Page 270 of 513
PDF/HTML Page 301 of 544
single page version
धर्मत्वाच्च तदेकदेशसर्वलोकनियमो नास्ति । कालजीवपुद्गलानामित्येकद्रव्यापेक्षया एकदेश अनेकद्रव्यापेक्षया पुनरञ्जनचूर्णपूर्णसमुद्गकन्यायेन सर्वलोक एवेति ।।१३६।।
स्वकीयस्वकीयस्वरूपे तिष्ठन्ति तथापि व्यवहारेण लोकाकाशे तिष्ठन्तीति । अत्र यद्यप्यनन्तजीव- द्रव्येभ्योऽनन्तगुणपुद्गलास्तिष्ठन्ति तथाप्येकदीपप्रकाशे बहुदीपप्रकाशवद्विशिष्टावगाहशक्तियोगेना- संख्येयप्रदेशेऽपि लोकेऽवस्थानं न विरुध्यते ।।१३६।। अथ यदेवाकाशस्य परमाणुव्याप्तक्षेत्रं प्रदेश- लक्षणमुक्तं शेषद्रव्यप्रदेशानां तदेवेति सूचयति — जध ते णभप्पदेसा यथा ते प्रसिद्धाः परमाणु- व्याप्तक्षेत्रप्रमाणाकाशप्रदेशाः तधप्पदेसा हवंति सेसाणं तेनैवाकाशप्रदेशप्रमाणेन प्रदेशा भवन्ति । केषाम् । शुद्धबुद्धैकस्वभावं यत्परमात्मद्रव्यं तत्प्रभृतिशेषद्रव्याणाम् । अपदेसो परमाणू अप्रदेशो द्वितीयादि- प्रदेशरहितो योऽसौ पुद्गलपरमाणुः तेण पदेसुब्भवो भणिदो तेन परमाणुना प्रदेशस्योद्भव जीव अने पुद्गलने आखा लोकमां के तेना एक देशमां रहेवानो नियम नथी. (वळी) काळ, जीव अने पुद्गल एक द्रव्यनी अपेक्षाए लोकना एक देशमां रहे छे अने अनेक द्रव्योनी अपेक्षाए अंजनचूर्णथी (आंजणना झीणा भूकाथी) भरेली डाबलीना न्याये आखा लोकमां ज छे. १३६.
अन्वयार्थः — [यथा] जे रीते [ते नभःप्रदेशाः] ते आकाशप्रदेशो छे, [तथा] ते ज रीते [शेषाणां] बाकीनां द्रव्योना [प्रदेशाः भवन्ति] प्रदेश छे (अर्थात् जेम आकाशना प्रदेशो परमाणुरूपी गजथी मपाय छे तेम बाकीनां द्रव्योना प्रदेश पण ए ज रीते मपाय छे). [परमाणुः अप्रदेशः] परमाणु अप्रदेशी छे; [तेन] तेना वडे [प्रदेशोद्भवः भणितः] प्रदेशोद्भव कह्यो छे.
Page 271 of 513
PDF/HTML Page 302 of 544
single page version
सूत्रयिष्यते हि स्वयमाकाशस्य प्रदेशलक्षणमेकाणुव्याप्यत्वमिति । इह तु यथाकाशस्य प्रदेशास्तथा शेषद्रव्याणामिति प्रदेशलक्षणप्रकारैकत्वमासूत्र्यते । ततो यथैकाणुव्याप्येनांशेन गण्यमानस्याकाशस्यानन्तांशत्वादनन्तप्रदेशत्वं तथैकाणुव्याप्येनांशेन गण्यमानानां धर्माधर्मैक- जीवानामसंख्येयांशत्वात् प्रत्येकमसंख्येयप्रदेशत्वम् । यथा चावस्थितप्रमाणयोर्धर्माधर्मयोस्तथा संवर्तविस्ताराभ्यामनवस्थितप्रमाणस्यापि शुष्कार्द्रत्वाभ्यां चर्मण इव जीवस्य स्वांशाल्प- बहुत्वाभावादसंख्येयप्रदेशत्वमेव । अमूर्तसंवर्तविस्तारसिद्धिश्च स्थूलकृशशिशुकुमारशरीरव्यापि- त्वादस्ति स्वसंवेदनसाध्यैव । पुद्गलस्य तु द्रव्येणैकप्रदेशमात्रत्वादप्रदेशत्वे यथोदिते सत्यपि उत्पत्तिर्भणिता । परमाणुव्याप्तक्षेत्रं प्रदेशो भवति । तदग्रे विस्तरेण कथयति इह तु सूचितमेव ।।१३७।। एवं पञ्चमस्थले स्वतन्त्रगाथाद्वयं गतम् । अथ कालद्रव्यस्य द्वितीयादिप्रदेशरहितत्वेनाप्रदेशत्वं व्यवस्थापयति — समओ समयपर्यायस्योपादानकारणत्वात्समयः कालाणुः । दु पुनः । स च कथंभूतः ।
टीकाः — (भगवान कुंदकुंदाचार्यदेव) पोते ज (१४०मा) सूत्र द्वारा कहेशे के आकाशना प्रदेशनुं लक्षण एकाणुव्याप्यत्व छे (अर्थात् एक परमाणुथी व्याप्यपणुं ते प्रदेशनुं लक्षण छे); अने अहीं (आ सूत्रमां, आ गाथामां) ‘जे रीते आकाशना प्रदेशो छे ते ज रीते बाकीनां द्रव्योना प्रदेशो छे’ एम प्रदेशना लक्षणनी एकप्रकारता कहेवामां आवे छे.
माटे, जेम एकाणुव्याप्य ( – एक परमाणुथी व्याप्य होय एवडा) अंश वडे गणतां आकाशना अनंत अंशो होवाथी आकाश अनंतप्रदेशी छे, तेम एकाणुव्याप्य ( – एक परमाणुथी व्यपावायोग्य) अंश वडे गणतां धर्म, अधर्म अने एक जीवना असंख्यात अंशो होवाथी ते दरेक असंख्यातप्रदेशी छे. वळी जेम १अवस्थित प्रमाणवाळां धर्म तथा अधर्म असंख्यातप्रदेशी छे, तेम संकोचविस्तारने लीधे २अनवस्थित प्रमाणवाळा जीवने — सूका- भीना चामडानी माफक — निज अंशोनुं अल्पबहुत्व नहि थतुं होवाथी असंख्यातप्रदेशीपणुं ज छे. (अहीं ए प्रश्न थाय छे के अमूर्त एवा जीवना संकोचविस्तार केम संभवे? तेनुं समाधान करवामां आवे छेः) अमूर्तना संकोचविस्तारनी सिद्धि तो पोताना अनुभवथी ज साध्य छे, कारण के (सर्वने स्वानुभवथी प्रगट छे के) जीव स्थूल तेम ज कृश शरीरमां, तथा बाळक तेम ज कुमारना शरीरमां व्यापे छे.
पुद्गल तो द्रव्ये एकप्रदेशमात्र होवाथी यथोक्त रीते (पूर्वे जेम कह्युं तेम) अप्रदेशी १. अवस्थित प्रमाण = नियत परिमाण; निश्चित माप. (धर्मद्रव्य तथा अधर्मद्रव्यनुं माप लोक जेटलुं
नियत छे.) २. अनवस्थित = अनिश्चित. (सूका -भीना चामडानी माफक जीव परक्षेत्रनी अपेक्षाए संकोचविस्तार
नथी, तेम जीवना स्व -अंशो घटता -वधता नथी; तेथी ते सदाय नियत असंख्यप्रदेशी ज छे.)
Page 272 of 513
PDF/HTML Page 303 of 544
single page version
द्विप्रदेशाद्युद्भवहेतुभूततथाविधस्निग्धरूक्षगुणपरिणामशक्तिस्वभावात्प्रदेशोद्भवत्वमस्ति । ततः पर्यायेणानेकप्रदेशत्वस्यापि संभवात् द्वयादिसंख्येयासंख्येयानन्तप्रदेशत्वमपि न्याय्यं पुद्गलस्य ।।१३७।।
प्रदेशीपणानो पण संभव होवाथी पुद्गलने द्विप्रदेशीपणाथी मांडीने संख्यात, असंख्यात
अने अनंतप्रदेशीपणुं पण न्याययुक्त छे. १३७.
अन्वयार्थः — [समयः तु] काळ तो [अप्रदेशः] अप्रदेशी छे. [प्रदेशमात्रस्य द्रव्यजातस्य] प्रदेशमात्र पुद्गल -परमाणु [आकाशद्रव्यस्य प्रदेशं ] आकाश द्रव्यना प्रदेशने [व्यतिपततः] मंद गतिथी ओळंगतो होय त्यारे [सः वर्तते] ते वर्ते छे अर्थात् निमित्तभूतपणे परिणमे छे. *द्विप्रदेशी वगेरे स्कंधोनी उत्पत्तिना कारणभूत जे स्निग्ध -रूक्ष गुणो ते -रूपे परिणमवानी शक्ति पुद्गलनो स्वभाव छे.
