विषयभूतपणुं आवी पडे.
(बीजुं, शब्दमां) पर्यायना लक्षण वडे गुणनुं लक्षण उत्थापित थतुं होवाथी शब्द मूर्त द्रव्यनो गुण पण नथी. पर्यायनुं लक्षण कादाचित्कपणुं (अनित्यपणुं) छे अने गुणनुं लक्षण नित्यपणुं छे; माटे (शब्दमां) कादाचित्कपणा वडे नित्यपणुं उत्थापित थतुं होवाथी (अर्थात् शब्द कोइक वार ज थतो होवाथी अने नित्य नहि होवाथी) शब्द ते गुण नथी. जे त्यां नित्यपणुं छे ते तेने (शब्दने) उत्पन्न करनारां पुद्गलोनुं अने तेमना स्पर्शादिक गुणोनुं ज छे, शब्दपर्यायनुं नहि — एम अति द्रढपणे ग्रहण करवुं. १. एक वेदनथी वेद्य = एक ज्ञानथी जणावायोग्य. (नैयायिको शब्दने आकाशनो गुण माने छे पण
ते ज इन्द्रियथी गुणी पण जणावो जोईए. शब्द कर्णेन्द्रियथी जणाय छे माटे आकाश पण कर्णेन्द्रियथी
जणावुं जोइए. पण आकाश तो कोइ इन्द्रियथी जणातुं नथी. माटे शब्द आकाश वगेरे अमूर्तिक
द्रव्योनो गुण नथी.)
Page 262 of 513
PDF/HTML Page 293 of 544
single page version
पर्यायत्वे शब्दस्य पृथिवीस्कन्धस्येव स्पर्शनादीन्द्रियविषयत्वम्; अपां घ्राणेन्द्रियाविषयत्वात्, ज्योतिषो घ्राणरसनेन्द्रियाविषयत्वात्, मरुतो घ्राणरसनचक्षुरिन्द्रियाविषयत्वाच्च । न चागन्धा- गन्धरसागन्धरसवर्णाः एवमप्ज्योतिर्मारुतः, सर्वपुद्गलानां स्पर्शादिचतुष्कोपेतत्वाभ्युपगमात्; व्यक्तस्पर्शादिचतुष्कानां च चन्द्रकान्तारणियवानामारम्भकैरेव पुद्गलैरव्यक्तगन्धाव्यक्तगन्धरसा- व्यक्तगन्धरसवर्णानामप्ज्योतिरुदरमरुतामारम्भदर्शनात् । न च क्वचित्कस्यचित् गुणस्य व्यक्ता- पौद्गलः । यथा जीवस्य नरनारकादिविभावपर्यायाः तथायं शब्दः पुद्गलस्य विभावपर्यायो, न च गुणः । कस्मात् । गुणस्याविनश्वरत्वात्, अयं च विनश्वरो । नैयायिकमतानुसारी कश्चिद्वदत्याकाश- गुणोऽयं शब्दः । परिहारमाह – आकाशगुणत्वे सत्यमूर्तो भवति । अमूर्तश्च श्रवणेन्द्रियविषयो न भवति, दृश्यते च श्रवणेन्द्रियविषयत्वम् । शेषेन्द्रियविषयः कस्मान्न भवतीति चेत् —
वळी ‘जो शब्द पुद्गलनो पर्याय होय तो पृथ्वीस्कंधनी जेम ते स्पर्शनादिक इन्द्रियोनो विषय होवो जोईए अर्थात् जेम पृथ्वीस्कंधरूप पुद्गलपर्याय सर्व इन्द्रियोथी जणाय छे तेम शब्दरूप पुद्गलपर्याय पण सर्व इन्द्रियोथी जणावो जोईए’ (एम तर्क करवामां आवे तो) एम पण नथी; कारण के पाणी (पुद्गलपर्याय होवा छतां) घ्राणेंद्रियनो विषय नथी, अग्नि (पुद्गलपर्याय होवा छतां) घ्राणेंद्रिय तथा रसनेंद्रियनो विषय नथी अने पवन (पुद्गलपर्याय होवा छतां) घ्राणेंद्रिय, रसनेंद्रिय तथा चक्षु -इन्द्रियनो विषय नथी. वळी एम नथी के पाणी गंध विनानुं छे (तेथी नाकथी अग्राह्य छे), अग्नि गंध तथा रस विनानो छे (तेथी नाक तथा जीभथी अग्राह्य छे) अने पवन गंध, रस तथा वर्ण विनानो छे (तेथी नाक, जीभ तथा आंखथी अग्राह्य छे); कारण के सर्व पुद्गलो स्पर्शादि *
(१) चंद्रकांतने, (२) अरणिने अने (३) जवने जे पुद्गलो उत्पन्न करे छे ते ज पुद्गलो वडे (१) जेने गंध अव्यक्त छे एवा पाणीनी, (२) जेने गंध तथा रस अव्यक्त छे एवा अग्निनी अने (३) जेने गंध, रस तथा वर्ण अव्यक्त छे एवा उदरवायुनी उत्पत्ति थती जोवामां आवे छे.
