Page 290 of 513
PDF/HTML Page 321 of 544
single page version
इंदियपाणो य तधा बलपाणो तह य आउपाणो य । आणप्पाणप्पाणो जीवाणं होंति पाणा ते ।।१४६।।
स्पर्शनरसनघ्राणचक्षुःश्रोत्रपञ्चकमिन्द्रियप्राणाः, कायवाङ्मनस्त्रयं बलप्राणाः, भव- धारणनिमित्तमायुःप्राणः, उदञ्चनन्यञ्चनात्मको मरुदानपानप्राणः ।।१४६।।
अथ प्राणानां निरुक्त्या जीवत्वहेतुत्वं पौद्गलिकत्वं च सूत्रयति — अनाद्यनन्तस्वभावात्परमात्मपदार्थाद्विपरीतः साद्यन्त आयुःप्राणः, उच्छ्वासनिश्वासजनितखेदरहिता- च्छुद्धात्मतत्त्वात्प्रतिपक्षभूत आनपानप्राणः । एवमायुरिन्द्रियबलोच्छ्वासरूपेणाभेदनयेन जीवानां संबन्धिनश्चत्वारः प्राणा भवन्ति । ते च शुद्धनयेन जीवाद्भिन्ना भावयितव्या इति ।।१४६।। अथ त एव प्राणा भेदनयेन दशविधा भवन्तीत्यावेदयति —
अन्वयार्थः — [इन्द्रियप्राणः च] इन्द्रियप्राण, [तथा बलप्राणः] बळप्राण, [तथा च आयुःप्राणः] आयुप्राण [च] तथा [आनपानप्राणः] श्वासोच्छ्वासप्राण — [ते] ए (चार) [जीवानां] जीवोना [प्राणाः] प्राणो [भवन्ति] छे.
टीकाः — स्पर्शन, रसना, घ्राण, चक्षु अने श्रोत्र ए पांच, इन्द्रियप्राण छे; काय, वचन अने मन ए त्रण, बळप्राण छे; भवधारणनुं निमित्त (अर्थात् मनुष्यादिपर्यायनी स्थितिनुं निमित्त) ते आयुप्राण छे; नीचे तथा ऊंचे जवुं ते जेनुं स्वरूप छे एवो वायु (श्वास) ते श्वासोच्छ्वासप्राण छे. १४६.
हवे व्युत्पत्तिथी प्राणोने जीवत्वनुं हेतुपणुं तथा तेमनुं पौद्गलिकपणुं सूत्र द्वारा कहे छे (अर्थात् प्राणो जीवत्वना हेतु छे एम व्युत्पत्तिथी दर्शावे छे तथा प्राणो पौद्गलिक छे एम कहे छे)ः —
Page 291 of 513
PDF/HTML Page 322 of 544
single page version
प्राणसामान्येन जीवति जीविष्यति जीवितवांश्च पूर्वमिति जीवः । एवमनादि- संतानप्रवर्तमानतया त्रिसमयावस्थत्वात्प्राणसामान्यं जीवस्य जीवत्वहेतुरस्त्येव । तथापि तन्न जीवस्य स्वभावत्वमवाप्नोति पुद्गलद्रव्यनिर्वृत्तत्वात् ।।१४७।।
इन्द्रियप्राणः पञ्चविधः, त्रिधा बलप्राणः, पुनश्चैक आनपानप्राणः, आयुःप्राणश्चेति भेदेन दश प्राणास्तेऽपि चिदानन्दैकस्वभावात्परमात्मनो निश्चयेन भिन्ना ज्ञातव्या इत्यभिप्रायः ।।“१२।। अथ प्राणशब्दव्युत्पत्त्या जीवस्य जीवत्वं प्राणानां पुद्गलस्वरूपत्वं च निरूपयति — पाणेहिं चदुहिं जीवदि यद्यपि निश्चयेन सत्ताचैतन्यसुखबोधादिशुद्धभावप्राणैर्जीवति तथापि व्यवहारेण वर्तमानकाले द्रव्यभाव- रूपैश्चतुर्भिरशुद्धप्राणैर्जीवति जीविस्सदि जीविष्यति भाविकाले जो हि जीविदो यो हि स्फु टं जीवितः पुव्वं पूर्वकाले सो जीवो स जीवो भवति । ते पाणा ते पूर्वोक्ताः प्राणाः पोग्गलदव्वेहिं णिव्वत्ता उदयागत- पुद्गलकर्मणा निर्वृत्ता निष्पन्ना इति । तत एव कारणात्पुद्गलद्रव्यविपरीतादनन्तज्ञानदर्शनसुख-
अन्वयार्थः — [यः हि] जे [चतुर्भिः प्राणैः] चार प्राणोथी [जीवति] जीवे छे, [जीविष्यति] जीवशे [जीवितः पूर्वं] अने पूर्वे जीवतो हतो, [सः जीवः] ते जीव छे. [पुनः] आम छतां [प्राणाः] प्राणो तो [पुद्गलद्रव्यैः निर्वृत्ताः] पुद्गलद्रव्योथी निष्पन्न छे.
टीकाः — (व्युत्पत्ति प्रमाणे) प्राणसामान्यथी जीवे छे, जीवशे अने पूर्वे जीवतो हतो, ते जीव छे. ए रीते (प्राणसामान्य) अनादि संतानरूपे (-प्रवाहरूपे) प्रवर्तता होवाने लीधे (संसारदशामां) त्रणे काळ टकता होवाथी प्राणसामान्य जीवने जीवत्वना हेतु छे ज. तथापि ते (प्राणसामान्य) जीवनो स्वभाव नथी कारण के पुद्गलद्रव्यथी नीपजेला — रचायेला छे.
भावार्थः — जोके निश्चयथी जीव सदाय भावप्राणथी जीवे छे, तोपण संसार- दशामां व्यवहारथी तेने व्यवहारजीवत्वना कारणभूत इन्द्रियादि द्रव्यप्राणोथी जीवतो
Page 292 of 513
PDF/HTML Page 323 of 544
single page version
यतो मोहादिभिः पौद्गलिककर्मभिर्बद्धत्वाज्जीवः प्राणनिबद्धो भवति, यतश्च प्राणनिबद्धत्वात्पौद्गलिककर्मफलमुपभुञ्जानः पुनरप्यन्यैः पौद्गलिककर्मभिर्बध्यते, ततः वीर्याद्यनन्तगुणस्वभावात्परमात्मतत्त्वाद्भिन्ना भावयितव्या इति भावः ।।१४७।। अथ प्राणानां यत्पूर्व- सूत्रोदितं पौद्गलिकत्वं तदेव दर्शयति — जीवो पाणणिबद्धो जीवः कर्ता चतुर्भिः प्राणैर्निबद्धः संबद्धो भवति । कथंभूतः सन् । बद्धो शुद्धात्मोपलम्भलक्षणमोक्षाद्विलक्षणैर्बद्धः । कैर्बद्धः । मोहादिएहिं कम्मेहिं मोहनीयादिकर्मभिर्बद्धस्ततो ज्ञायते मोहादिकर्मभिर्बद्धः सन् प्राणनिबद्धो भवति, न च कर्मबन्धरहित इति । तत एव ज्ञायते प्राणाः पुद्गलकर्मोदयजनिता इति । तथाविधः सन् किं करोति । उवभुंजदि कम्मफलं परमसमाधिसमुत्पन्ननित्यानन्दैकलक्षणसुखामृतभोजनमलभमानः सन् कटुकविषसमानमपि कर्मफलमुपभुङ्क्ते । बज्झदि अण्णेहिं कम्मेहिं तत्कर्मफलमुपभुञ्जानः सन्नयं जीवः कर्मरहितात्मनो विसदृशैरन्यकर्मभिर्नवतरकर्मभिर्बध्यते । यतः कारणात्कर्मफलं भुञ्जानो नवतर कर्माणि बध्नाति, कहेवामां आवे छे. आम छतां ते द्रव्यप्राणो आत्मानुं स्वरूप बिलकुल नथी कारण के तेओ पुद्गलद्रव्यथी बनेला छे. १४७.