Page 273 of 513
PDF/HTML Page 304 of 544
single page version
अप्रदेश एव समयो द्रव्येण प्रदेशमात्रत्वात् । न च तस्य पुद्गलस्येव पर्यायेणाप्य- नेकप्रदेशत्वं, यतस्तस्य निरन्तरं प्रस्तारविस्तृतप्रदेशमात्रासंख्येयद्रव्यत्वेऽपि परस्परसंपर्का- संभवादेकैकमाकाशप्रदेशमभिव्याप्य तस्थुषः प्रदेशमात्रस्य परमाणोस्तदभिव्याप्तमेकमाकाशप्रदेशं मन्दगत्या व्यतिपतत एव वृत्तिः ।।१३८।।
अथ कालपदार्थस्य द्रव्यपर्यायौ प्रज्ञापयति — परस्परबन्धो भवति तथाविधबन्धाभावात्पर्यायेणापि । अयमत्रार्थः — यस्मात्पुद्गलपरमाणोरेकप्रदेश- गमनपर्यन्तं सहकारित्वं क रोति न चाधिकं तस्मादेव ज्ञायते सोऽप्येकप्रदेश इति ।।१३८।। अथ पूर्वोक्तकालपदार्थस्य पर्यायस्वरूपं द्रव्यस्वरूपं च प्रतिपादयति — वदिवददो तस्य पूर्वसूत्रोदित-
टीकाः — काळ, द्रव्ये प्रदेशमात्र होवाथी, अप्रदेशी ज छे. वळी तेने पुद्गलनी माफक पर्याये पण अनेकप्रदेशीपणुं नथी; कारण के परस्पर अंतर विना १प्रस्ताररूप विस्तरेलां प्रदेशमात्र असंख्यात काळद्रव्यो होवा छतां परस्पर संपर्क नहि होवाथी एक एक आकाशप्रदेशने व्यापीने रहेला काळद्रव्यनी वृत्ति त्यारे ज थाय छे (अर्थात् काळाणुनी परिणति त्यारे ज निमित्तभूत थाय छे) के ज्यारे २प्रदेशमात्र परमाणु तेनाथी ( – ते काळाणुथी) व्याप्त एक आकाशप्रदेशने मंद गतिथी ओळंगतो होय.
भावार्थः — लोकाकाशना असंख्यात प्रदेशो छे. एक एक प्रदेशमां एक एक काळाणु रहेलो छे. ते काळाणुओ स्निग्ध -रूक्षगुणना अभावने लीधे रत्नराशिनी माफक छूटा छूटा ज रहे छे, पुद्गल -परमाणुओनी माफक परस्पर मळता नथी.
ज्यारे पुद्गलपरमाणु आकाशना एक प्रदेशने मंद गतिथी ओळंगे छे (अर्थात् एक प्रदेशथी बीजा अनंतर प्रदेशे मंद गतिथी जाय छे) त्यारे ते (ओळंगवामां आवता) प्रदेशे रहेलो काळाणु तेने निमित्तभूतपणे वर्ते छे. आ रीते दरेक काळाणु पुद्गलपरमाणुने एक प्रदेश सुधीना गमन पर्यंत ज सहकारीपणे वर्ते छे, वधारे नहि; तेथी स्पष्ट थाय छे के काळद्रव्य पर्याये पण अनेकप्रदेशी नथी. १३८.
हवे काळपदार्थनां द्रव्य अने पर्याय जणावे छेः — १. प्रस्तार = पथारो; फेलावो; विस्तार. (असंख्यात काळद्रव्यो आखा लोकाकाशमां पथरायेलां छे. तेमने
परस्पर अंतर नथी, कारण के दरेक आकाशप्रदेशमां एक एक काळद्रव्य रहेलुं छे.) २. प्रदेशमात्र = एकप्रदेशी. (एकप्रदेशी एवो परमाणु कोइ एक आकाशप्रदेशने मंद गतिथी ओळंगतो
होय त्यारे ज ते आकाशप्रदेशे रहेला काळद्रव्यनी परिणति तेने निमित्तभूतपणे वर्ते छे.) प्र. ३५
Page 274 of 513
PDF/HTML Page 305 of 544
single page version
वदिवददो तं देसं तस्सम समओ तदो परो पुव्वो । जो अत्थो सो कालो समओ उप्पण्णपद्धंसी ।।१३९।।
यो हि येन प्रदेशमात्रेण कालपदार्थेनाकाशस्य प्रदेशोऽभिव्याप्तस्तं प्रदेशं मन्द- गत्यातिक्रमतः परमाणोस्तत्प्रदेशमात्रातिक्रमणपरिमाणेन तेन समो यः कालपदार्थ- सूक्ष्मवृत्तिरूपसमयः स तस्य कालपदार्थस्य पर्यायस्ततः एवंविधात्पर्यायात्पूर्वोत्तरवृत्तिवृत्तत्वेन- पुद्गलपरमाणोर्व्यतिपततो मन्दगत्या गच्छतः । कं कर्मतापन्नम् । तं देसं तं पूर्वगाथोदितं कालाणुव्याप्तमाकाशप्रदेशम् । तस्सम तेन कालाणुव्याप्तैकप्रदेशपुद्गलपरमाणुमन्दगतिगमनेन समः समानः सदृशस्तत्समः समओ कालाणुद्रव्यस्य सूक्ष्मपर्यायभूतः समयो व्यवहारकालो भवतीति पर्यायव्याख्यानं गतम् । तदो परो पुव्वो तस्मात्पूर्वोक्तसमयरूपकालपर्यायात्परो भाविकाले पूर्वमतीतकाले च जो अत्थो यः पूर्वापरपर्यायेष्वन्वयरूपेण दत्तपदार्थो द्रव्यं सो कालो स कालः कालपदार्थो भवतीति द्रव्यव्याख्यानम् । समओ उप्पण्णपद्धंसी स पूर्वोक्तसमयपर्यायो यद्यपि पूर्वापरसमयसन्तानापेक्षया
अन्वयार्थः — [तं देशं व्यतिपततः] परमाणु एक आकाशप्रदेशने (मंद गतिथी) ओळंगे त्यारे [तत्समः] तेना बराबर जे वखत ते [समयः] ‘समय’ छे; [ततः पूर्वः परः] ‘समय’नी पूर्वे तेम ज पछी एवो (नित्य) [यः अर्थः] जे पदार्थ छे [सः कालः] ते काळद्रव्य छे; [समयः उत्पन्नप्रध्वंसी] ‘समय’ उत्पन्नध्वंसी छे.
टीकाः — कोई प्रदेशमात्र काळपदार्थ वडे आकाशनो जे प्रदेश व्याप्त होय ते प्रदेशने ज्यारे परमाणु मंद गतिथी अतिक्रमे (ओळंगे) त्यारे ते १प्रदेशमात्र -अतिक्रमणना २परिमाणना बराबर जे काळपदार्थनी सूक्ष्मवृत्तिरूप ‘समय’ ते, ते काळपदार्थनो पर्याय छे; अने आवा ते पर्यायना पहेलांनी तेम ज पछीनी ३वृत्तिरूपे वर्ततो होवाने लीधे जेनुं नित्यत्व १. अतिक्रमण = ओळंगवुं ते २. परिमाण = माप ३. वृत्ति = वर्तवुं ते; परिणति. (काळपदार्थ वर्तमान समय पहेलांनी परिणतिरूपे तेम ज तेना पछीनी
Page 275 of 513
PDF/HTML Page 306 of 544
single page version
व्यञ्जितनित्यत्वे योऽर्थः तत्तु द्रव्यम् । एवमनुत्पन्नाविध्वस्तो द्रव्यसमयः, उत्पन्नप्रध्वंसी पर्याय- समयः । अनंशः समयोऽयमाकाशप्रदेशस्यानंशत्वान्यथानुपपत्तेः । न चैकसमयेन परमाणोरा- लोकान्तगमनेऽपि समयस्य सांशत्वं, विशिष्टगतिपरिणामाद्विशिष्टावगाहपरिणामवत् । तथाहि – यथा विशिष्टावगाहपरिणामादेकपरमाणुपरिमाणोऽनन्तपरमाणुस्कन्धः परमाणोरनंशत्वात् पुनरप्यनन्तांशत्वं न साधयति, तथा विशिष्टगतिपरिणामादेककालाणुव्याप्तैकाकाशप्रदेशाति- संख्येयासंख्येयानन्तसमयो भवति, तथापि वर्तमानसमयं प्रत्युत्पन्नप्रध्वंसी । यस्तु पूर्वोक्तद्रव्यकालः स त्रिकालस्थायित्वेन नित्य इति । एवं कालस्य पर्यायस्वरूपं द्रव्यस्वरूपं च ज्ञातव्यम् ।। अथवानेन गाथाद्वयेन समयरूपव्यवहारकालव्याख्यानं क्रियते । निश्चयकालव्याख्यानं तु ‘उप्पादो पद्धंसो’ इत्यादि गाथात्रयेणाग्रे करोति । तद्यथा — समओ परमार्थकालस्य पर्यायभूतसमयः । अवप्पदेसो अपगतप्रदेशो द्वितीयादिप्रदेशरहितो निरंश इत्यर्थः । कथं निरंश इति चेत् । पदेसमेत्तस्स दवियजादस्स प्रदेशमात्रपुद्गलद्रव्यस्य संबन्धी योऽसौ परमाणुः वदिवादादो वट्टदि व्यतिपातात् मन्दगति- गमनात्सकाशात्स परमाणुस्तावद्गमनरूपेण वर्तते । कं प्रति । पदेसमागासदवियस्स विवक्षितै- काकाशप्रदेशं प्रति । इति प्रथमगाथाव्याख्यानम् । वदिवददो तं देसं स परमाणुस्तमाकाशप्रदेशं यदा व्यतिपतितोऽतिक्रान्तो भवति तस्सम समओ तेन पुद्गलपरमाणुमन्दगतिगमनेन समः समानः समयो भवतीति निरंशत्वमिति वर्तमानसमयो व्याख्यातः । इदानीं पूर्वापरसमयौ कथयति — तदो परो पुव्वो तस्मात्पूर्वोक्तवर्तमानसमयात्परो भावी कोऽपि समयो भविष्यति पूर्वमपि कोऽपि गतः अत्थो जो एवं यः समयत्रयरूपोर्थः सो कालो सोऽतीतानागतवर्तमानरूपेण त्रिविधव्यवहारकालो भण्यते । समओ उप्पण्णपद्धंसी तेषु त्रिषु मध्ये योऽसौ वर्तमानः स उत्पन्नप्रध्वंसी अतीतानागतौ तु संख्येयासंख्ये- प्रगट थाय छे एवो पदार्थ ते द्रव्य छे. आ रीते द्रव्यसमय (अर्थात् काळद्रव्य) अनुत्पन्न- अविनष्ट छे अने पर्यायसमय उत्पन्न -ध्वंसी छे (अर्थात् ‘समय’पर्याय उत्पत्तिविनाशवाळो छे). आ ‘समय’ निरंश छे, कारण के जो एम न होय तो आकाशना प्रदेशनुं निरंशपणुं बने नहि.