* चतुष्क = चतुष्टय; चारनो समूह. [सर्व पुद्गलोमां — पृथ्वी, पाणी, अग्नि, अने वायु ए बधांयमां — स्पर्शादि चारे गुणो होय छे. मात्र फेर एटलो ज छे के पृथ्वीमां चारे गुणो व्यक्त छे, पाणीमां गंध अव्यक्त छे, अग्निमां गंध तथा रस अव्यक्त छे अने वायुमां गंध, रस तथा वर्ण अव्यक्त छे. आ वातनी सिद्धिने माटे युक्ति आ प्रमाणे छेः चंद्रकांतमणिरूप पृथ्वीमांथी पाणी झरे छे, अरणिना लाकडामांथी अग्नि थाय छे अने जव खावाथी पेटमां वायु थाय छे; माटे (१) चंद्रकांतमणिमां, (२) अरणिमां अने (३) जवमां रहेला चारे गुणो (१) पाणीमां, (२) अग्निमां अने (३) वायुमां होवा जोईए. मात्र फेर एटलो ज छे के ते गुणोमांथी केटलाक अप्रगटरूपे परिणम्या छे. वळी पाछा, पाणीमांथी मोतीरूप पृथ्वीकाय नीपजतां अथवा अग्निमांथी काजळरूप पृथ्वीकाय नीपजतां चारे गुणो प्रगट थता जोवामां आवे छे.
Page 263 of 513
PDF/HTML Page 294 of 544
single page version
व्यक्तत्वं कादाचित्कपरिणामवैचित्र्यप्रत्ययं नित्यद्रव्यस्वभावप्रतिघाताय । ततोऽस्तु शब्दः पुद्गलपर्याय एवेति ।।१३२।।
अन्येन्द्रियविषयोऽन्येन्द्रियस्य न भवति वस्तुस्वभावादेव, रसादिविषयवत् । पुनरपि कतंभूतः । चित्तो चित्रः भाषात्मकाभाषात्मकरूपेण प्रायोगिकवैश्रसिकरूपेण च नानाप्रकारः । तच्च ‘‘सद्दो खंधप्पभवो’’ इत्यादिगाथायां पञ्चास्तिकाये व्याख्यातं तिष्ठत्यत्रालं प्रसङ्गेन ।।१३२।। अथाकाशाद्यमूर्तद्रव्याणां विशेषगुणान्प्रतिपादयति — आगासस्सवगाहो आकाशस्यावगाहहेतुत्वं, धम्मद्दव्वस्स गमणहेदुत्तं धर्मद्रव्यस्य गमनहेतुत्वं, धम्मेदरदव्वस्स दु गुणो पुणो ठाणकारणदा धर्मेतरद्रव्यस्य तु पुनः स्थानकारणतागुणो भवतीति प्रथमगाथा गता । कालस्स वट्टणा से कालस्य वर्तना स्याद्गुणः, गुणोवओगो त्ति अप्पणो भणिदो ज्ञानदर्शनोपयोगद्वयमित्यात्मनो गुणो भणितः । णेया संखेवादो गुणा हि मुत्तिप्पहीणाणं एवं संक्षेपादमूर्तद्रव्याणां गुणा ज्ञेया इति । तथाहि — सर्वद्रव्याणां साधारणमवगाहहेतुत्वं
वळी क्यांक (कोई पर्यायमां) कोई गुणनुं कादाचित्क परिणामनी विचित्रताने कारणे थतुं व्यक्तपणुं के अव्यक्तपणुं नित्यद्रव्यस्वभावनो प्रतिघात करतुं नथी (अर्थात् अनित्य परिणामने लीधे थती गुणनी प्रगटता अने अप्रगटता नित्य द्रव्यस्वभाव साथे कांई विरोध पामती नथी).