अन्वयार्थः — [मोहादिकैः कर्मभिः] मोहादिक कर्मो वडे [बद्धः] बंधायो होवाने लीधे [जीवः] जीव [प्राणनिबद्धः] प्राणोथी संयुक्त थयो थको [कर्मफलम् उपभुंजानः] कर्मफळने भोगवतां [अन्यैः कर्मभिः] अन्य कर्मो वडे [बध्यते] बंधाय छे.
टीकाः — (१) मोहादिक पौद्गलिक कर्मो वडे बंधायो होवाने लीधे जीव प्राणोथी संयुक्त थाय छे अने (२) प्राणोथी संयुक्त थवाने लीधे पौद्गलिक कर्मफळने (मोही -रागी- द्वेषी जीव मोह -राग -द्वेषपूर्वक) भोगवतो थको फरीने पण अन्य पौद्गलिक कर्मो वडे बंधाय
Page 293 of 513
PDF/HTML Page 324 of 544
single page version
पौद्गलिककर्मकार्यत्वात्पौद्गलिककर्मकारणत्वाच्च पौद्गलिका एव प्राणा निश्चीयन्ते ।।१४८।।
ततो ज्ञायते प्राणा नवतरपुद्गलकर्मणां कारणभूता इति ।।१४८।। अथ प्राणा नवतरपुद्गलकर्मबन्धस्य कारणं भवन्तीति पूर्वोक्तमेवार्थं विशेषेण समर्थयति — पाणाबाधं आयुरादिप्राणानां बाधां पीडां कुणदि करोति । स कः । जीवो जीवः । काभ्यां कृत्वा । मोहपदेसेहिं सक लविमलके वलज्ञानप्रदीपेन मोहान्धकार- विनाशकात्परमात्मनो विपरीताभ्यां मोहप्रद्वेषाभ्यां । केषां प्राणबाधां करोति । जीवाणं एकेन्द्रियप्रमुखजीवानाम् । जदि यदि चेत् सो हवदि बंधो तदा स्वात्मोपलम्भप्राप्तिरूपान्मोक्षाद्विपरीतो मूलोत्तरप्रकृत्यादिभेदभिन्नः स परमागमप्रसिद्धो हि स्फु टं बन्धो भवति । कैः कृत्वा । णाणावरणादिकम्मेहिं ज्ञानावरणादिकर्मभिरिति । ततो ज्ञायते प्राणाः पुद्गलकर्मबन्धकारणं भवन्तीति । अयमत्रार्थः — यथा कोऽपि तप्तलोहपिण्डेन परं हन्तुकामः सन् पूर्वं तावदात्मानमेव हन्ति, पश्चादन्यघाते नियमो नास्ति, तथायमज्ञानी जीवोऽपि तप्तलोहपिण्डस्थानीयमोहादिपरिणामेन परिणतः सन् पूर्वं निर्विकारस्वसंवेदन- छे, तेथी (१) पौद्गलिक कर्मनां कार्य होवाने लीधे अने (२) पौद्गलिक कर्मनां कारण होवाने लीधे प्राणो पौद्गलिक ज निश्चित (नक्की) थाय छे. १४८.
हवे प्राणोने पौद्गलिक कर्मनुं कारणपणुं (अर्थात् प्राणो पौद्गलिक कर्मना कारण कई रीते छे ते) प्रगट करे छेः —
अन्वयार्थः — [यदि] जो [जीवः] जीव [मोहप्रद्वेषाभ्यां] मोह अने द्वेष वडे [जीवयोः] जीवोना (-स्वजीवना तथा परजीवना) [प्राणाबाधं करोति] प्राणोने बाधा करे छे, [सः हि] तो पूर्वे कहेलो [ज्ञानावरणादिकर्मभिः बन्धः] ज्ञानावरणादिक कर्मो वडे बंध [भवति] थाय छे.
Page 294 of 513
PDF/HTML Page 325 of 544
single page version
प्राणैर्हि तावज्जीवः कर्मफलमुपभुंक्ते; तदुपभुञ्जानो मोहप्रद्वेषावाप्नोति; ताभ्यां स्वजीव- परजीवयोः प्राणाबाधं विदधाति । तदा कदाचित्परस्य द्रव्यप्राणानाबाध्य कदाचिदनाबाध्य स्वस्य भावप्राणानुपरक्तत्वेन बाधमानो ज्ञानावरणादीनि कर्माणि बध्नाति । एवं प्राणाः पौद्गलिककर्मकारणतामुपयान्ति ।।१४९।।
ज्ञानस्वरूपं स्वकीयशुद्धप्राणं हन्ति, पश्चादुत्तरकाले परप्राणघाते नियमो नास्तीति ।।१४९।। अथेन्द्रि- यादिप्राणोत्पत्तेरन्तरङ्गहेतुमुपदिशति — आदा कम्ममलिमसो अयमात्मा स्वभावेन भावकर्मद्रव्यकर्मनोकर्म- मलरहितत्वेनात्यन्तनिर्मलोऽपि व्यवहारेणानादिकर्मबन्धवशान्मलीमसो भवति । तथाभूतः सन् किं करोति । धरेदि पाणे पुणो पुणो अण्णे धारयति प्राणान् पुनःपुनः अन्यान्नवतरान् । यावत्किम् । ण चयदि
टीकाः — प्रथम तो प्राणोथी जीव कर्मफळने भोगवे छे; तेने भोगवतो थको मोह तथा द्वेषने पामे छे; मोह तथा द्वेषथी स्वजीव अने परजीवना प्राणोने १बाधा करे छे. त्यां, कदाचित् ( – कोई वार) परना द्रव्यप्राणोने बाधा करीने अने कदाचित् (परना द्रव्यप्राणोने) बाधा नहि करीने, पोताना भावप्राणोने तो २उपरक्तपणा वडे (अवश्य) बाधा करतो थको, (जीव) ज्ञानावरणादि कर्मो बांधे छे. आ प्रमाणे प्राणो पौद्गलिक कर्मोना कारणपणाने पामे छे. १४९.
हवे पौद्गलिक प्राणोनी संततिनी (-प्रवाहनी, परंपरानी) प्रवृत्तिनो अंतरंग हेतु सूत्र द्वारा कहे छेः —
२. उपरक्तपणुं = मलिनपणुं; विकारीपणुं; मोहादिपरिणामे परिणमवुं ते. [जेम कोई पुरुष तपेला
( – पोते पोताना ज हाथने बाळे छे), पछी परने तो ईजा थाय के न थाय — नियम नथी; तेम
स्वसंवेदनज्ञानस्वरूप निज शुद्ध भावप्राणने ज ईजा करे छे, पछी परना द्रव्यप्राणोने तो ईजा
थाय के न थाय — नियम नथी.]
Page 295 of 513
PDF/HTML Page 326 of 544
single page version
येयमात्मनः पौद्गलिकप्राणानां संतानेन प्रवृत्तिः, तस्या अनादिपौद्गलकर्ममूलं शरीरादिममत्वरूपमुपरक्तत्वमन्तरङ्गो हेतुः ।।१५०।।
जाव ममत्तिं निस्नेहचिच्चमत्कारपरिणतेर्विपरीतां ममतां यावत्कालं न त्यजति । केषु विषयेषु । देहपधाणेसु विसयेसु देहविषयरहितपरमचैतन्यप्रकाशपरिणतेः प्रतिपक्षभूतेषु देहप्रधानेषु पञ्चेन्द्रियविषयेष्विति । ततः स्थितमेतत् — इन्द्रियादिप्राणोत्पत्तेर्देहादिममत्वमेवान्तरङ्गकारणमिति ।।१५०।। अथेन्द्रियादिप्राणानामभ्यन्तरं विनाशकारणमावेदयति — जो इंदियादिविजई भवीय यः कर्तातीन्द्रियात्मोत्थसुखामृतसंतोषबलेन जितेन्द्रियत्वेन निःकषायनिर्मलानुभूतिबलेन कषायजयेन चेन्द्रियादिविजयी भूत्वा उवओगमप्पगं झादि
अन्वयार्थः — [यावत्] ज्यां सुधी [देहप्रधानेषु विषयेषु] देहप्रधान विषयोमां [ममत्वं] ममत्व [न त्यजति] छोडतो नथी, [कर्ममलीमसः आत्मा] त्यां सुधी कर्मथी मलिन आत्मा [पुनः पुनः] फरी फरीने [अन्यान् प्राणान्] अन्य अन्य प्राणो [धारयति] धारण करे छे.