वळी एक समयमां परमाणु लोकना अंत सुधी जतो होवा छतां ‘समय’ना अंशो पडता नथी; कारण के जेम (परमाणुने) विशिष्ट (खास प्रकारना) अवगाहपरिणाम होय छे तेम (परमाणुने) विशिष्ट गतिपरिणाम होय छे. ते समजाववामां आवे छेः — जेम विशिष्ट अवगाहपरिणामने लीधे एक परमाणुना कद जेवडो अनंत परमाणुओनो स्कंध बने छे तोपण ते स्कंध परमाणुना अनंत अंशो सिद्ध करतो नथी, कारण के परमाणु निरंश छे; तेम ज्यारे एक काळाणुथी व्याप्त एक आकाशप्रदेशना अतिक्रमणना माप जेवडा एक
Page 276 of 513
PDF/HTML Page 307 of 544
single page version
क्रमणपरिमाणावच्छिन्नेनैकसमयेनैकस्माल्लोकान्ताद्द्वितीयं लोकान्तमाक्रामतः परमाणोर- संख्येयाः कालाणवः समयस्यानंशत्वादसंख्येयांशत्वं न साधयन्ति ।।१३९।। यानन्तसमयावित्यर्थः । एवमुक्तलक्षणे काले विद्यमानेऽपि परमात्मतत्त्वमलभमानोऽतीतानन्तकाले संसारसागरे भ्रमितोऽयं जीवो यतस्ततः कारणात्तदेव निजपरमात्मतत्त्वं सर्वप्रकारोपादेयरूपेण श्रद्धेयं, स्वसंवेदनज्ञानरूपेण ज्ञातव्यमाहारभयमैथुनपरिग्रहसंज्ञास्वरूपप्रभृतिसमस्तरागादिविभावत्यागेन ध्येयमिति तात्पर्यम् ।।१३९।। एवं कालव्याख्यानमुख्यत्वेन षष्ठस्थले गाथाद्वयं गतम् । अथ पूर्वं ‘समय’मां परमाणु विशिष्ट गतिपरिणामने लीधे लोकना एक छेडेथी बीजा छेडा सुधी जाय छे त्यारे (ते परमाणु वडे ओळंगाता) असंख्य काळाणुओ ‘समय’ना असंख्य अंशो सिद्ध करता नथी, कारण के ‘समय’ निरंश छे.
भावार्थः — परमाणुने एक आकाशप्रदेशेथी बीजा अनंतर आकाशप्रदेशे मंद गतिथी जतां जे वखत लागे तेने ‘समय’ कहेवामां आवे छे. ते ‘समय’ काळद्रव्यनो सूक्ष्ममां सूक्ष्म पर्याय छे. काळद्रव्य नित्य छे; ‘समय’ उत्पन्न थाय छे अने नष्ट थाय छे. जेम आकाशप्रदेश आकाशद्रव्यनो नानामां नानो अंश छे, तेना भाग पडता नथी, तेम ‘समय’ काळद्रव्यनो नानामां नानो निरंश पर्याय छे, तेना भाग पडता नथी. जो ‘समय’ना भाग पडे तो तो परमाणु वडे एक ‘समय’मां ओळंगातो जे आकाशप्रदेश तेना पण तेटला ज भाग पडवा जोईए. परंतु आकाशप्रदेश तो निरंश छे; तेथी ‘समय’ पण निरंश ज छे.
अहीं प्रश्न थाय छे के ज्यारे पुद्गल -परमाणु शीघ्र गति वडे एक ‘समय’मां लोकना एक छेडेथी बीजे छेडे पहोंची जाय छे त्यारे ते चौद राजु सुधी आकाशप्रदेशोमां श्रेणीबद्ध जेटला काळाणुओ छे ते सर्वने स्पर्शे छे, माटे असंख्य काळाणुओने स्पर्शतो होवाथी ‘समय’ना असंख्य अंशो पडवा जोईए. तेनुं समाधानः – जेवी रीते अनंत परमाणुओनो कोई स्कंध आकाशना एक प्रदेशमां समाई जईने कदमां एक परमाणु जेवडो ज होय छे, ते परमाणुओना खास प्रकारना अवगाहपरिणामने लीधे ज छे; (*परमाणुओमां एवी ज कोई विशिष्ट प्रकारना अवगाहपरिणामनी शक्ति छे तेने लीधे आम बने छे;) तेथी कांई परमाणुना अनंत अंश पडता नथी; तेवी रीते कोई परमाणु एक समयमां असंख्य काळाणुओने ओळंगीने लोकना एक छेडेथी बीजे छेडे पहोंची जाय छे, ते परमाणुना खास प्रकारना गतिपरिणामने लीधे ज छे; (परमाणुमां एवी ज कोई विशिष्ट प्रकारना गतिपरिणामनी शक्ति छे तेने लीधे आम बने छे;) तेथी कांई ‘समय’ना असंख्य अंश पडता नथी. १३९. *आकाशमां पण अवगाहहेतुत्वगुणने लीधे एवी शक्ति छे के तेनो एक प्रदेश पण अनंत परमाणुओने अवकाश देवाने समर्थ छे.
Page 277 of 513
PDF/HTML Page 308 of 544
single page version
आकाशस्यैकाणुव्याप्योंऽशः किलाकाशप्रदेशः, स खल्वेकोऽपि शेषपञ्चद्रव्यप्रदेशानां परमसौक्ष्म्यपरिणतानन्तपरमाणुस्कंधानां चावकाशदानसमर्थः । अस्ति चाविभागैकद्रव्यत्वेऽप्यंश- कल्पनमाकाशस्य, सर्वेषामणूनामवकाशदानस्यान्यथानुपपत्तेः । यदि पुनराकाशस्यांशा न स्युरिति मतिस्तदाङ्गुलीयुगलं नभसि प्रसार्य निरूप्यतां किमेकं क्षेत्रं किमनेकम् । एकं यत्सूचितं प्रदेशस्वरूपं तदिदानीं विवृणोति — आगासमणुणिविट्ठं आकाशं अणुनिविष्टं पुद्गल- परमाणुव्याप्तम् । आगासपदेससण्णया भणिदं आकाशप्रदेशसंज्ञया भणितं कथितम् । सव्वेसिं च अणूणं
अन्वयार्थः — [अणुनिविष्टम् आकाशं] एक परमाणु जेटला आकाशमां रहे तेटला आकाशने [आकाशप्रदेशसंज्ञया] ‘आकाशप्रदेश’ एवा नामथी [भणितम्] कहेवामां आव्युं छे; [च] अने [तत्] ते [सर्वेषाम् अणूनां] सर्व परमाणुओने [अवकाशं दातुम् शक्नोति] अवकाश देवाने समर्थ छे.
टीकाः — आकाशनो एक परमाणुथी व्याप्य अंश ते आकाशप्रदेश छे; अने ते एक (आकाशप्रदेश) पण बाकीनां पांच द्रव्योना प्रदेशोने तथा परम सूक्ष्मतारूपे परिणमेला अनंत परमाणुओना स्कंधोने अवकाश देवाने समर्थ छे. आकाश अविभाग (अखंड) एक द्रव्य होवा छतां तेमां (प्रदेशोरूप) अंशकल्पना थई शके छे, कारण के जो एम न होय तो सर्व परमाणुओने अवकाश देवानुं बने नहि.
आम छतां जो ‘आकाशना अंशो न होय (अर्थात् अंशकल्पना न कराय)’ एवी (कोईनी) मान्यता होय, तो बे आंगळी आकाशमां प्रसारीने ‘बे आंगळीनुं एक क्षेत्र छे के अनेक’ ते कहो.