हवे अमूर्त एवां बाकीनां द्रव्योना गुणो कहे छेः —
Page 264 of 513
PDF/HTML Page 295 of 544
single page version
विशेषगुणो हि युगपत्सर्वद्रव्याणां साधारणावगाहहेतुत्वमाकाशस्य, सकृत्सर्वेषां गमनपरिणामिनां जीवपुद्गलानां गमनहेतुत्वं धर्मस्य, सकृत्सर्वेषां स्थानपरिणामिनां जीवपुद्गलानां स्थानहेतुत्वमधर्मस्य, अशेषशेषद्रव्याणां प्रतिपर्यायं समयवृत्तिहेतुत्वं कालस्य, चैतन्यपरिणामो जीवस्य । एवममूर्तानां विशेषगुणसंक्षेपाधिगमे लिङ्गम् । तत्रैककालमेव विशेषगुणत्वादेवान्यद्रव्याणामसंभवत्सदाकाशं निश्चिनोति । गतिपरिणतसमस्तजीवपुद्गलानामेकसमये साधारणं गमनहेतुत्वं विशेषगुणत्वादेवान्यद्रव्याणामसंभवत्सद्धर्मद्रव्यं निश्चिनोति । तथैव च स्थिति- परिणतसमस्तजीवपुद्गलानामेकसमये साधारणं स्थितिहेतुत्वं विशेषगुणत्वादेवान्यद्रव्याणामसंभवत्सद- धर्मद्रव्यं निश्चिनोति । सर्वद्रव्याणां युगपत्पर्यायपरिणतिहेतुत्वं विशेषगुणत्वादेवान्यद्रव्याणामसंभवत्स- त्कालद्रव्यं निश्चिनोति । सर्वजीवसाधारणं सकलविमलकेवलज्ञानदर्शनद्वयं विशेषगुणत्वादेवान्या- चेतनपञ्चद्रव्याणामसंभवत्सच्छुद्धबुद्धैकस्वभावं परमात्मद्रव्यं निश्चिनोति । अयमत्रार्थः — यद्यपि पञ्च- द्रव्याणि जीवस्योपकारं कुर्वन्ति तथापि तानि दुःखकारणान्येवेति ज्ञात्वाक्षयानन्तसुखादिकारणं
अन्वयार्थः — [आकाशस्य अवगाहः] आकाशनो अवगाह, [धर्मद्रव्यस्य गमनहेतुत्वं] धर्मद्रव्यनो गमनहेतुत्व [तु पुनः] अने वळी [धर्मेतरद्रव्यस्य गुणः] अधर्मद्रव्यनो गुण [स्थानकारणता] स्थानकारणता छे. [कालस्य] काळनो गुण [वर्तना स्थात्] वर्तना छे, [आत्मनः गुणः] आत्मानो गुण [उपयोगः इति भणितः] उपयोग कह्यो छे. [मूर्तिग्रहीणानां गुणाः हि] आ रीते अमूर्त द्रव्योना गुणो [संक्षेपात्] संक्षेपथी [ज्ञेयाः] जाणवा.