टीकाः — जे आ आत्माने पौद्गलिक प्राणोनी संतानरूपे प्रवृत्ति छे, तेनो अंतरंग हेतु अनादि पौद्गलिक कर्म जेनुं मूळ (-निमित्त) छे एवुं शरीरादिना ममत्वरूप उपरक्तपणुं छे.
भावार्थः — द्रव्यप्राणोनी परंपरा चाल्या करवानुं अंतरंग कारण अनादि पुद्गलकर्मना निमित्ते थतुं जीवनुं विकारी परिणमन छे. ज्यां सुधी जीव देहादिक विषयोमां ममत्वरूप एवुं ते विकारी परिणमन छोडतो नथी, त्यां सुधी तेना निमित्ते फरी फरी पुद्गलकर्म बंधाया करे छे अने तेथी फरी फरी द्रव्यप्राणोनो संबंध थया करे छे. १५०.
Page 296 of 513
PDF/HTML Page 327 of 544
single page version
पुद्गलप्राणसंततिनिवृत्तेरन्तरङ्गो हेतुर्हि पौद्गलिककर्ममूलस्योपरक्तत्वस्याभावः । स तु समस्तेन्द्रियादिपरद्रव्यानुवृत्तिविजयिनो भूत्वा समस्तोपाश्रयानुवृत्तिव्यावृत्तस्य स्फ टिकमणे- रिवात्यन्तविशुद्धमुपयोगमात्रमात्मानं सुनिश्चलं केवलमधिवसतः स्यात् । इदमत्र तात्पर्यं — आत्मनोऽत्यन्तविभक्तत्वसिद्धये व्यवहारजीवत्वहेतवः पुद्गलप्राणा एवमुच्छेत्तव्याः ।।१५१।। केवलज्ञानदर्शनोपयोगं निजात्मानं ध्यायति, कम्मेहिं सो ण रज्जदि कर्मभिश्चिच्चमत्कारात्मनः प्रतिबन्ध- कैर्ज्ञानावरणादिकर्मभिः स न रज्यते, न बध्यते । किह तं पाणा अणुचरंति कर्मबन्धाभावे सति तं पुरुषं
अन्वयार्थः — [यः] जे [इन्द्रियादिविजयी भूत्वा] इन्द्रियादिनो विजयी थईने [उपयोगम् आत्मकं] उपयोगमात्र आत्माने [ध्यायति] ध्यावे छे, [सः] ते [कर्मभिः] कर्मो वडे [न रज्यते] रंजित थतो नथी; [तं] तेने [प्राणाः] प्राणो [कथं] कई रीते [अनुचरन्ति] अनुसरे? (अर्थात् तेने प्राणोनो संबंध थतो नथी.)
टीकाः — खरेखर पौद्गलिक प्राणोनी संततिनी निवृत्तिनो अंतरंग हेतु पौद्गलिक कर्म जेनुं कारण ( – निमित्त) छे एवा *उपरक्तपणानो अभाव छे. अने ते अभाव जे जीव समस्त इन्द्रियादिक परद्रव्यो अनुसार परिणतिनो विजयी थईने, (अनेक वर्णोवाळा) १आश्रय अनुसार सघळी परिणतिथी २व्यावृत्त थयेला स्फटिकमणिनी माफक, अत्यंत विशुद्ध उपयोगमात्र आत्मामां एकलामां सुनिश्चळपणे वसे छे, ते जीवने होय छे.
आ अहीं तात्पर्य छे के — आत्मानुं अत्यंत विभक्तपणुं साधवा माटे व्यवहार- जीवत्वना हेतुभूत पौद्गलिक प्राणो आ रीते उच्छेदवायोग्य छे.
भावार्थः — जेम अनेक रंगवाळी आश्रयभूत वस्तु अनुसार जे (स्फटिकमणिनुं) अनेकरंगी परिणमन तेनाथी तद्दन व्यावृत्त थयेला स्फटिकमणिने उपरक्तपणानो अभाव छे, तेम अनेक प्रकारनां कर्म, इन्द्रियो इत्यादि अनुसार जे (आत्मानुं) अनेक प्रकारनुं विकारी परिणमन तेनाथी तद्दन व्यावृत्त थयेला आत्माने ( – के जे एकला उपयोगमात्र आत्मामां *उपरक्तपणुं = विकृतपणुं; मलिनपणुं; रंजितपणुं; उपरागवाळापणुं. (उपरागनो अर्थ २४८मा पाने पदटिप्पणमां जुओ.) १. आश्रय = जेमां स्फटिकमणि मूकेलो होय ते वस्तु. २. व्यावृत्त थवुं = जुदा थवुं; अटकवुं; रहित थवुं; पाछा फरवुं.
Page 297 of 513
PDF/HTML Page 328 of 544
single page version
अथ पुनरप्यात्मनोऽत्यन्तविभक्तत्वसिद्धये गतिविशिष्टव्यवहारजीवत्वहेतुपर्यायस्वरूप- मुपवर्णयति —
गाथात्रयम् । तदनन्तरं तेषां संयोगकारणं ‘अप्पा उवओगप्पा’ इत्यादि गाथाद्वयम् । तदनन्तरं
आ रीतथी पौद्गलिक प्राणोनो उच्छेद करवायोग्य छे. १५१. हवे फरीने पण, आत्मानुं अत्यंत विभक्तपणुं साधवा माटे, व्यवहारजीवत्वना हेतु एवा जे गतिविशिष्ट (देव -मनुष्यादि) पर्यायो तेमनुं स्वरूप वर्णवे छेः —
अन्वयार्थः — [अस्तित्वनिश्चितस्य अर्थस्य हि] अस्तित्वथी निश्चित अर्थनो (द्रव्यनो) [अर्थान्तरे संभूतः] अन्य अर्थमां (-द्रव्यमां) ऊपजतो [अर्थः] जे अर्थ (-भाव) [सः पर्यायः] ते पर्याय छे — [संस्थानादिप्रभेदैः] के जे संस्थानादि भेदो सहित होय छे. प्र. ३८
Page 298 of 513
PDF/HTML Page 329 of 544
single page version
स्वलक्षणभूतस्वरूपास्तित्वनिश्चितस्यैकस्यार्थस्य स्वलक्षणभूतस्वरूपास्तित्वनिश्चित एवान्य- स्मिन्नर्थे विशिष्टरूपतया संभावितात्मलाभोऽर्थोऽनेकद्रव्यात्मकः पर्यायः । स खलु पुद्गलस्य पुद्गलान्तर इव जीवस्य पुद्गले संस्थानादिविशिष्टतया समुपजायमानः संभाव्यत एव । उपपन्नश्चैवंविधः पर्यायः । अनेकद्रव्यसंयोगात्मत्वेन केवलजीवव्यतिरेक मात्रस्यैकद्रव्यपर्यायस्या- स्खलितस्यान्तरवभासनात् ।।१५२।।
अथ पर्यायव्यक्तीर्दर्शयति — प्रथमविशेषान्तराधिकारे समुदायपातनिका । तद्यथा — अथ पुनरपि शुद्धात्मनो विशेषभेदभावनार्थं नरनारकादिपर्यायरूपं व्यवहारजीवत्वहेतुं दर्शयति — अत्थित्तणिच्छिदस्स हि चिदानन्दैकलक्षणस्वरूपास्ति- त्वेन निश्चितस्य ज्ञातस्य हि स्फु टम् । कस्य । अत्थस्स परमात्मपदार्थस्य अत्थंतरम्हि शुद्धात्मार्थादन्यस्मिन् ज्ञानावरणादिकर्मरूपे अर्थान्तरे संभूदो संजात उत्पन्नः अत्थो यो नरनारकादिरूपोऽर्थः, पज्जाओ सो निर्विकारशुद्धात्मानुभूतिलक्षणस्वभावव्यञ्जनपर्यायादन्यादृशः सन् विभावव्यञ्जनपर्यायो भवति स इत्थंभूतपर्यायो जीवस्य । कैः कृत्वा जातः । संठाणादिप्पभेदेहिं संस्थानादिरहितपरमात्मद्रव्यविलक्षणैः संस्थानसंहननशरीरादिप्रभेदैरिति ।।१५२।। अथ तानेव पर्यायभेदान् व्यक्तीकरोति — णरणारयतिरियसुरा