Page 278 of 513
PDF/HTML Page 309 of 544
single page version
चेत्किमभिन्नांशाविभागैकद्रव्यत्वेन किं वा भिन्नांशाविभागैकद्रव्यत्वेन । अभिन्नांशा- विभागैकद्रव्यत्वेन चेत् येनांशेनैकस्या अङ्गुलेः क्षेत्रं तेनांशेनेतरस्या इत्यन्यतरांशाभावः । एवं द्वयाद्यंशानामभावादाकाशस्य परमाणोरिव प्रदेशमात्रत्वम् । भिन्नांशाविभागैकद्रव्यत्वेन चेत् अविभागैकद्रव्यस्यांशकल्पनमायातम् । अनेकं चेत् किं सविभागानेकद्रव्यत्वेन किं वाऽविभागै- कद्रव्यत्वेन । सविभागानेकद्रव्यत्वेन चेत् एकद्रव्यस्याकाशस्यानन्तद्रव्यत्वं, अविभागैकद्रव्यत्वेन चेत् अविभागैकद्रव्यस्यांशकल्पनमायातम् ।।१४०।। सर्वेषामणूनां चकारात्सूक्ष्मस्कन्धानां च सक्कदि तं देदुमवगासं शक्नोति स आकाशप्रदेशो दातुम- वकाशम् । तस्याकाशप्रदेशस्य यदीत्थंभूतमवकाशदानसामर्थ्यं न भवति तदानन्तानन्तो जीवराशिस्त- स्मादप्यनन्तगुणपुद्गलराशिश्चासंख्येयप्रदेशलोके कथमवकाशं लभते । तच्च विस्तरेण पूर्वं भणितमेव । अथ मतम् – अखण्डाकाशद्रव्यस्य प्रदेशविभागः कथं घटते । परिहारमाह – चिदानन्दैकस्वभावनिजात्म- तत्त्वपरमैकाग्र्यलक्षणसमाधिसंजातनिर्विकाराह्लादैकरूपसुखसुधारसास्वादतृप्तमुनियुगलस्यावस्थितक्षेत्रं किमेकमनेकं वा । यद्येकं तर्हि द्वयोरप्येकत्वं प्राप्नोति । न च तथा । भिन्नं चेत्तदा अखण्डस्या- प्याकाशद्रव्यस्य प्रदेशविभागो न विरुध्यत इत्यर्थः ।।१४०।। अथ तिर्यक्प्रचयोर्ध्वप्रचयौ
जो ‘बे आंगळीनुं एक क्षेत्र छे’ एम कहेवामां आवे तो (पूछीए छीए के), (१) आकाश अभिन्न अंशोवाळुं अविभाग एक द्रव्य छे तेथी बे आंगळीनुं एक क्षेत्र छे के (२) भिन्न अंशोवाळुं अविभाग एक द्रव्य छे तेथी? (१) ‘आकाश अभिन्न अंशोवाळुं अविभाग एक द्रव्य छे तेथी बे आंगळीनुं एक क्षेत्र छे’ एम कहेवामां आवे तो, जे अंश एक आंगळीनुं क्षेत्र छे ते ज अंश बीजी आंगळीनुं क्षेत्र छे तेथी बेमांथी एक अंशनो अभाव थयो. ए रीते बे वगेरे (अर्थात् एकथी वधारे) अंशोनो अभाव थवाथी आकाश परमाणुनी माफक प्रदेशमात्र ठर्युं! (माटे ते तो घटतुं नथी.) (२) ‘आकाश भिन्न अंशोवाळुं अविभाग एक द्रव्य छे तेथी बे आंगळीनुं एक क्षेत्र छे’ एम कहेवामां आवे तो (ते योग्य ज छे कारण के) अविभाग एक द्रव्यमां अंशकल्पना फलित थई.
जो ‘बे आंगळीनां अनेक क्षेत्र छे (अर्थात् एकथी वधारे क्षेत्र छे, एक नथी)’ एम कहेवामां आवे तो (पूछीए छीए के) (१) ‘आकाश सविभाग (खंडखंडरूप) अनेक द्रव्य छे तेथी बे आंगळीनां अनेक (एकथी वधारे) क्षेत्र छे के (२) आकाश अविभाग एक द्रव्य होवा छतां बे आंगळीनां अनेक क्षेत्र छे? (१) ‘आकाश सविभाग अनेक द्रव्य छे तेथी बे आंगळीनां अनेक क्षेत्र छे’ एम कहेवामां आवे तो, आकाश के जे एक द्रव्य छे तेने अनंतद्रव्यपणुं ठरे! (माटे ते तो घटतुं नथी.) (२) ‘आकाश अविभाग एक द्रव्य होवा छतां बे आंगळीनां अनेक क्षेत्र छे’ एम कहेवामां आवे तो (ते योग्य ज छे कारण के) अविभाग एक द्रव्यमां अंशकल्पना फलित थई. १४०.
Page 279 of 513
PDF/HTML Page 310 of 544
single page version
प्रदेशप्रचयो हि तिर्यक्प्रचयः समयविशिष्टवृत्तिप्रचयस्तदूर्ध्वप्रचयः । तत्राकाशस्या- वस्थितानन्तप्रदेशत्वाद्धर्माधर्मयोरवस्थितासंख्येयप्रदेशत्वाज्जीवस्यानवस्थितासंख्येयप्रदेशत्वात्पुद्गलस्य निरूपयति — एक्को व दुगे बहुगा संखातीदा तदो अणंता य एको वा द्वौ बहवः संख्यातीतास्ततोऽनन्ताश्च । दव्वाणं च पदेसा संति हि कालद्रव्यं विहाय पञ्चद्रव्याणां संबन्धिन एते प्रदेशा यथासंभवं सन्ति हि स्फु टम् । समय त्ति कालस्स कालस्य पुनः पूर्वोक्तसंख्योपेताः समयाः सन्तीति । तद्यथा – एकाकारपरम- समरसीभावपरिणतपरमानन्दैकलक्षणसुखामृतभरितावस्थानां केवलज्ञानादिव्यक्तिरूपानन्तगुणाधारभूतानां लोकाकाशप्रमितशुद्धासंख्येयप्रदेशानां मुक्तात्मपदार्थे योऽसौ प्रचयः समूहः समुदायो राशिः स । किं किं भण्यते । तिर्यक्प्रचय इति तिर्यक्सामान्यमिति विस्तारसामान्यमिति अक्रमानेकान्त इति च
अन्वयार्थः — [द्रव्याणां च] द्रव्योने [एकः] एक, [द्वौ] बे, [बहवः] घणा, [संख्यातीताः] असंख्य [वा] अथवा [ततः अनन्ताः च] अनंत [प्रदेशाः] प्रदेशो [सन्ति हि] छे. [कालस्य] काळने [समयाः इति] ‘समयो’ छे.
टीकाः — प्रदेशोनो प्रचय (समूह) ते तिर्यक्प्रचय अने समयविशिष्ट ३वृत्तिओनो प्रचय ते ऊर्ध्वप्रचय.
त्यां आकाश अवस्थित ( – निश्चळ, स्थिर) अनंत प्रदेशोवाळुं होवाथी, धर्म तथा अधर्म अवस्थित असंख्य प्रदेशोवाळां होवाथी, जीव अनवस्थित (अस्थिर) असंख्य १. तिर्यक् = तीरछो; आडो; क्षेत्र -अपेक्षित. २. ऊर्ध्व = ऊंचो; काळ -अपेक्षित. ३. वृत्ति = वर्तवुं ते; परिणति; पर्याय; उत्पाद -व्यय -ध्रौव्य; अस्तित्व.
Page 280 of 513
PDF/HTML Page 311 of 544
single page version
द्रव्येणानेकप्रदेशत्वशक्तियुक्तैकप्रदेशत्वात्पर्यायेण द्विबहुप्रदेशत्वाच्चास्ति तिर्यक्प्रचयः। न पुनः कालस्य, शक्त्या व्यक्त्या चैकप्रदेशत्वात् । ऊर्ध्वप्रचयस्तु त्रिकोटिस्पर्शित्वेन सांशत्वाद्द्रव्यवृत्तेः सर्वद्रव्याणामनिवारित एव । अयं तु विशेषः समयविशिष्टवृत्तिप्रचयः शेषद्रव्याणामूर्ध्वप्रचयः, समयप्रचयः एव कालस्योर्ध्वप्रचयः । शेषद्रव्याणां वृत्तेर्हि समयादर्थान्तरभूतत्वादस्ति समय- विशिष्टत्वम् । कालवृत्तेस्तु स्वतः समयभूतत्वात्तन्नास्ति ।।१४१।।
अथ कालपदार्थोर्ध्वप्रचयनिरन्वयत्वमुपहन्ति — भण्यते । स च प्रदेशप्रचयलक्षणस्तिर्यक्प्रचयो यथा मुक्तात्मद्रव्ये भणितस्तथा कालं विहाय स्वकीय- स्वकीयप्रदेशसंख्यानुसारेण शेषद्रव्याणां स भवतीति तिर्यक्प्रचयो व्याख्यातः । प्रतिसमयवर्तिनां पूर्वोत्तरपर्यायाणां मुक्ताफलमालावत्सन्तान ऊर्द्ध्वप्रचय इत्यूर्ध्वसामान्यमित्यायतसामान्यमिति क्रमानेकान्त इति च भण्यते । स च सर्वद्रव्याणां भवति । किंतु पञ्चद्रव्याणां संबन्धी पूर्वापरपर्यायसन्तानरूपो योऽसावूर्ध्वताप्रचयस्तस्य स्वकीयस्वकीयद्रव्यमुपादानकारणम् । कालस्तु प्रतिसमयं सहकारिकारणं भवति । यस्तु कालस्य समयसन्तानरूप ऊर्ध्वताप्रचयस्तस्य काल एवोपादानकारणं सहकारिकारणं च । कस्मात् । कालस्य भिन्नसमयाभावात्पर्याया एव समया प्रदेशोवाळो होवाथी अने पुद्गल द्रव्ये अनेकप्रदेशीपणानी शक्ति सहित एक प्रदेशवाळुं तथा पर्याये बे अथवा घणा ( – संख्यात, असंख्यात ने अनंत) प्रदेशोवाळुं होवाथी, तेमने तिर्यक्प्रचय छे. परंतु काळने तिर्यक्प्रचय नथी, कारण के ते शक्तिए तेम ज व्यक्तिए एक प्रदेशवाळो छे.