टीकाः — युगपद् सर्व द्रव्योने साधारण अवगाहनुं हेतुपणुं आकाशनो विशेष गुण छे. एकीसाथे सर्व गमनपरिणामी (गतिरूपे परिणमेलां) जीव -पुद्गलोने गमननुं हेतुपणुं धर्मनो विशेष गुण छे. एकीसाथे सर्व स्थानपरिणामी जीवोने अने पुद्गलोने स्थाननुं हेतुपणुं (स्थितिनुं अर्थात् स्थिरतानुं निमित्तपणुं) अधर्मनो विशेष गुण छे. (काळ सिवाय) बाकीनां अशेष द्रव्योने दरेक पर्याये समयवृत्तिनुं हेतुपणुं (समयसमयनी परिणतिनुं निमित्तपणुं) काळनो विशेष गुण छे. चैतन्यपरिणाम जीवनो विशेष गुण छे. आ प्रमाणे अमूर्त द्रव्योना विशेष गुणोनुं संक्षेप ज्ञान थतां अमूर्त द्रव्योने जाणवानां लिंग (चिह्न, लक्षण, साधन) प्राप्त थाय छे अर्थात् ते ते विशेष गुणो वडे ते ते अमूर्त द्रव्योनुं अस्तित्व जणाय छे — सिद्ध थाय छे. (ते स्पष्टताथी समजाववामां आवे छेः)
Page 265 of 513
PDF/HTML Page 296 of 544
single page version
सकलद्रव्यसाधारणावगाहसंपादनमसर्वगतत्वादेव शेषद्रव्याणामसंभवदाकाशमधिगमयति । तथैक- वारमेव गतिपरिणतसमस्तजीवपुद्गलानामालोकाद्गमनहेतुत्वमप्रदेशत्वात्कालपुद्गलयोः, समुद्- घातादन्यत्र लोकासंख्येयभागमात्रत्वाज्जीवस्य, लोकालोक सीम्नोऽचलितत्वादाकाशस्य, विरुद्ध- कार्यहेतुत्वादधर्मस्यासंभवद्धर्ममधिगमयति । तथैकवारमेव स्थितिपरिणतसमस्तजीवपुद्गला- नामालोकात्स्थानहेतुत्वमप्रदेशत्वात्कालपुद्गलयोः, समुद्घातादन्यत्र लोकासंख्येयभागमात्रत्वा- ज्जीवस्य, लोकालोकसीम्नोऽचलितत्वादाकाशस्य, विरुद्धकार्यहेतुत्वाद्धर्मस्य चासंभवदधर्ममधि- विशुद्धज्ञानदर्शनोपयोगस्वभावं परमात्मद्रव्यं तदेव मनसा ध्येयं वचसा वक्तव्यं कायेन तत्साधक- मनुष्ठानं च कर्तव्यमिति ।।१३३ । १३४।। एवं कस्य द्रव्यस्य के विशेषगुणा भवन्तीति कथनरूपेण
त्यां एक ज काळे सर्व द्रव्योने साधारण *अवगाहनुं संपादन ( – अवगाहहेतुत्वरूप लिंग) आकाशने जणावे छे, कारण के बाकीनां द्रव्यो सर्वगत (सर्वव्यापक) नहि होवाथी तेमने ते संभवतुं नथी.
एवी ज रीते एक ज काळे गतिपरिणत (गतिरूपे परिणमेलां) समस्त जीव – पुद्गलोने लोक सुधी गमननुं हेतुपणुं धर्मने जणावे छे, कारण के काळ ने पुद्गल अप्रदेशी होवाथी तेमने ते संभवतुं नथी, जीव समुद्घात सिवाय अन्यत्र लोकना असंख्यमा भागमात्र होवाथी तेने ते संभवतुं नथी, लोक ने अलोकनी सीमा अचलित होवाथी आकाशने ते संभवतुं नथी अने विरुद्ध कार्यनो हेतु होवाथी अधर्मने ते संभवतुं नथी. (काळ ने पुद्गल एकप्रदेशी होवाथी तेओ लोक सुधी गमनमां निमित्त थई शके नहि; जीव समुद्घात सिवायना काळे लोकना असंख्यातमा भागमां ज रहेतो होवाथी ते पण लोक सुधी गमनमां निमित्त थई शके नहि; आकाश गतिमां निमित्त होय तो जीव -पुद्गलोनी गति अलोकमां पण होय अने तेथी लोक -अलोकनी मर्यादा रहे नहि, माटे गतिहेतुत्व आकाशनो गुण पण नथी; अधर्मद्रव्य तो गतिथी विरुद्ध कार्य जे स्थिति तेमां निमित्तभूत छे, माटे ते पण गतिमां निमित्त थई शके नहि. आ रीते गतिहेतुत्वगुण धर्म नामना द्रव्यनुं अस्तित्व जणावे छे.)