टीकाः — स्वलक्षणभूत स्वरूप -अस्तित्वथी निश्चित (-नक्की थता) एक अर्थनो (-द्रव्यनो), स्वलक्षणभूत स्वरूप -अस्तित्वथी ज निश्चित एवा अन्य अर्थमां (-द्रव्यमां) विशिष्टरूपे (-भिन्न भिन्न रूपे) ऊपजतो जे अर्थ (-भाव), ते अनेकद्रव्यात्मक पर्याय छे. ते अनेकद्रव्यात्मक पर्याय खरेखर, जेम पुद्गलनो अन्य पुद्गलमां (अनेकद्रव्यात्मक पर्याय) ऊपजतो जोवामां आवे छे तेम, जीवनो पुद्गलमां संस्थानादिथी विशिष्टपणे (-संस्थान वगेरेना भेदो सहित) ऊपजतो अनुभवमां आवे ज छे. अने आवो पर्याय उपपन्न (-योग्य, घटित, न्याययुक्त) छे; कारण के जे केवळ जीवनो व्यतिरेकमात्र छे एवो अस्खलित एकद्रव्यपर्याय ज अनेक द्रव्योना संयोगात्मकपणे अंदरमां अवभासे (-जणाय) छे.
भावार्थः — जोके दरेक द्रव्यनुं स्वरूप -अस्तित्व सदाय भिन्न भिन्न रहे छे तोपण, जेम पुद्गलनो अन्य पुद्गलना संबंधे स्कंधरूप पर्याय थाय छे तेम जीवनो पुद्गलोना संबंधे देवादिक पर्याय थाय छे. जीवनो आवो अनेकद्रव्यात्मक देवादिपर्याय अयुक्त नथी; कारण के अंदरमां जोतां, अनेक द्रव्योनो संयोग होवा छतां पण, जीव कांई पुद्गलो साथे एकरूप पर्याय करतो नथी, परंतु त्यां पण एकला जीवनो (-पुद्गलपर्यायथी जुदो-) अस्खलित (-पोताथी नहि च्युत थतो) एकद्रव्यपर्याय ज सदाय वर्त्या करे छे. १५२.
Page 299 of 513
PDF/HTML Page 330 of 544
single page version
नारकस्तिर्यङ्मनुष्यो देव इति किल पर्याया जीवानाम् । ते खलु नामकर्मपुद्गल- विपाककारणत्वेनानेकद्रव्यसंयोगात्मकत्वात् कुकूलाङ्गारादिपर्याया जातवेदसः क्षोदखिल्व- संस्थानादिभिरिव संस्थानादिभिरन्यथैव भूता भवन्ति ।।१५३।। नरनारकतिर्यग्देवरूपा अवस्थाविशेषाः । संठाणादीहिं अण्णहा जादा संस्थानादिभिरन्यथा जाताः, मनुष्यभवे यत्समचतुरस्रादिसंस्थानमौदारिकशरीरादिकं च तदपेक्षया भवान्तरेऽन्यद्विसद्रशं संस्थानादिकं भवति । तेन कारणेन ते नरनारकादिपर्याया अन्यथा जाता भिन्ना भण्यन्ते; न च शुद्धबुद्धैकस्वभावपरमात्मद्रव्यत्वेन । कस्मात् । तृणकाष्ठपत्राकारादिभेदभिन्नस्याग्नेरिव स्वरूपं तदेव । पज्जाया जीवाणं ते च नरनारकादयो जीवानां विभावव्यञ्जनपर्याया भण्यन्ते । कैः कृत्वा । उदयादिहिं णामकम्मस्स उदयादिभिर्नामकर्मणो निर्दोषपरमात्मशब्दवाच्यान्निर्णामनिर्गोत्रादिलक्षणाच्छुद्धात्मद्रव्याद- न्यादृशैर्नामकर्मजनितैर्बन्धोदयोदीरणादिभिरिति । यत एव ते कर्मोदयजनितास्ततो ज्ञायते
अन्वयार्थः — [नरनारकतिर्यक्सुराः] मनुष्य, नारक, तिर्यंच अने देव — ए, [नामकर्मणः उदयादिभिः] नामकर्मना उदयादिकने लीधे [जीवानां पर्यायाः] जीवोना पर्याय छे — [संस्थानादिभिः] के जेओ संस्थानादि वडे [अन्यथा जाताः] अन्य अन्य प्रकारना होय छे.
टीकाः — नारक, तिर्यंच, मनुष्य अने देव — ए जीवोना पर्याय छे. तेओ नाम- कर्मरूप पुद्गलना विपाकने कारणे अनेक द्रव्यना संयोगात्मक छे, तेथी जेम +तुषानल, अंगार वगेरे अग्निना पर्यायो भूकारूप, गांगडारूप इत्यादि संस्थानो (आकारो) वडे अन्य अन्य प्रकारना होय छे, तेम जीवना ते नारकादिपर्यायो संस्थानादि वडे अन्य अन्य प्रकारना ज होय छे. १५३. +तुषानल = फोतरांनो अग्नि. [तुषानल भूकाना आकारे होय छे अने अंगारो गांगडाना आकारे होय छे.]
Page 300 of 513
PDF/HTML Page 331 of 544
single page version
यत्खलु स्वलक्षणभूतं स्वरूपास्तित्वमर्थनिश्चायकमाख्यातं स खलु द्रव्यस्य स्वभाव एव, सद्भावनिबद्धत्वाद्द्रव्यस्वभावस्य । यथासौ द्रव्यस्वभावो द्रव्यगुणपर्यायत्वेन स्थित्युत्पादव्ययत्वेन च त्रितयीं विकल्पभूमिकामधिरूढः परिज्ञायमानः परद्रव्ये मोहमपोह्य स्वपरविभागहेतुर्भवति, शुद्धात्मस्वरूपं न संभवन्तीति ।।१५३।। अथ स्वरूपास्तित्वलक्षणं परमात्मद्रव्यं योऽसौ जानाति स परद्रव्ये मोहं न करोतीति प्रकाशयति — जाणदि जानाति । जो यः कर्ता । कम् । तं पूर्वोक्तं दव्वसहावं परमात्मद्रव्यस्वभावम् । किंविशिष्टम् । सब्भावणिबद्धं स्वभावः स्वरूपसत्ता तत्र निबद्धमाधीनं तन्मयं
हवे, आत्मानुं अन्य द्रव्य साथे संयुक्तपणुं होवा छतां, *अर्थनिश्चायक अस्तित्वने स्व -परना विभागना हेतु तरीके समजावे छेः —
अन्वयार्थः — [यः] जे जीव [तं] ते (पूर्वोक्त) [सद्भावनिबद्धं] अस्तित्वनिष्पन्न, [त्रिधा समाख्यातं] त्रण प्रकारे कहेला, [सविकल्पं] भेदोवाळा [द्रव्यस्वभावं] द्रव्यस्वभावने [जानाति] जाणे छे, [सः] ते [अन्यद्रव्ये] अन्य द्रव्यमां [न मुह्यति] मोह पामतो नथी.