ऊर्ध्वप्रचय तो सर्व द्रव्योने अनिवार्य ज छे , कारण के द्रव्यनी वृत्ति त्रण कोटिने ( – भूत, वर्तमान अने भविष्य एवा त्रणे काळने) स्पर्शती होवाथी अंशो सहित छे. परंतु, आटलो फेर छे के *समयविशिष्ट वृत्तिओनो प्रचय ते (काळ सिवाय) बाकीनां द्रव्योने ऊर्ध्वप्रचय छे अने समयोनो प्रचय ते ज काळद्रव्यने ऊर्ध्वप्रचय छे; कारण के बाकीनां द्रव्योनी वृत्ति समयथी अर्थांतरभूत (-अन्य) होवाथी ते (वृत्ति) समयविशिष्ट छे अने काळद्रव्यनी वृत्ति तो स्वतः समयभूत होवाथी ते (वृत्ति) समयविशिष्ट नथी. १४१.
हवे काळपदार्थनो ऊर्ध्वप्रचय +निरन्वय होवानी वातनुं खंडन करे छेः — *समयविशिष्ट = समयथी विशिष्ट; समय निमित्तभूत होवाथी व्यवहारे जेमां समयनी अपेक्षा आवे छे एवी. +निरन्वय = अन्वय रहित; एकप्रवाहपणे न होय एवो; खंडित; एकरूपता – सद्रशता रहित.
Page 281 of 513
PDF/HTML Page 312 of 544
single page version
समयो हि समयपदार्थस्य वृत्त्यंशः । तस्मिन् कस्याप्यवश्यमुत्पादप्रध्वंसौ संभवतः, परमाणोर्व्यतिपातोत्पद्यमानत्वेन कारणपूर्वत्वात् । तौ यदि वृत्त्यंशस्यैव, किं यौगपद्येन किं भवन्तीत्यभिप्रायः ।।१४१।। एवं सप्तमस्थले स्वतन्त्रगाथाद्वयं गतम् । अथ समयसन्तानरूपस्योर्ध्व- प्रचयस्यान्वयिरूपेणाधारभूतं कालद्रव्यं व्यवस्थापयति – उप्पादो पद्धंसो विज्जदि जदि उत्पादः प्रध्वंसो विद्यते यदि चेत् । कस्य । जस्स यस्य कालाणोः । क्व । एगसमयम्हि एकसमये वर्तमानसमये । समयस्स समयोत्पादकत्वात्समयः कालाणुस्तस्य । सो वि समओ सोऽपि कालाणुः सभावसमवट्ठिदो हवदि स्वभावसमवस्थितो भवति । पूर्वोक्तमुत्पादप्रध्वंसद्वयं तदाधारभूतं कालाणुद्रव्यरूपं ध्रौव्यमिति
अन्वयार्थः — [यदि यस्य समयस्य] जो काळने [एकसमये] एक समयमां [उत्पादः प्रध्वंसः] उत्पाद अने ध्वंस [विद्यते] वर्ते छे, [सः अपि समयः] तो ते काळ [स्वभावसमवस्थितः] स्वभावे अवस्थित अर्थात् ध्रुव [भवति] (ठरे) छे.
टीकाः — समय काळपदार्थनो *वृत्त्यंश छे; तेमां ( – ते वृत्त्यंशमां) कोईने पण अवश्य उत्पाद तथा विनाश संभवे छे, केम के परमाणुना अतिक्रमण द्वारा (समयरूपी वृत्त्यंश) उत्पन्न थतो होवाथी कारणपूर्वक छे. (परमाणु वडे जे एक आकाशप्रदेशनुं मंद गतिथी ओळंगवुं ते कारण छे अने समयरूपी वृत्त्यंश ते कारणनुं कार्य छे तेथी तेमां कोई पदार्थने उत्पाद तथा विनाश थता होवा जोईए.)
(‘कोई पदार्थने उत्पाद -विनाश थवानी शी जरूर छे? तेने बदले ते वृत्त्यंशने ज उत्पाद -विनाश थता मानी लईए तो शी हरकत?’ एवा तर्कनुं समाधान करवामां आवे छेः)
उत्पाद अने विनाश जो वृत्त्यंशना ज मानवामां आवे तो, (पूछीए छीए के) *वृत्त्यंश = वृत्तिनो अंश; सूक्ष्ममां सूक्ष्म परिणति अर्थात् पर्याय. प्र. ३६
Page 282 of 513
PDF/HTML Page 313 of 544
single page version
क्रमेण । यौगपद्येन चेत्, नास्ति यौगपद्यं, सममेकस्य विरुद्धधर्मयोरनवतारात् । क्रमेण चेत्, नास्ति क्रमः, वृत्त्यंशस्य सूक्ष्मत्वेन विभागाभावात् । ततो वृत्तिमान् कोऽप्यवश्यमनुसर्तव्यः । स च समयपदार्थ एव । तस्य खल्वेकस्मिन्नपि वृत्त्यंशे समुत्पादप्रध्वंसौ संभवतः । यो हि यस्य वृत्तिमतो यस्मिन् वृत्त्यंशे तद्वृत्यंशविशिष्टत्वेनोत्पादः, स एव तस्यैव वृत्तिमतस्तस्मिन्नेव वृत्त्यंशे पूर्ववृत्त्यंशविशिष्टत्वेन प्रध्वंसः । यद्येवमुत्पादव्ययावेकस्मिन्नपि वृत्त्यंशे संभवतः समयपदार्थस्य कथं नाम निरन्वयत्वं, यतः पूर्वोत्तरवृत्त्यंशविशिष्टत्वाभ्यां युगपदुपात्तप्रध्वंसोत्पादस्यापि स्वभावेनाप्रध्वस्तानुत्पन्नत्वादवस्थितत्वमेव न भवेत् । एवमेकस्मिन् वृत्त्यंशे समयपदार्थ- त्रयात्मकः स्वभावः सत्तास्तित्वमिति यावत् । तत्र सम्यगवस्थितः स्वभावसमवस्थितो भवति । तथाहितथाहि – यथाङ्गुलिद्रव्ये यस्मिन्नेव वर्तमानक्षणे वक्रपर्यायस्योत्पादस्तस्मिन्नेव क्षणे तस्यैवाङ्गुलिद्रव्यस्य पूर्वर्जुपर्यायेण प्रध्वंसस्तदाधारभूताङ्गुलिद्रव्यत्वेन ध्रौव्यमिति द्रव्यसिद्धिः । अथवा स्वस्वभावरूप- सुखेनोत्पादस्तस्मिन्नेव क्षणे तस्यैवात्मद्रव्यस्य पूर्वानुभूताकुलत्वदुःखरूपेण प्रध्वंसस्तदुभयाधारभूत- परमात्मद्रव्यत्वेन ध्रौव्यमिति द्रव्यसिद्धिः । अथवा मोक्षपर्यायरूपेणोत्पादस्तस्मिन्नेव क्षणे रत्नत्रयात्मक- निश्चयमोक्षमार्गपर्यायरूपेण प्रध्वंसस्तदुभयाधारपरमात्मद्रव्यत्वेन ध्रौव्यमिति द्रव्यसिद्धिः । तथा वर्तमानसमयरूपपर्यायेणोत्पादस्तस्मिन्नेव क्षणे तस्यैव कालाणुद्रव्यस्य पूर्वसमयरूपपर्यायेण प्रध्वंसस्त- (१) तेओ (उत्पाद तथा विनाश) युगपद् छे के (२) क्रमे छे? (१) जो ‘युगपद् छे’ एम कहेवामां आवे तो, युगपद्पणुं (घटतुं) नथी कारण के एकीवखते एकने बे विरुद्ध धर्मो न होय (अर्थात् एकीवखते एक वृत्त्यंशने प्रकाश अने अंधकारनी माफक उत्पाद अने विनाश एवा बे विरुद्ध धर्मो न होय.) (२) जो ‘क्रमे छे’ एम कहेवामां आवे तो, क्रम नथी (अर्थात् क्रम पण घटतो नथी) कारण ते वृत्त्यंश सूक्ष्म होवाथी तेमां विभागनो अभाव छे. माटे (आ रीते समयरूपी वृत्त्यंशने उत्पाद तथा विनाश थवा अशक्य होवाथी) कोई *वृत्तिमान अवश्य शोधवो जोईए. अने ते (वृत्तिमान) काळपदार्थ ज छे. तेने ( – ते काळपदार्थने) खरेखर एक वृत्त्यंशमां पण उत्पाद अने विनाश संभवे छे; कारण के जे वृत्तिमानने जे वृत्त्यंशमां ते वृत्त्यंशनी अपेक्षाए जे उत्पाद छे, ते ज (उत्पाद) ते ज वृत्तिमानने ते ज वृत्त्यंशमां पूर्व वृत्त्यंशनी अपेक्षाए विनाश छे (अर्थात् काळपदार्थने जे वर्तमान पर्यायनी अपेक्षाए उत्पाद छे, ते ज पूर्व पर्यायनी अपेक्षाए विनाश छे.)