एवी ज रीते एक ज काळे स्थितिपरिणत समस्त जीव -पुद्गलोने लोक सुधी स्थितिनुं हेतुपणुं अधर्मने जणावे छे, कारण के काळ ने पुद्गल अप्रदेशी होवाथी तेमने ते संभवतुं नथी, जीव समुद्घात सिवाय अन्यत्र लोकना असंख्यातमा भागमात्र होवाथी तेने ते संभवतुं नथी, लोक ने अलोकनी सीमा अचलित होवाथी आकाशने ते संभवतुं नथी अने विरुद्ध कार्यनो हेतु होवाथी धर्मने ते संभवतुं नथी. *अवगाह = लीन थवुं ते; मज्जित थवुं ते; अवकाश पामवो ते. (एक ज काळे सर्व द्रव्योने सामान्य अवकाशनी प्राप्तिमां आकाशद्रव्य निमित्तभूत छे.) प्र. ३४
Page 266 of 513
PDF/HTML Page 297 of 544
single page version
गमयति । तथा अशेषशेषद्रव्याणां प्रतिपर्यायं समयवृत्तिहेतुत्वं कारणान्तरसाध्यत्वात्समय- विशिष्टाया वृत्तेः स्वतस्तेषामसंभवत्कालमधिगमयति । तथा चैतन्यपरिणामश्चेतनत्वादेव शेष- द्रव्याणामसंभवन् जीवमधिगमयति । एवं गुणविशेषाद्द्रव्यविशेषोऽधिगन्तव्यः ।।१३३ । १३४।।
अथ द्रव्याणां प्रदेशवत्त्वाप्रदेशवत्त्वविशेषं प्रज्ञापयति — तृतीयस्थले गाथात्रयं गतम् । अथ कालद्रव्यं विहाय जीवादिपञ्चद्रव्याणामस्तिकायत्वं व्याख्याति —
एवी ज रीते (काळ सिवाय) बाकीनां समस्त द्रव्योने दरेक पर्याये समयवृत्तिनुं हेतुपणुं काळने जणावे छे, कारण के तेमने *समयविशिष्ट वृत्ति कारणांतरथी सधाती होवाने लीधे (अर्थात् तेमने समयथी विशिष्ट एवी परिणति अन्य कारणथी थती होवाने लीधे) स्वतः तेमने ते (समयवृत्तिहेतुत्व) संभवतुं नथी.
एवी ज रीते चैतन्यपरिणाम जीवने जणावे छे, कारण के ते चेतन होवाथी शेष द्रव्योने ते संभवतो नथी.
भावार्थः — पूर्वे दर्शाव्युं तेम स्पर्श -रस -गंध -वर्णथी पुद्गलद्रव्योनुं अस्तित्व जणाय छे. अहीं अमूर्त द्रव्योनुं अस्तित्व तेमनां विशेष लक्षणोथी प्रगट करवामां आव्युं छे.
चैतन्यपरिणामरूप लक्षण अनुभवमां आवतुं होवाथी अनंत जीवद्रव्योनुं अस्तित्व जणाय छे. जीवादि समस्त द्रव्यो जेना निमित्ते अवगाह (अवकाश) पामे छे एवुं कोई द्रव्य होवुं जोईए; ते द्रव्य लोकालोकव्यापी आकाश छे. जीव -पुद्गलो गति करतां जणाय छे, तेथी जेम माछलांने गतिमां निमित्तभूत जळ छे तेम जीव -पुद्गलोने गतिमां निमित्तभूत कोई द्रव्य होवुं जोईए; ते द्रव्य लोकव्यापी धर्मद्रव्य छे. जेम मनुष्यने स्थितिमां निमित्तभूत पृथ्वी छे तेम जीव -पुद्गलोने स्थितिमां निमित्तभूत कोई द्रव्य होवुं जोईए; ते द्रव्य लोकव्यापी अधर्मद्रव्य छे. जेम कुंभारना चक्रने फरवामां खीली निमित्तभूत छे तेम (काळ सिवायनां) सर्व द्रव्योने परिणमनमां निमित्तभूत कोई द्रव्य होवुं जोईए; ते द्रव्य असंख्यात काळाणुओ छे के जेमना पर्यायो समय, घडी, दिवस, वर्ष इत्यादिरूपे व्यक्त थाय छे.