टीकाः — जे, द्रव्यने नक्की करनारुं, स्वलक्षणभूत स्वरूप -अस्तित्व कहेवामां आव्युं, ते खरेखर द्रव्यनो स्वभाव ज छे; कारण के द्रव्यनो स्वभाव अस्तित्वनिष्पन्न (अस्तित्वनो बनेलो) छे. द्रव्य -गुण -पर्यायपणे तथा ध्रौव्य -उत्पाद -व्ययपणे +त्रयात्मक भेदभूमिकामां आरूढ एवो आ द्रव्यस्वभाव जणातो थको परद्रव्य प्रत्येना मोहने दूर करीने स्व -परना *अर्थनिश्चायक = द्रव्यनो निश्चय करनारुं; द्रव्यने नक्की करनारुं. (द्रव्यनो निर्णय करवानुं साधन जे स्वरूप -अस्तित्व ते स्व -परनो भेद पाडवामां साधनभूत छे एम आ गाथामां समजावे छे.) +त्रयात्मक = त्रणस्वरूप; त्रणना समूहस्वरूप. (द्रव्यनो स्वभाव द्रव्य, गुण ने पर्याय एवा त्रण भेदोवाळो तथा ध्रौव्य, उत्पाद ने व्यय एवा त्रण भेदोवाळो छे.)
Page 301 of 513
PDF/HTML Page 332 of 544
single page version
ततः स्वरूपास्तित्वमेव स्वपरविभागसिद्धये प्रतिपदमवधार्यम् । तथाहि — यच्चेतनत्वान्वयलक्षणं द्रव्यं, यश्चेतनाविशेषत्वलक्षणो गुणो, यश्चेतनत्वव्यतिरेकलक्षणः पर्यायस्तत्त्रयात्मकं, या पूर्वोत्तरव्यतिरेकस्पर्शिना चेतनत्वेन स्थितिर्यावुत्तरपूर्वव्यतिरेकत्वेन चेतनस्योत्पादव्ययौ तत्त्रयात्मकं च स्वरूपास्तित्वं यस्य नु स्वभावोऽहं स खल्वयमन्यः । यच्चाचेतनत्वान्वयलक्षणं द्रव्यं, योऽचेतनाविशेषत्वलक्षणो गुणो, योऽचेतनत्वव्यतिरेकलक्षणः पर्यायस्तत्त्रयात्मकं, या पूर्वोत्तरव्यतिरेकस्पर्शिनाचेतनत्वेन स्थितिर्यावुत्तरपूर्वव्यतिरेकत्वेनाचेतनस्योत्पादव्ययौ तत्त्रयात्मकं च स्वरूपास्तित्वं यस्य तु स्वभावः पुद्गलस्य स खल्वयमन्यः । नास्ति मे मोहोऽस्ति स्वपरविभागः ।।१५४।। सद्भावनिबद्धम् । पुनरपि किंविशिष्टम् । तिहा समक्खादं त्रिधा समाख्यातं कथितम् । केवलज्ञानादयो गुणाः सिद्धत्वादिविशुद्धपर्यायास्तदुभयाधारभूतं परमात्मद्रव्यत्वमित्युक्तलक्षणत्रयात्मकं तथैव शुद्धोत्पादव्ययध्रौव्यत्रयात्मकं च यत्पूर्वोक्तं स्वरूपास्तित्वं तेन कृत्वा त्रिधा सम्यगाख्यातं कथितं प्रतिपादितम् । पुनरपि कथंभूतं आत्मस्वभावम् । सवियप्पं सविकल्पं पूर्वोक्तद्रव्यगुणपर्यायरूपेण सभेदम् । य इत्थंभूतमात्मस्वभावं जानाति, ण मुहदि सो अण्णदवियम्हि न मुह्यति सोऽन्यद्रव्ये, स तु विभागनो हेतु थाय छे, तेथी स्वरूप -अस्तित्व ज स्व -परना विभागनी सिद्धि माटे पदे पदे अवधारवुं (-ख्यालमां लेवुं). ते आ प्रमाणेः
(१) चेतनपणानो अन्वय जेनुं लक्षण छे एवुं जे द्रव्य, (२) चेतनाविशेषत्व (-चेतनानुं विशेषपणुं) जेनुं लक्षण छे एवो जे गुण अने (३) चेतनपणानो व्यतिरेक जेनुं लक्षण छे एवो जे पर्याय — ए त्रयात्मक (एवुं स्वरूप -अस्तित्व), तथा (१) *पूर्व ने उत्तर व्यतिरेकने स्पर्शनारा चेतनपणे जे ध्रौव्य अने (२ -३) चेतनना उत्तर ने पूर्व व्यतिरेकपणे जे उत्पाद ने व्यय — ए त्रयात्मक (एवुं) स्वरूप -अस्तित्व जेनो स्वभाव छे एवो हुं ते खरेखर आ अन्य छुं (अर्थात् हुं पुद्गलथी आ जुदो रह्यो). अने (१) अचेतनपणानो अन्वय जेनुं लक्षण छे एवुं जे द्रव्य, (२) अचेतनाविशेषत्व जेनुं लक्षण छे एवो जे गुण अने (३) अचेतनपणानो व्यतिरेक जेनुं लक्षण छे एवो जे पर्याय — ए त्रयात्मक (एवुं स्वरूप -अस्तित्व) तथा (१) पूर्व ने उत्तर व्यतिरेकने स्पर्शनारा अचेतनपणे जे ध्रौव्य अने (२ -३) अचेतनना उत्तर ने पूर्व व्यतिरेकपणे जे उत्पाद ने व्यय — ए त्रयात्मक (एवुं) स्वरूप -अस्तित्व जे पुद्गलनो स्वभाव छे ते खरेखर आ (माराथी) अन्य छे. (माटे) मने मोह नथी; स्व -परनो विभाग छे. *पूर्व एटले पहेलांनो; उत्तर एटले पछीनो. (चेतन पहेलांना अने पछीना बन्ने पर्यायोने स्पर्शे छे तेथी ते अपेक्षाए ध्रौव्य छे, पछीना अर्थात् वर्तमान पर्यायनी अपेक्षाए उत्पाद छे अने
Page 302 of 513
PDF/HTML Page 333 of 544
single page version
भेदज्ञानी विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावमात्मतत्त्वं विहाय देहरागादिपरद्रव्ये मोहं न गच्छतीत्यर्थः ।।१५४।। एवं नरनारकादिपर्यायैः सह परमात्मनो विशेषभेदकथनरूपेण प्रथमस्थले गाथात्रयं गतम् । अथात्मनः पूर्वोक्तप्रकारेण नरनारकादिपर्यायैः सह भिन्नत्वपरिज्ञानं जातं, तावदिदानीं तेषां संयोगकारणं कथ्यते — अप्पा आत्मा भवति । कथंभूतः । उवओगप्पा चैतन्यानुविधायी योऽसावुपयोगस्तेन निर्वृत्तत्वादुपयोगात्मा । उवओगो णाणदंसणं भणिदो स चोपयोगः सविकल्पं ज्ञानं निर्विकल्पं दर्शनमिति भणितः । सो वि सुहो सोऽपि ज्ञानदर्शनोपयोगो धर्मानुरागरूपः शुभः, असुहो विषयानुरागरूपो
भावार्थः — मनुष्य, देव वगेरे अनेकद्रव्यात्मक पर्यायोमां पण जीवनुं स्वरूप- अस्तित्व अने दरेक परमाणुनुं स्वरूप -अस्तित्व तद्दन भिन्नभिन्न छे. सूक्ष्मताथी जोतां त्यां जीव अने पुद्गलनुं स्वरूप -अस्तित्व (अर्थात् पोतपोतानां द्रव्य -गुण -पर्याय अने ध्रौव्य- उत्पाद -व्यय) स्पष्टपणे भिन्न जाणी शकाय छे. स्व -परनो भेद पाडवा माटे जीवे आ स्वरूप -अस्तित्वने पगले पगले ख्यालमां लेवुं योग्य छे. ते आ प्रमाणेः आ (जाणवामां आवतां) चेतन द्रव्य -गुण -पर्याय अने चेतन ध्रौव्य -उत्पाद -व्यय जेनो स्वभाव छे एवो हुं आ (पुद्गलथी) जुदो रह्यो; अने आ अचेतन द्रव्य -गुण -पर्याय अने अचेतन ध्रौव्य -उत्पाद- व्यय जेनो स्वभाव छे एवुं पुद्गल आ (माराथी) जुदुं रह्युं. माटे मने पर प्रत्ये मोह नथी; स्व -परनो भेद छे. १५४.