जो आम उत्पाद अने विनाश एक वृत्त्यंशमां पण संभवे छे, तो काळपदार्थ निरन्वय कई रीते होय, के जेथी पहेलांना अने पछीना वृत्त्यंशनी अपेक्षाए युगपद् विनाश अने उत्पाद पामतो होवा छतां पण स्वभावे अविनष्ट अने अनुत्पन्न होवाथी ते *वृत्तिमान = वृत्तिवाळो; वृत्तिने धरनार पदार्थ.
Page 283 of 513
PDF/HTML Page 314 of 544
single page version
स्योत्पादव्ययध्रौव्यवत्त्वं सिद्धम् ।।१४२।।
अस्ति हि समस्तेष्वपि वृत्त्यंशेषु समयपदार्थस्योत्पादव्ययध्रौव्यत्वमेकस्मिन् वृत्त्यंशे तस्य दर्शनात् । उपपत्तिमच्चैतत्, विशेषास्तित्वस्य सामान्यास्तित्वमन्तरेणानुपपत्तेः । अयमेव च दुभयाधारभूताङ्गुलिद्रव्यस्थानीयेन कालाणुद्रव्यरूपेण ध्रौव्यमिति कालद्रव्यसिद्धिरित्यर्थः ।।१४२।। अथ पूर्वोक्तप्रकारेण यथा वर्तमानसमये कालद्रव्यस्योत्पादव्ययध्रौव्यत्वं स्थापितं तथा सर्वसमयेष्व- स्तीति निश्चिनोति — एगम्हि संति समये संभवठिदिणाससण्णिदा अट्ठा एकस्मिन्समये सन्ति विद्यन्ते । के । (काळपदार्थ) अवस्थित न होय? (काळपदार्थने एक वृत्त्यंशमां पण उत्पाद अने विनाश युगपद् थता होवाथी ते निरन्वय अर्थात् खंडित नथी माटे स्वभावे अवश्य ध्रुव छे.)
आ प्रमाणे एक वृत्त्यंशमां काळपदार्थ उत्पाद -व्यय -ध्रौव्यवाळो छे एम सिद्ध थयुं. १४२.
हवे (जेम एक वृत्त्यंशमां काळपदार्थ उत्पादव्ययध्रौव्यवाळो सिद्ध कर्यो तेम) सर्व वृत्त्यंशोमां काळपदार्थ उत्पादव्ययध्रौव्यवाळो छे एम सिद्ध करे छेः —
अन्वयार्थः — [एकस्मिन् समये] एक एक समयमां [संभवस्थितिनाशसंज्ञिताः अर्थाः] उत्पाद, ध्रौव्य अने व्यय नामना अर्थो [समयस्य] काळने [सर्वकालं] सदाय [सन्ति] होय छे. [एषः हि] आ ज [कालाणुसद्भावः] काळाणुनो सद्भाव छे (अर्थात् आ ज काळाणुना अस्तित्वनी सिद्धि छे).
टीकाः — काळपदार्थने बधाय वृत्त्यंशोमां उत्पाद -व्यय -ध्रौव्य होय छे, कारण के (१४२मी गाथामां सिद्ध थयुं तेम) एक वृत्त्यंशमां तेओ (उत्पादव्ययध्रौव्य) जोवामां आवे छे. अने आ योग्य ज छे, कारण के विशेष अस्तित्व सामान्य अस्तित्व विना बनी शके
Page 284 of 513
PDF/HTML Page 315 of 544
single page version
समयपदार्थस्य सिद्धयति सद्भावः । यदि विशेषसामान्यास्तित्वे सिद्धयतस्तदा त अस्तित्व- मन्तरेण न सिद्धयतः कथंचिदपि ।।१४३।।
संभवस्थितिनाशसंज्ञिता अर्थाः धर्माः स्वभावा इति यावत् । कस्य संबन्धिनः । समयस्स समयरूपपर्यायस्योत्पादकत्वात् समयः कालाणुस्तस्य । सव्वकालं यद्येकस्मिन् वर्तमानसमये सर्वदा तथैव । एस हि कालाणुसब्भावो एषः प्रत्यक्षीभूतो हि स्फु टमुत्पादव्ययध्रौव्यात्मककालाणुसद्भाव इति । तद्यथा — यथा पूर्वमेकसमयोत्पादप्रध्वंसाधारेणाङ्गुलिद्रव्यादिदृष्टान्तेन वर्तमानसमये कालद्रव्यस्यो- त्पादव्ययध्रौव्यत्वं स्थापितं तथा सर्वसमयेषु ज्ञातव्यमिति । अत्र यद्यप्यतीतानन्तकाले दुर्लभायाः सर्वप्रकारोपादेयभूतायाः सिद्धगतेः काललब्धिरूपेण बहिरङ्गसहकारी भवति कालस्तथापि निश्चयनयेन निजशुद्धात्मतत्त्वसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुष्ठानसमस्तपरद्रव्येच्छानिरोधलक्षणतपश्चरणरूपा या तु निश्चयचतु- र्विधाराधना सैव तत्रोपादानकारणं, न च कालस्तेन कारणेन स हेय इति भावार्थः ।।१४३।। नहि. आ ज काळपदार्थना सद्भावनी (अस्तित्वनी) सिद्धि छे; (कारण के) जो विशेष अस्तित्व अने सामान्य अस्तित्व सिद्ध थाय छे तो तेओ अस्तित्व विना कोई पण रीते सिद्ध थता नथी. १४३.
हवे काळपदार्थना अस्तित्वनी अन्यथा अनुपपत्ति होवाथी (अर्थात् काळपदार्थनुं अस्तित्व बीजी कोई रीते नहि बनी शकतुं होवाथी) तेनुं प्रदेशमात्रपणुं सिद्ध करे छेः —
अन्वयार्थः — [यस्य] जे पदार्थने [प्रदेशाः] प्रदेशो [प्रदेशमात्रं वा] अथवा एक प्रदेश पण [तत्त्वतः ज्ञातुम् न सन्ति] परमार्थे जणातो नथी, [तम् अर्थम्] ते पदार्थने [शून्यं जानीहि] शून्य जाण — [अस्तित्वात् अर्थान्तरभूतम्] के जे अस्तित्वथी अर्थान्तरभूत ( – अन्य) छे.
Page 285 of 513
PDF/HTML Page 316 of 544
single page version
अस्तित्वं हि तावदुत्पादव्ययध्रौव्यैक्यात्मिका वृत्तिः । न खलु सा प्रदेशमन्तरेण सूत्र्यमाणा कालस्य संभवति, यतः प्रदेशाभावे वृत्तिमदभावः । स तु शून्य एव, अस्तित्वसंज्ञाया वृत्तेरर्थान्तरभूतत्वात् । न च वृत्तिरेव केवला कालो भवितुमर्हति, वृत्तेर्हि वृत्तिमन्तमन्तरेणानुपपत्तेः । उपपत्तौ वा कथमुत्पादव्ययध्रौव्यैक्यात्मकत्वम् । अनाद्यन्त- निरन्तरानेकांशवशीकृतैकात्मकत्वेन पूर्वपूर्वांशप्रध्वंसादुत्तरोत्तरांशोत्पादादेकात्मध्रौव्यादिति चेत्; नैवम् । यस्मिन्नंशे प्रध्वंसो यस्मिंश्चोत्पादस्तयोः सहप्रवृत्त्यभावात् कुतस्त्यमैक्यम् । तथा प्रध्वस्तांशस्य सर्वथास्तमितत्वादुत्पद्यमानांशस्य वासम्भवितात्मलाभत्वात्प्रध्वंसोत्पादैक्य- अथोत्पादव्ययध्रौव्यात्मकास्तित्वावष्टम्भेन कालस्यैकप्रदेशत्वं साधयति — जस्स ण संति यस्य पदार्थस्य न सन्ति न विद्यन्ते । के । पदेसा प्रदेशाः । पदेसमेत्तं तु प्रदेशमात्रमेकप्रदेशप्रमाणं पुनस्तद्वस्तु तच्चदो णादुं तत्त्वतः परमार्थतो ज्ञातुं शक्यते । सुण्णं जाण तमत्थं यस्यैकोऽपि प्रदेशो नास्ति तमर्थं पदार्थं शून्यं
टीकाः — प्रथम तो अस्तित्व ते उत्पाद, व्यय अने ध्रौव्यना ऐक्यस्वरूप वृत्ति छे. ते (वृत्ति अर्थात् हयाती) काळने प्रदेश विना होय छे एम कहेवामां आवे तो ते संभवतुं नथी; कारण के प्रदेशना अभावे वृत्तिमाननो अभाव होय छे. ते तो शून्य ज छे, केम के अस्तित्व नामनी वृत्तिथी अर्थान्तरभूत छे — अन्य छे.