आ प्रमाणे गुणभेदथी द्रव्यभेद नक्की थयो. १३३ -१३४. हवे द्रव्योनो +प्रदेशवत्त्व अने अप्रदेशवत्त्वरूप विशेष ( – भेद) जणावे छेः — *काळ सिवायनां द्रव्योनी परिणति ‘एक समयमां आ परिणति थई छे’ एम समयथी विशिष्ट छे अर्थात्
व्यवहारे तेमां समयनी अपेक्षा आवे छे माटे तेमां कोइ द्रव्य — काळद्रव्य — निमित्त होवुं जोईए. +प्रदेशवत्त्व = प्रदेशवाळापणुं
Page 267 of 513
PDF/HTML Page 298 of 544
single page version
जीवा पोग्गलकाया धम्माधम्मा पुणो य आगासं । सपदेसेहिं असंखा णत्थि पदेस त्ति कालस्स ।।१३५।।
प्रदेशवन्ति हि जीवपुद्गलधर्माधर्माकाशानि अनेकप्रदेशवत्त्वात् । अप्रदेशः कालाणुः प्रदेशमात्रत्वात् । अस्ति च संवर्तविस्तारयोरपि लोकाकाशतुल्यासंख्येयप्रदेशापरित्यागाज्जीवस्य, द्रव्येण प्रदेशमात्रत्वादप्रदेशत्वेऽपि द्विप्रदेशादिसंख्येयासंख्येयानन्तप्रदेशपर्यायेणानवधारित- प्रदेशत्वात्पुद्गलस्य, सकललोकव्याप्यसंख्येयप्रदेशप्रस्ताररूपत्वात् धर्मस्य, सकललोकव्याप्य- जीवा पोग्गलकाया धम्माधम्मा पुणो य आगासं जीवाः पुद्गलकायाः धर्माधर्मौ पुनश्चाकाशम् । एते पञ्चास्तिकायाः किंविशिष्टाः । सपदेसेहिं असंखा स्वप्रदेशैरसंख्येयाः । अत्रासंख्येयप्रदेशशब्देन प्रदेशबहुत्वं ग्राह्यम् । तच्च यथासंभवं योजनीयम् । जीवस्य तावत्संसारावस्थायां विस्तारोपसंहारयोरपि प्रदीप- वत्प्रदेशानां हानिवृद्धयोरभावाद्वयवहारेण देहमात्रेऽपि निश्चयेन लोकाकाशप्रमितासंख्येयप्रदेशत्वम् ।
अन्वयार्थः — [जीवाः] जीवो, [पुद्गलकायाः] पुद्गलकायो, [धर्माधर्मौ] धर्म, अधर्म [पुनः च] अने वळी [आकाशं] आकाश [स्वप्रदेशैः] स्वप्रदेशोनी अपेक्षाए [असंख्याताः] असंख्यात अर्थात् अनेक छे; [कालस्य] काळने [प्रदेशाः इति] प्रदेशो [न सन्ति] नथी.
टीकाः — जीव, पुद्गल, धर्म, अधर्म अने आकाश अनेक प्रदेशोवाळां होवाथी प्रदेशवंत छे. काळाणु प्रदेशमात्र (अर्थात् एकप्रदेशी) होवाथी अप्रदेशी छे.