हवे आत्माने अत्यंत विभक्त करवा माटे परद्रव्यना संयोगना कारणनुं स्वरूप विचारे छेः —
अन्वयार्थः — [आत्मा उपयोगात्मा] आत्मा उपयोगात्मक छे; [उपयोगः] उपयोग [ज्ञानदर्शनं भणितः] ज्ञान -दर्शन कहेल छे; [अपि] अने [आत्मनः] आत्मानो [सः उपयोगः] ते उपयोग [शुभः अशुभः वा] शुभ अथवा अशुभ [भवति] होय छे.
Page 303 of 513
PDF/HTML Page 334 of 544
single page version
आत्मनो हि परद्रव्यसंयोगकारणमुपयोगविशेषः । उपयोगो हि तावदात्मनः स्वभाव- श्चैतन्यानुविधायिपरिणामत्वात् । स तु ज्ञानं दर्शनं च, साकारनिराकारत्वेनोभयरूपत्वा- च्चैतन्यस्य । अथायमुपयोगो द्वेधा विशिष्यते शुद्धाशुद्धत्वेन । तत्र शुद्धो निरुपरागः, अशुद्धः सोपरागः । स तु विशुद्धिसंक्लेशरूपत्वेन द्वैविध्यादुपरागस्य द्विविधः शुभोऽशुभश्च ।।१५५।।
द्वेषमोहरूपश्चाशुभः । वा वा शब्देन शुभाशुभानुरागरहितत्वेन शुद्धः । उवओगो अप्पणो हवदि इत्थं- भूतस्त्रिलक्षण उपयोग आत्मनः संबन्धी भवतीत्यर्थः ।।१५५।। अथोपयोगस्तावन्नरनारकादिपर्याय- कारणभूतस्य कर्मरूपस्य परद्रव्यस्य संयोगकारणं भवति । तावदिदानीं कस्य कर्मणः क उपयोगः कारणं
टीकाः — खरेखर आत्माने परद्रव्यना संयोगनुं कारण *उपयोगविशेष छे. प्रथम तो उपयोग खरेखर आत्मानो स्वभाव छे कारण के ते चैतन्य -अनुविधायी परिणाम छे (अर्थात् उपयोग चैतन्यने अनुसरीने थतो परिणाम छे). अने ते (उपयोग) ज्ञान ने दर्शन छे, कारण के चैतन्य १साकार ने २निराकार एम उभयरूप छे. हवे आ उपयोगना शुद्ध अने अशुद्ध एवा बे भेद पाडवामां आवे छे. तेमां, शुद्ध उपयोग निरुपराग (-निर्विकार) छे; अशुद्ध उपयोग सोपराग (-सविकार) छे. अने ते अशुद्ध उपयोग शुभ अने अशुभ एम बे प्रकारनो छे, कारण के उपराग विशुद्धिरूप अने संक्लेशरूप एम बे प्रकारनो छे (अर्थात् विकार मंदकषायरूप अने तीव्रकषायरूप एम बे प्रकारनो छे).
भावार्थः — आत्मा उपयोगस्वरूप छे. प्रथम तो उपयोगना बे भेद छेः शुद्ध अने अशुद्ध. पाछा अशुद्ध उपयोगना बे भेद छेः शुभ अने अशुभ. १५५.
परद्रव्यना संयोगनुं कारण छे एम १५६मी गाथामां कहेशे.)
२. निराकार = आकारो विनानुं; भेदो विनानुं; निर्विकल्प; सामान्य.
Page 304 of 513
PDF/HTML Page 335 of 544
single page version
उपयोगो हि जीवस्य परद्रव्यसंयोगकारणमशुद्धः । स तु विशुद्धिसंक्लेशरूपोपरागवशात् शुभाशुभत्वेनोपात्तद्वैविध्यः, पुण्यपापत्वेनोपात्तद्वैविध्यस्य परद्रव्यस्य संयोगकारणत्वेन निर्वर्त- यति । यदा तु द्विविधस्याप्यस्याशुद्धस्याभावः क्रियते तदा खलूपयोगः शुद्ध एवावतिष्ठते । स पुनरकारणमेव परद्रव्यसंयोगस्य ।।१५६।।
अथ शुभोपयोगस्वरूपं प्ररूपयति — भवतीति विचारयति — उवओगो जदि हि सुहो उपयोगो यदि चेत् हि स्फु टं शुभो भवति । पुण्णं जीवस्स संचयं जादि तदा काले द्रव्यपुण्यं कर्तृ जीवस्य संचयमुपचयं वृद्धिं याति बध्यत इत्यर्थः । असुहो वा तह पावं अशुभोपयोगो वा तथा तेनैव प्रकारेण पुण्यवद्द्रव्यपापं संचयं याति । तेसिमभावे ण चयमत्थि तयोरभावे न चयोऽस्ति । निर्दोषिनिजपरमात्मभावनारूपेण शुद्धोपयोगबलेन यदा तयोर्द्वयोः शुभाशुभो- पयोगयोरभावः क्रियते तदोभयः संचयः कर्मबन्धो नास्तीत्यर्थः ।।१५६।। एवं शुभाशुभशुद्धोपयोग- त्रयस्य सामान्यकथनरूपेण द्वितीयस्थले गाथाद्वयं गतम् । अथ विशेषेण शुभोपयोगस्वरूपं
अन्वयार्थः — [उपयोगः] उपयोग [यदि हि] जो [शुभः] शुभ होय [जीवस्य] तो जीवने [पुण्यं] पुण्य [संचयं याति] संचय पामे छे [तथा वा अशुभः] अने जो अशुभ होय [पापं] तो पाप संचय पामे छे. [तयोः अभावे] तेमना (बन्नेना) अभावमां [चयः न अस्ति] संचय थतो नथी.
टीकाः — जीवने परद्रव्यना संयोगनुं कारण अशुद्ध उपयोग छे. अने ते (अशुद्ध उपयोग) विशुद्धि अने संक्लेशरूप उपरागने लीधे शुभ अने अशुभपणे द्विविधताने पाम्यो थको, जे पुण्य अने पापपणे द्विविधताने पामे छे एवुं जे परद्रव्य तेना संयोगना कारण तरीके काम करे छे. (उपराग मंदकषायरूप अने तीव्रकषायरूप एम बे प्रकारनो होवाथी अशुद्ध उपयोग पण शुभ अने अशुभ एवा बे प्रकारनो छे; तेमां, शुभ उपयोग पुण्यरूप परद्रव्यना संयोगनुं कारण थाय छे अने अशुभ उपयोग पापरूप परद्रव्यना संयोगनुं कारण थाय छे.) परंतु ज्यारे बन्ने प्रकारना आ अशुद्ध उपयोगनो अभाव करवामां आवे छे त्यारे खरेखर उपयोग शुद्ध ज रहे छे; अने ते तो परद्रव्यना संयोगनुं अकारण ज छे (अर्थात् शुद्ध उपयोग परद्रव्यना संयोगनुं कारण नथी). १५६.