वळी (अहीं एम तर्क करवामां आवे के ‘एकली समयपर्यायरूप वृत्ति ज मानो; वृत्तिमान काळाणुपदार्थनी शी जरूर छे?’ तेनुं समाधान करवामां आवे छेः) एकली वृत्ति (समयरूप परिणति) ते ज काळ होय ए घटतुं नथी; कारण के वृत्ति वृत्तिमान विना बनी शके नहि. ‘वृत्ति वृत्तिमान विना बनी शके छे’ एम कहेवामां आवे तो, (पूछीए छीए के वृत्ति तो उत्पाद -व्यय -ध्रौव्यनी एकतास्वरूप होवी जोईए;) एकली वृत्ति उत्पाद -व्यय- ध्रौव्यनी एकतास्वरूप कइ रीते होई शके? ‘अनादि -अनंत, अनंतर ( – परस्पर अंतर पड्या विना एक पछी एक प्रवर्तता) अनेक अंशोने लीधे *एकात्मकता थती होवाथी, पहेला पहेलाना अंशोनो नाश थाय छे, पछीपछीना अंशोनो उत्पाद थाय छे अने एकात्मकतारूप ध्रौव्य रहे छे — ए रीते एकली वृत्ति पण उत्पाद -व्यय -ध्रौव्यनी एकतास्वरूप होई शके छे’ एम कहेवामां आवे तो, एम नथी. (ते एकली वृत्तिमां तो) जे अंशमां नाश छे अने जे अंशमां उत्पाद छे ते बे अंशो साथे नहि प्रवर्तता होवाथी (उत्पाद अने व्ययनुं) ऐक्य क्यांथी? तथा नष्ट अंश सर्वथा अस्त थयो होवाथी अने उत्पन्न थतो अंश पोताना स्वरूपने पाम्यो नहि होवाथी (अर्थात् ऊपज्यो नहि होवाथी) नाश अने उत्पादनी *एकात्मकता = एकस्वरूपता. (काळद्रव्य विना पण अनादि काळथी अनंत काळ सुधी समयो एक पछी एक परस्पर अंतर पड्या विना प्रवर्ते छे तेथी एकप्रवाहरूप बनी जवाथी तेमां एकस्वरूपपणुं आवे छे – एम शंकाकार तरफथी तर्क छे.)
Page 286 of 513
PDF/HTML Page 317 of 544
single page version
वर्तिध्रौव्यमेव कुतस्त्यम् । एवं सति नश्यति त्रैलक्षण्यं, उल्लसति क्षणभङ्गः, अस्तमुपैति नित्यं द्रव्यं, उदीयन्ते क्षणक्षयिणो भावाः । ततस्तत्त्वविप्लवभयात्कश्चिदवश्यमाश्रयभूतो वृत्तेर्वृत्ति- माननुसर्तव्यः । स तु प्रदेश एवाप्रदेशस्यान्वयव्यतिरेकानुविधायित्वासिद्धेः । एवं सप्रदेशत्वे हि कालस्य कुत एकद्रव्यनिबन्धनं लोकाकाशतुल्यासंख्येयप्रदेशत्वं नाभ्युपगम्येत । पर्याय- समयाप्रसिद्धेः । प्रदेशमात्रं हि द्रव्यसमयमतिक्रामतः परमाणोः पर्यायसमयः प्रसिद्धयति । लोकाकाशतुल्यासंख्येयप्रदेशत्वे तु द्रव्यसमयस्य कुतस्त्या तत्सिद्धिः । लोकाकाशतुल्या- संख्येयप्रदेशैकद्रव्यत्वेऽपि तस्यैकं प्रदेशमतिक्रामतः परमाणोस्तत्सिद्धिरिति चेन्नैवं; एकदेशवृत्तेः जानीहि हे शिष्य । कस्माच्छून्यमिति चेत् । अत्थंतरभूदं एकप्रदेशाभावे सत्यर्थान्तरभूतं भिन्नं भवति यतः कारणात् । कस्याः सकाशाद्भिन्नम् । अत्थीदो उत्पादव्ययध्रौव्यात्मकसत्ताया इति । तथाहि – काल- पदार्थस्य तावत्पूर्वसूत्रोदितप्रकारेणोत्पादव्ययध्रौव्यात्मकमस्तित्वं विद्यते; तच्चास्तित्वं प्रदेशं विना न एकतामां वर्तनारुं ध्रौव्य ज क्यांथी? आम होतां, त्रिलक्षणपणुं (उत्पादव्ययध्रौव्यपणुं) नष्ट थाय छे, क्षणभंग (अर्थात् बौद्धोने मान्य क्षणविनाश) उल्लसे छे, नित्य द्रव्य अस्त पामे छे अने क्षणमां नाश पामता भावो उत्पन्न थाय छे. माटे *तत्त्वविप्लवना भयथी अवश्य वृत्तिना आश्रयभूत कोई वृत्तिमान शोधवो – स्वीकारवो – योग्य छे. ते तो प्रदेश ज छे (अर्थात् ते वृत्तिमान सप्रदेश ज होय छे), कारण के अप्रदेशने अन्वय तथा व्यतिरेकनुं अनुविधायित्व असिद्ध छे ( – अप्रदेश होय ते अन्वय तथा व्यतिरेकोने अनुसरी शके नहि अर्थात् तेमां ध्रौव्य तथा उत्पाद -व्यय होई शके नहि).
[प्रश्नः – ] आ प्रमाणे काळ सप्रदेश छे तो तेने एक द्रव्यना कारणभूत लोकाकाश तुल्य असंख्य प्रदेशो केम न मानवा जोईए?
[उत्तरः – ] एम होय तो पर्यायसमय प्रसिद्ध थतो नथी तेथी असंख्य प्रदेशो मानवा योग्य नथी. परमाणु वडे प्रदेशमात्र द्रव्यसमय ओळंगातां (अर्थात् परमाणु वडे एक प्रदेशमात्र काळाणुथी निकटना बीजा प्रदेशमात्र काळाणु सुधी मंद गतिए गमन करतां) पर्यायसमय प्रसिद्ध थाय छे. जो द्रव्यसमय लोकाकाश तुल्य असंख्य प्रदेशोवाळो होय तो पर्यायसमयनी सिद्धि क्यांथी थाय?
‘जो द्रव्यसमय अर्थात् काळपदार्थ लोकाकाश जेटला असंख्य प्रदेशोवाळुं एक द्रव्य होय तोपण परमाणु वडे तेनो एक प्रदेश ओळंगातां पर्यायसमयनी सिद्धि थाय’ एम कहेवामां आवे तो, एम नथी; कारण के (तेमां बे दोष आवे छे) — *तत्त्वविप्लव = वस्तुस्वरूपमां अंधाधूंधी. [तत्त्व = वस्तुस्वरूप. विप्लव = अंधाधूंधी; गोटाळो; विरोध; विनाश.]
Page 287 of 513
PDF/HTML Page 318 of 544
single page version
सर्ववृत्तित्वविरोधात् । सर्वस्यापि हि कालपदार्थस्य यः सूक्ष्मो वृत्त्यंशः स समयो, न तु तदेकदेशस्य । तिर्यक्प्रचयस्योर्ध्वप्रचयत्वप्रसंगाच्च । तथाहि — प्रथममेकेन प्रदेशेन वर्तते, ततोऽन्येन, ततोऽप्यन्यतरेणेति तिर्यक्प्रचयोऽप्यूर्ध्वप्रचयीभूय प्रदेशमात्रं द्रव्यम- वस्थापयति । ततस्तिर्यक्प्रचयस्योर्ध्वप्रचयत्वमनिच्छता प्रथममेव प्रदेशमात्रं कालद्रव्यं व्यवस्थापयितव्यम् ।।१४४।।
अथैवं ज्ञेयतत्त्वमुक्त्वा ज्ञानज्ञेयविभागेनात्मानं निश्चिन्वन्नात्मनोऽत्यन्तविभक्तत्वाय व्यवहारजीवत्वहेतुमालोचयति — घटते । यश्च प्रदेशवान् स कालपदार्थ इति । अथ मतं कालद्रव्याभावेऽप्युत्पादव्ययध्रौव्यत्वं घटते । नैवम् । अङ्गुलिद्रव्याभावे वर्तमानवक्रपर्यायोत्पादो भूतर्जुपर्यायस्य विनाशस्तदुभयाधारभूतं ध्रौव्यं कस्य भविष्यति । न कस्यापि । तथा कालद्रव्याभावे वर्तमानसमयरूपोत्पादो भूतसमयरूपो विनाशस्तदुभयाधारभूतं ध्रौव्यं क स्य भविष्यति । न क स्यापि । एवं सत्येतदायाति – अन्यस्य भङ्गोऽन्य- स्योत्पादोऽन्यस्य ध्रौव्यमिति सर्वं वस्तुस्वरूपं विप्लवते । तस्माद्वस्तुविप्लवभयादुत्पादव्ययध्रौव्याणां कोऽप्येक आधारभूतोऽस्तीत्यभ्युपगन्तव्यम् । स चैकप्रदेशरूपः कालाणुपदार्थ एवेति । अत्रातीता- नन्तकाले ये केचन सिद्धसुखभाजनं जाताः, भाविकाले च ‘आत्मोपादानसिद्धं स्वयमतिशयवद्’ इत्यादिविशेषणविशिष्टसिद्धसुखस्य भाजनं भविष्यन्ति ते सर्वेऽपि काललब्धिवशेनैव । तथापि तत्र निजपरमात्मोपादेयरुचिरूपं वीतरागचारित्राविनाभूतं यन्निश्चयसम्यक्त्वं तस्यैव मुख्यत्वं, न च कालस्य, तेन स हेय इति । तथा चोक्तम् — ‘‘किं पलविएण बहुणा जे सिद्धा णरवरा गये काले सिज्झहहि जे
(१) [द्रव्यना एक देशनी परिणतिने आखा द्रव्यनी परिणति मानवानो प्रसंग आवे छे.] एक देशनी वृत्ति ते आखा द्रव्यनी वृत्ति मानवामां विरोध छे. आखाय काळपदार्थनो जे सूक्ष्म वृत्त्यंश ते समय छे, परंतु तेना एक देशनो वृत्त्यंश ते समय नथी.