(उपर कहेली वात स्पष्ट करवामां आवे छेः – ) संकोचविस्तार थतो होवा छतां जीव लोकाकाश तुल्य असंख्य प्रदेशोने नहि छोडतो होवाथी जीव प्रदेशवान छे; पुद्गल, जोके द्रव्ये प्रदेशमात्र (-एकप्रदेशी) होवाथी अप्रदेशी छे तोपण, बे प्रदेशोथी मांडीने संख्यात, असंख्यात अने अनंत प्रदेशोवाळा पर्यायनी अपेक्षाए अनिश्चित प्रदेशोवाळुं होवाथी प्रदेशवान छे; सकळलोकव्यापी असंख्य प्रदेशोना *प्रस्ताररूप होवाथी धर्म *प्रस्तार = फेलाव; विस्तार.
Page 268 of 513
PDF/HTML Page 299 of 544
single page version
संख्येयप्रदेशप्रस्ताररूपत्वादधर्मस्य, सर्वव्याप्यनन्तप्रदेशप्रस्ताररूपत्वादाकाशस्य च प्रदेशवत्त्वम् । कालाणोस्तु द्रव्येण प्रदेशमात्रत्वात्पर्यायेण तु परस्परसंपर्कासंभवादप्रदेशत्वमेवास्ति । ततः कालद्रव्यमप्रदेशं शेषद्रव्याणि प्रदेशवन्ति ।।१३५।।
धर्माधर्मयोः पुनरवस्थितरूपेण लोकाकाशप्रमितासंख्येयप्रदेशत्वम् । स्कन्धाकारपरिणतपुद्गलानां तु संख्येयासंख्येयानन्तप्रदेशत्वम् । किंतु पुद्गलव्याख्याने प्रदेशशब्देन परमाणवो ग्राह्या, न च क्षेत्र- प्रदेशाः । कस्मात् । पुद्गलानामनन्तप्रदेशक्षेत्रेऽवस्थानाभावादिति । परमाणोर्व्यक्तिरूपेणैकप्रदेशत्वं शक्तिरूपेणोपचारेण बहुप्रदेशत्वं च । आकाशस्यानन्ता इति । णत्थि पदेस त्ति कालस्स न सन्ति प्रदेशा इति कालस्य । कस्मात् । द्रव्यरूपेणैकप्रदेशत्वात्, परस्परबन्धाभावात्पर्यायरूपेणापीति ।।१३५।। अथ तमेवार्थं द्रढयति —
प्रदेशवान छे; सकळलोकव्यापी असंख्य प्रदेशोना प्रस्ताररूप होवाथी अधर्म प्रदेशवान छे; अने सर्वव्यापी अनंत प्रदेशोना प्रस्ताररूप होवाथी आकाश प्रदेशवान छे. काळाणु तो द्रव्ये प्रदेशमात्र होवाथी अने पर्याये परस्पर संपर्क नहि होवाथी अप्रदेशी ज छे.
हवे प्रदेशी अने अप्रदेशी द्रव्यो क्यां रहेलां छे ते जणावे छेः —
अन्वयार्थः — [नभः] आकाश [लोकालोकयोः] लोकालोकमां छे, [लोकः] लोक [धर्माधर्माभ्याम् आततः] धर्म ने अधर्मथी व्याप्त छे, [शेषौ प्रतीत्य] बाकीनां बे द्रव्योनो आश्रय करीने [कालः] काळ छे, [पुनः] अने [शेषौ] ते बाकीनां बे द्रव्यो [जीवाः पुद्गलाः] जीवो ने पुद्गलो छे.