Page 305 of 513
PDF/HTML Page 336 of 544
single page version
विशिष्टक्षयोपशमदशाविश्रान्तदर्शनचारित्रमोहनीयपुद्गलानुवृत्तिपरत्वेन परिगृहीत- शोभनोपरागत्वात् परमभट्टारकमहादेवाधिदेवपरमेश्वरार्हत्सिद्धसाधुश्रद्धाने समस्तभूतग्रामानु- कम्पाचरणे च प्रवृत्तः शुभ उपयोगः ।।१५७।।
अथाशुभोपयोगस्वरूपं प्ररूपयति — व्याख्याति — जो जाणादि जिणिंदे यः कर्ता जानाति । कान् । अनन्तज्ञानादिचतुष्टयसहितान् क्षुधाद्यष्टा- दशदोषरहितांश्च जिनेन्द्रान् । पेच्छदि सिद्धे पश्यति । कान् । ज्ञानावरणाद्यष्टकर्मरहितान्सम्यक्त्वाद्यष्ट- गुणान्तर्भूतानन्तगुणसहितांश्च सिद्धान् । तहेव अणगारे तथैवानागारान् । अनागारशब्दवाच्यान्निश्चय- व्यवहारपञ्चाचारादियथोक्तलक्षणानाचार्योपाध्यायसाधून् । जीवेसु साणुकंपो त्रसस्थावरजीवेषु सानुकम्पः सदयः । उवओगो सो सुहो स इत्थंभूत उपयोगः शुभो भण्यते । स च कस्य भवति । तस्स तस्य पूर्वोक्त-
अन्वयार्थः — [यः] जे [जिनेन्द्रान्] जिनेंन्द्रोने [जानाति] जाणे छे, [सिद्धान् तथैव अनागारान्] सिद्धोने तथा अणगारोने (आचार्यो, उपाध्यायो अने साधुओने) [पश्यति] श्रद्धे छे, [जीवेषु सानुकम्पः] जीवो प्रत्ये अनुकंपायुक्त छे, [तस्य] तेने [सः] ते [शुभः उपयोगः] शुभ उपयोग छे.
टीकाः — विशिष्ट (खास प्रकारनी) क्षयोपशमदशामां रहेलां दर्शनमोहनीय अने चारित्रमोहनीयरूप पुद्गलो अनुसार परिणतिमां लागेलो होवाने लीधे शुभ *उपराग ग्रह्यो होवाथी, जे (उपयोग) परम भट्टारक, महा देवाधिदेव, परमेश्वर एवा अर्हंतनी, सिद्धनी अने साधुनी श्रद्धा करवामां तथा समस्त जीवसमूहनी अनुकंपा आचरवामां प्रवर्ते छे, ते शुभ उपयोग छे. १५७.
हवे अशुभ उपयोगनुं स्वरूप प्ररूपे छेः — *उपरागनो अर्थ २४८मा पाने पदटिप्पणमां जुओ. प्र. ३९
Page 306 of 513
PDF/HTML Page 337 of 544
single page version
विसयकसाओगाढो दुस्सुदिदुच्चित्तदुट्ठगोट्ठिजुदो । उग्गो उम्मग्गपरो उवओगो जस्स सो असुहो ।।१५८।।
विशिष्टोदयदशाविश्रान्तदर्शनचारित्रमोहनीयपुद्गलानुवृत्तिपरत्वेन परिगृहीताशोभनोप- रागत्वात्परमभट्टारकमहादेवाधिदेवपरमेश्वरार्हत्सिद्धसाधुभ्योऽन्यत्रोन्मार्गश्रद्धाने विषयकषाय- दुःश्रवणदुराशयदुष्टसेवनोग्रताचरणे च प्रवृत्तोऽशुभोपयोगः ।।१५८।। लक्षणजीवस्येत्यभिप्रायः ।।१५७।। अथाशुभोपयोगस्वरूपं निरूपयति — विसयकसाओगाढो विषय- कषायावगाढः । दुस्सुदिदुच्चित्तदुट्ठगोट्ठिजुदो दुःश्रुतिदुश्चित्तदुष्टगोष्ठियुतः । उग्गो उग्रः । उम्मग्गपरो उन्मार्गपरः । उवओगो एवं विशेषणचतुष्टययुक्त उपयोगः परिणामः जस्स यस्य जीवस्य भवति सो असुहो स उपयोगस्त्वशुभो भण्यते, अभेदेन पुरुषो वा । तथाहि — विषयकषायरहितशुद्धचैतन्यपरिणतेः प्रतिपक्ष- भूतो विषयकषायावगाढो विषयकषायपरिणतः । शुद्धात्मतत्त्वप्रतिपादिका श्रुतिः सुश्रुतिस्तद्विलक्षणा दुःश्रुतिः मिथ्याशास्त्रश्रुतिर्वा; निश्चिन्तात्मध्यानपरिणतं सुचित्तं, तद्विनाशकं दुश्चित्तं, स्वपरनिमित्तेष्ट- कामभोगचिन्तापरिणतं रागाद्यपध्यानं वा; परमचैतन्यपरिणतेर्विनाशिका दुष्टगोष्ठी, तत्प्रतिपक्षभूत- कुशीलपुरुषगोष्ठी वा । इत्थंभूतदुःश्रुतिदुश्चित्तदुष्टगोष्ठीभिर्युतो दुःश्रुतिदुश्चित्तदुष्टगोष्ठियुक्तः । परमोपशम-
अन्वयार्थः — [यस्य उपयोगः] जेनो उपयोग [विषयकषायावगाढः] विषय -कषायमां अवगाढ (मग्न) छे, [दुःश्रुतिदुश्चित्तदुष्टगोष्ठियुतः] कुश्रुति, कुविचार अने कुसंगतिमां जोडायेलो छे, [उग्रः] उग्र छे तथा [उन्मार्गपरः] उन्मार्गमां लागेलो छे, [सः अशुभः] तेने ते अशुभ उपयोग छे.
टीकाः — विशिष्ट उदयदशामां रहेलां दर्शनमोहनीय अने चारित्रमोहनीयरूप पुद्गलो अनुसार परिणतिमां लागेलो होवाने लीधे अशुभ उपराग ग्रह्यो होवाथी, जे (उपयोग) परम भट्टारक, महा देवाधिदेव, परमेश्वर एवा अर्हंत, सिद्ध अने साधु सिवाय अन्यनी — उन्मार्गनी — श्रद्धा करवामां तथा विषय, कषाय, कुश्रवण, कुविचार, कुसंग अने उग्रता आचरवामां प्रवर्ते छे, ते अशुभ उपयोग छे. १५८.