वळी, (२) तिर्यक्प्रचयने ऊर्ध्वप्रचयपणानो प्रसंग आवे छे. ते आ प्रमाणेः प्रथम काळद्रव्य एक प्रदेशे वर्ते, पछी बीजा प्रदेशे वर्ते, पछी वळी अन्य प्रदेशे वर्ते (आवो प्रसंग आवे छे). आम तिर्यक्प्रचय ऊर्ध्वप्रचय बनीने द्रव्यने प्रदेशमात्र स्थापित करे छे (अर्थात् तिर्यक्प्रचय ते ज ऊर्ध्वप्रचय छे एम मानवानो प्रसंग आवतो होवाथी द्रव्य प्रदेशमात्र ज सिद्ध थाय छे). माटे तिर्यक्प्रचयने ऊर्ध्वप्रचयपणुं नहि इच्छनारे प्रथम ज काळद्रव्यने प्रदेशमात्र नक्की करवुं.
थका, आत्माने अत्यंत विभक्त (भिन्न) करवा माटे व्यवहारजीवत्वनो हेतु विचारे छेः —
Page 288 of 513
PDF/HTML Page 319 of 544
single page version
सपदेसेहिं समग्गो लोगो अट्ठेहिं णिट्ठिदो णिच्चो । जो तं जाणदि जीवो पाणचदुक्काभिसंबद्धो ।।१४५।।
एवमाकाशपदार्थादाकालपदार्थाच्च समस्तैरेव संभावितप्रदेशसद्भावैः पदार्थैः समग्र एव यः समाप्तिं नीतो लोकस्तं खलु तदन्तःपातित्वेऽप्यचिन्त्यस्वपरपरिच्छेदशक्तिसंपदा जीव एव जानीते, नत्वितरः । एवं शेषद्रव्याणि ज्ञेयमेव, जीवद्रव्यं तु ज्ञेयं ज्ञानं चेति ज्ञान- ज्ञेयविभागः । अथास्य जीवस्य सहजविजृम्भितानन्तज्ञानशक्तिहेतुके त्रिसमयावस्थायित्वलक्षणे वि भविया तं जाणह सम्ममाहप्पं’’ ।।१४४।। एवं निश्चयकालव्याख्यानमुख्यत्वेनाष्टमस्थले गाथात्रयं गतम् । इति पूर्वोक्तप्रकारेण ‘दव्वं जीवमजीवं’ इत्याद्येकोनविंशतिगाथाभिः स्थलाष्टकेन विशेष- ज्ञेयाधिकारः समाप्तः ।। अतः परं शुद्धजीवस्य द्रव्यभावप्राणैः सह भेदनिमित्तं ‘सपदेसेहिं समग्गो’
अन्वयार्थः — [सप्रदेशैः अर्थैः] सप्रदेश पदार्थो वडे [निष्ठितः] १समाप्ति पामेलो [समग्रः लोकः] आखो लोक [नित्यः] नित्य छे. [तं] तेने [यः जानाति] जे जाणे छे [जीवः] ते जीव छे — [प्राणचतुष्काभिसंबद्धः] के जे (संसारदशामां) चार प्राणोथी संयुक्त छे.
टीकाः — ए प्रमाणे, प्रदेशनो सद्भाव जेमने फलित थयो छे एवा जे आकाशपदार्थथी मांडीने काळपदार्थ सुधीना बधाय पदार्थो तेमना वडे समाप्ति पामेलो जे आखोय लोक, तेने खरेखर तेमां २अंतःपाती होवा छतां अचिंत्य एवी स्व -परने जाणवानी शक्तिरूप संपदा वडे जीव ज जाणे छे, परंतु बीजुं कोई जाणतुं नथी. ए रीते बाकीनां द्रव्यो ज्ञेय ज छे अने जीवद्रव्य तो ज्ञेय तेम ज ज्ञान छे; — आम ज्ञान अने ज्ञेयनो विभाग छे.
हवे आ जीवने, सहजपणे प्रगट (स्वभावथी ज प्रगट) एवी अनंतज्ञानशक्ति जेनो हेतु छे अने त्रणे काळे अवस्थायीपणुं (टकवापणुं) जेनुं लक्षण छे एवुं, वस्तुना स्वरूपभूत १. छ द्रव्योथी ज आखो लोक समाप्त थाय छे अर्थात् ते द्रव्यो उपरान्त बीजुं कांई लोकमां नथी. २. अंतःपाती = अंदर आवी जतो; अंदर समाई जतो. (जीव लोकनी अंदर आवी जाय छे.)
Page 289 of 513
PDF/HTML Page 320 of 544
single page version
वस्तुस्वरूपभूततया सर्वदानपायिनि निश्चयजीवत्वे सत्यपि संसारावस्थायामनादि- प्रवाहप्रवृत्तपुद्गलसंश्लेषदूषितात्मतया प्राणचतुष्काभिसंबद्धत्वं व्यवहारजीवत्वहेतुर्विभक्त- व्योऽस्ति ।।१४५।।
अथ के प्राणा इत्यावेदयति — इत्यादि यथाक्रमेण गाथाष्टकपर्यन्तं सामान्यभेदभावनाव्याख्यानं करोति । तद्यथा । अथ ज्ञानज्ञेयज्ञापनार्थं तथैवात्मनः प्राणचतुष्केन सह भेदभावनार्थं वा सूत्रमिदं प्रतिपादयति — लोगो लोको भवति । कथंभूतः । णिट्ठिदो निष्ठितः समाप्तिं नीतो भृतो वा । कैः कर्तृभूतैः । अट्ठेहिं सहजशुद्धबुद्धैकस्वभावो योऽसौ परमात्मपदार्थस्तत्प्रभृतयो येऽर्थास्तैः । पुनरपि किंविशिष्टः । सपदेसेहिं समग्गो स्वकीयप्रदेशैः समग्रः परिपूर्णः । अथवा पदार्थैः । कथंभूतैः । सप्रदेशैः प्रदेशसहितैः । पुनरपि किंविशिष्टो लोकः । णिच्चो द्रव्यार्थिकनयेन नित्यः लोकाकाशापेक्षया वा । अथवा नित्यो, न केनापि पुरुषविशेषेण कृतः । जो तं जाणदि यः कर्ता तं ज्ञेयभूतं लोकं जानाति जीवो स जीवपदार्थो भवति । एतावता किमुक्तं भवति । योऽसौ विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावो जीवः स ज्ञानं ज्ञेयश्च भण्यते । शेषपदार्थास्तु ज्ञेया एवेति ज्ञातृज्ञेयविभागः । पुनरपि किंविशिष्टो जीवः । पाणचदुक्के ण संबद्धो यद्यपि निश्चयेन स्वतःसिद्धपरमचैतन्यस्वभावेन निश्चयप्राणेन जीवति तथापि व्यवहारेणानादिकर्मबन्धवशादा- युराद्यशुद्धप्राणचतुष्केनापि संबद्धः सन् जीवति । तच्च शुद्धनयेन जीवस्वरूपं न भवतीति भेदभावना ज्ञातव्येत्यभिप्रायः ।।१४५।। अथेन्द्रियादिप्राणचतुष्कस्वरूपं प्रतिपादयति — अतीन्द्रियानन्तसुखस्व- भावात्मनो विलक्षण इन्द्रियप्राणः, मनोवाक्कायव्यापाररहितात्परमात्मद्रव्याद्विसदृशो बलप्राणः, होवाथी सर्वदा अविनाशी निश्चयजीवत्व होवा छतां, संसार -अवस्थामां अनादिप्रवाहरूपे प्रवर्तता पुद्गलसंश्लेष वडे पोते दूषित होवाथी तेने चार प्राणोथी संयुक्तपणुं छे — के जे (संयुक्तपणुं) व्यवहारजीवत्वनो हेतु छे अने विभक्त करवायोग्य छे.
भावार्थः — षट् द्रव्यनो समुदाय ते लोक छे. जीव अचिंत्य ज्ञानशक्तिथी तेने जाणे छे; तेथी जीव सिवाय बाकीनां द्रव्यो ज्ञेय छे अने जीव ज्ञान तेम ज ज्ञेय छे.
ते जीवने, वस्तुना स्वरूपभूत होवाथी जे कदी नाश पामतुं नथी एवुं निश्चयजीवत्व सदाय छे. ते निश्चयजीवत्वनुं कारण स्वाभाविक एवी अनंतज्ञानशक्ति छे. आवुं निश्चयजीवत्व जीवने सदाय होवा छतां, संसारदशामां पोते पुद्गलना संबंधथी दूषित होवाने लीधे चार प्राणोथी संयुक्त छे अने तेथी तेने व्यवहारजीवत्व पण छे. ते व्यवहारजीवत्वना कारणरूप जे चार प्राणोथी संयुक्तपणुं तेनाथी जीवने भिन्न करवायोग्य छे. १४५.
हवे प्राणो कया छे ते कहे छेः — प्र. ३७