Page 269 of 513
PDF/HTML Page 300 of 544
single page version
आकाशं हि तावत् लोकालोकयोरपि, षड्द्रव्यसमवायासमवाययोरविभागेन वृत्तत्वात् । धर्माधर्मौ सर्वत्र लोके, तन्निमित्तगमनस्थानानां जीवपुद्गलानां लोकाद्बहिस्तदेकदेशे च गमनस्थानासंभवात् । कालोऽपि लोके, जीवपुद्गलपरिणामव्यज्यमानसमयादिपर्यायत्वात्, स तु लोकैकप्रदेश एवाप्रदेशत्वात् । जीवपुद्गलौ तु युक्तित एव लोके, षड्द्रव्यसमवायात्मक- त्वाल्लोकस्य । किंतु जीवस्य प्रदेशसंवर्तविस्तारधर्मत्वात्, पुद्गलस्य बन्धहेतुभूतस्निग्धरूक्षगुण-
एदाणि पंचदव्वाणि एतानि पूर्वसूत्रोक्तानि जीवादिषड्द्रव्याण्येव उज्झिय कालं तु कालद्रव्यं विहाय अत्थिकाय त्ति भण्णंते अस्तिकायाः पञ्चास्तिकाया इति भण्यन्ते । काया पुण कायाः कायशब्देन पुनः । किं भण्यते । बहुप्पदेसाण पचयत्तं बहुप्रदेशानां संबन्धि प्रचयत्वं समूह इति । अत्र पञ्चास्ति- कायमध्ये जीवास्तिकाय उपादेयस्तत्रापि पञ्चपरमेष्ठिपर्यायावस्था, तस्यामप्यर्हत्सिद्धावस्था, तत्रापि सिद्धावस्था । वस्तुतस्तु रागादिसमस्तविकल्पजालपरिहारकाले सिद्धजीवसदृशा स्वकीयशुद्धात्मावस्थेति भावार्थः ।।✽११।। एवं पञ्चास्तिकायसंक्षेपसूचनरूपेण चतुर्थस्थले गाथाद्वयं गतम् । अथ द्रव्याणां लोकाकाशेऽवस्थानमाख्याति — लोगालोगेसु णभो लोकालोकयोरधिकरणभूतयोर्णभ आकाशं तिष्ठति । धम्माधम्मेहिं आददो लोगो धर्माधर्मास्तिकायाभ्यामाततो व्याप्तो भृतो लोकः । किं कृत्वा । सेसे पडुच्च शेषौ जीवपुद्गलौ प्रतीत्याश्रित्य । अयमत्रार्थः — जीवपुद्गलौ तावल्लोके तिष्ठतस्तयोर्गतिस्थित्योः कारणभूतौ धर्माधर्मावपि लोके । कालो कालोऽपि शेषौ जीवपुद्गलौ प्रतीत्य लोके । क स्मादिति चेत् । जीवपुद्गलाभ्यां नवजीर्णपरिणत्या व्यज्यमानसमयघटिकादिपर्यायत्वात् । शेषशब्देन किं भण्यते । जीवा पुण पोग्गला सेसा जीवाः पुद्गलाश्च पुनः शेषा भण्यन्त इति । अयमत्र भावः — यथा सिद्धा भगवन्तो यद्यपि निश्चयेन लोकाकाशप्रमितशुद्धासंख्येयप्रदेशे केवलज्ञानादिगुणाधारभूते स्वकीयस्वकीयभावे तिष्ठन्ति तथापि व्यवहारेण मोक्षशिलायां तिष्ठन्तीति भण्यन्ते । तथा सर्वे पदार्था यद्यपि निश्चयेन
टीकाः — प्रथम तो आकाश लोक तेम ज अलोकमां छे, कारण के छ द्रव्योना समवाय ने असमवायमां विभाग विना रहेलुं छे. धर्म ने अधर्म सर्वत्र लोकमां छे, कारण के तेमना निमित्ते जेमनी गति ने स्थिति थाय छे एवां जीव ने पुद्गलोनी गति के स्थिति लोकनी बहार थती नथी तेम ज लोकना एक देशमां थती नथी ( – लोकमां सर्वत्र थाय छे). काळ पण लोकमां छे, कारण के जीव अने पुद्गलोना परिणामो द्वारा (काळना) समयादि पर्यायो व्यक्त थाय छे; अने ते काळ लोकना एक प्रदेशमां ज छे कारण के अप्रदेशी छे. जीव अने पुद्गल तो युक्तिथी ज लोकमां छे, कारण के लोक छ द्रव्योना समवायस्वरूप छे.
वळी आ उपरांत (एटलुं विशेष समजवुं के), प्रदेशोनो संकोचविस्तार थवो ते जीवनो धर्म होवाथी अने बंधना हेतुभूत *स्निग्ध -रूक्ष गुणो ते पुद्गलनो धर्म होवाथी *स्निग्ध एटले चीकणुं, अने रूक्ष एटले लूखुं.