Page 307 of 513
PDF/HTML Page 338 of 544
single page version
यो हि नामायं परद्रव्यसंयोगकारणत्वेनोपन्यस्तोऽशुद्ध उपयोगः स खलु मन्द- तीव्रोदयदशाविश्रान्तपरद्रव्यानुवृत्तितन्त्रत्वादेव प्रवर्तते, न पुनरन्यस्मात् । ततोऽहमेष सर्वस्मिन्नेव परद्रव्ये मध्यस्थो भवामि । एवं भवंश्चाहं परद्रव्यानुवृत्तितन्त्रत्वाभावात् शुभेनाशुभेन वाशुद्धोप- भावपरिणतपरमचैतन्यस्वभावात्प्रतिकूलः उग्रः । वीतरागसर्वज्ञप्रणीतनिश्चयव्यवहारमोक्षमार्गाद्विलक्षण उन्मार्गपरः । इत्थंभूतविशेषणचतुष्टयसहित उपयोगः परिणामः तत्परिणतपुरुषो वेत्यशुभोपयोगो भण्यत इत्यर्थः ।।१५८।। अथ शुभाशुभरहितशुद्धोपयोगं प्ररूपयति — असुहोवओगरहिदो अशुभोपयोगरहितो भवामि । स कः अहं अहं कर्ता । पुनरपि कथंभूतः । सुहोवजुत्तो ण शुभोपयोगयुक्तः परिणतो न भवामि । क्व विषयेऽसौ शुभोपयोगः । अण्णदवियम्हि निजपरमात्मद्रव्यादन्यद्रव्ये । तर्हि कथंभूतो भवामि । होज्जं मज्झत्थो जीवितमरणलाभालाभसुखदुःखशत्रुमित्रनिन्दाप्रशंसादिविषये मध्यस्थो भवामि । इत्थंभूतः सन् किं करोमि । णाणप्पगमप्पगं झाए ज्ञानात्मकमात्मानं ध्यायामि । ज्ञानेन निर्वृत्तं ज्ञानात्मकं
हवे परद्रव्यना संयोगनुं जे कारण (अशुद्ध उपयोग) तेना विनाशने अभ्यासे छेः —
अन्वयार्थः — [अन्यद्रव्ये] अन्य द्रव्यमां [मध्यस्थः] मध्यस्थ [भवन्] थतो [अहम्] हुं [अशुभोपयोगरहितः] अशुभोपयोग रहित थयो थको तेम ज [शुभोपयुक्तः न] शुभोपयुक्त नहि थयो थको [ज्ञानात्मक म्] ज्ञानात्मक [आत्मकं] आत्माने [ध्यायामि] ध्याउं छुं.
टीकाः — जे आ, (१५६मी गाथामां) परद्रव्यना संयोगना कारण तरीके कहेवामां आवेलो अशुद्ध उपयोग, ते खरेखर मंद -तीव्र उदयदशामां रहेला परद्रव्य अनुसार परिणतिने आधीन थवाथी ज प्रवर्ते छे, परंतु अन्य (कोई) कारणथी नहि. माटे बधाय परद्रव्यमां हुं आ मध्यस्थ थाउं. अने एम मध्यस्थ थतो हुं परद्रव्य अनुसार
Page 308 of 513
PDF/HTML Page 339 of 544
single page version
योगेन निर्मुक्तो भूत्वा केवलस्वद्रव्यानुवृत्तिपरिग्रहात् प्रसिद्धशुद्धोपयोग उपयोगात्मनात्मन्येव नित्यं निश्चलमुपयुक्तस्तिष्ठामि । एष मे परद्रव्यसंयोगकारणविनाशाभ्यासः ।।१५९।।
ध्यायामीति शुद्धोपयोगलक्षणं ज्ञातव्यम् ।।१५९।। एवं शुभाशुभशुद्धोपयोगविवरणरूपेण तृतीयस्थले
मुक्त थईने, केवळ स्वद्रव्य अनुसार परिणतिने ग्रहवाथी जेने शुद्धोपयोग सिद्ध थयो छे
एवो थयो थको, उपयोगात्मा वडे (उपयोगरूप निज स्वरूप वडे) आत्मामां ज सदा
निश्चळपणे उपयुक्त रहुं छुं. आ मारो परद्रव्यना संयोगना कारणना विनाशनो अभ्यास
छे. १५९.
अन्वयार्थः — [अहं देहः न] हुं देह नथी, [मनः न] मन नथी, [च एव] तेम ज [वाणी न] वाणी नथी; [तेषां कारणं न] तेमनुं कारण नथी, [कर्ता न] कर्ता नथी, [कारयिता न] कारयिता (करावनार) नथी, [कर्तॄणाम् अनुमन्ता न एव] कर्तानो अनुमोदक नथी.
Page 309 of 513
PDF/HTML Page 340 of 544
single page version
शरीरं च वाचं च मनश्च परद्रव्यत्वेनाहं प्रपद्ये; ततो न तेषु कश्चिदपि मम पक्षपातोऽस्ति, सर्वत्राप्यहमत्यन्तं मध्यस्थोऽस्मि । तथाहि — न खल्वहं शरीरवाङ्मनसां स्वरूपाधारभूतमचेतनद्रव्यमस्मि; तानि खलु मां स्वरूपाधारमन्तरेणाप्यात्मनः स्वरूपं धारयन्ति । ततोऽहं शरीरवाङ्मनःपक्षपातमपास्यात्यन्तं मध्यस्थोऽस्मि । न च मे शरीरवाङ्मनःकारणा- चेतनद्रव्यत्वमस्ति; तानि खलु मां कारणमन्तरेणापि कारणवन्ति भवन्ति । ततोऽहं तत्कारणत्वपक्षपातमपास्यास्म्ययमत्यन्तं मध्यस्थः । न च मे स्वतन्त्रशरीरवाङ्मनःकारकाचेतन- द्रव्यत्वमस्ति; तानि खलु मां कर्तारमन्तरेणापि क्रियमाणानि । ततोऽहं तत्कर्तृत्व- पक्षपातमपास्यास्म्ययमत्यन्तं मध्यस्थः । न च मे स्वतन्त्रशरीरवाङ्मनःकारकाचेतनद्रव्य- प्रयोजकत्वमस्ति; तानि खलु मां कारकप्रयोजकमन्तरेणापि क्रियमाणानि । ततोऽहं तत्कारक- प्रयोजकत्वपक्षपातमपास्यास्म्ययमत्यन्तं मध्यस्थः । न च मे स्वतन्त्रशरीरवाङ्मनःकारका- स्वशुद्धात्मभावनाविषये यत्कृतकारितानुमतस्वरूपं तद्विलक्षणं यन्मनोवचनकायविषये कृतकारितानु- मतस्वरूपं तन्नाहं भवामि । ततः कारणात्तत्पक्षपातं मुक्त्वात्यन्तमध्यस्थोऽस्मीति तात्पर्यम् ।।१६०।।
टीकाः — शरीर, वाणी अने मनने हुं परद्रव्यपणे समजुं छुं; तेथी तेमनां प्रत्ये मने कांई पण पक्षपात नथी, (ते) बधांय प्रत्ये हुं अत्यंत मध्यस्थ छुं. ते आ प्रमाणेः
खरेखर हुं शरीर, वाणी अने मनना स्वरूपना आधारभूत एवुं अचेतनद्रव्य नथी; हुं स्वरूप -आधार विना पण (अर्थात् हुं तेमना स्वरूपनो आधार होया विना पण) तेओ खरेखर पोताना स्वरूपने धारे छे. माटे हुं शरीर, वाणी अने मननो पक्षपात छोडी अत्यंत मध्यस्थ छुं.
वळी हुं शरीर, वाणी अने मननुं कारण एवुं अचेतनद्रव्य नथी; हुं कारण विना पण (अर्थात् हुं कारण होया विना पण) तेओ खरेखर कारणवाळां छे. माटे तेमना कारणपणानो पक्षपात छोडी हुं आ अत्यंत मध्यस्थ छुं.
वळी हुं स्वतंत्रपणे शरीर, वाणी अने मननुं कारक ( – करनारुं, कर्ता) एवुं अचेतनद्रव्य नथी; हुं कर्ता विना पण तेओ खरेखर कराय छे. माटे तेमना कर्तापणानो पक्षपात छोडी हुं आ अत्यंत मध्यस्थ छुं.
वळी हुं स्वतंत्रपणे शरीर, वाणी अने मननुं कारक ( – करनारुं, कर्ता) एवुं जे अचेतनद्रव्य तेनो प्रयोजक नथी; हुं कर्ता -प्रयोजक विना पण (अर्थात् हुं तेमना कर्तानो प्रयोजक — तेमनो करावनार – होया विना पण) तेओ खरेखर कराय छे. माटे तेमना कर्ताना प्रयोजकपणानो (करावनारपणानो) पक्षपात छोडी हुं आ अत्यंत मध्यस्थ छुं.