Pravachansar-Gujarati (Devanagari transliteration). Gatha: 161-173.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 18 of 28

 

Page 310 of 513
PDF/HTML Page 341 of 544
single page version

चेतनद्रव्यानुज्ञातृत्वमस्ति; तानि खलु मां कारकानुज्ञातारमन्तरेणापि क्रियमाणानि ततोऽहं तत्कारकानुज्ञातृत्वपक्षपातमपास्यास्म्ययमत्यन्तं मध्यस्थः ।।१६०।।

अथ शरीरवाङ्मनसां परद्रव्यत्वं निश्चिनोति
देहो य मणो वाणी पोग्गलदव्वप्पग त्ति णिद्दिट्ठा
पोग्गलदव्वं हि पुणो पिंडो परमाणुदव्वाणं ।।१६१।।
देहश्च मनो वाणी पुद्गलद्रव्यात्मका इति निर्दिष्टाः
पुद्गलद्रव्यमपि पुनः पिण्डः परमाणुद्रव्याणाम् ।।१६१।।

शरीरं च वाक् च मनश्च त्रीण्यपि परद्रव्यं, पुद्गलद्रव्यात्मकत्वात् पुद्गलद्रव्यत्वं तु तेषां पुद्गलद्रव्यस्वलक्षणभूतस्वरूपास्तित्वनिश्चितत्वात् तथाविधपुद्गलद्रव्यं त्वनेकपरमाणु- अथ कायवाङ्मनसां शुद्धात्मस्वरूपात्परद्रव्यत्वं व्यवस्थापयतिदेहो य मणो वाणी पोग्गलदव्वप्पग त्ति णिद्दिट्ठा देहश्च मनो वाणी तिस्रोऽपि पुद्गलद्रव्यात्मका इति निर्दिष्टाः कस्मात् व्यवहारेण जीवेन सहैकत्वेपि निश्चयेन परमचैतन्यप्रकाशपरिणतेर्भिन्नत्वात् पुद्गलद्रव्यं किं भण्यते पोग्गलदव्वं हि पुणो पिंडो परमाणुदव्वाणं पुद्गलद्रव्यं हि स्फु टं पुनः पिण्डः समूहो भवति केषाम् परमाणुद्रव्याणा- मित्यर्थः ।।१६१।। अथात्मनः शरीररूपपरद्रव्याभावं तत्कर्तृत्वाभावं च निरूपयतिणाहं पोग्गलमइओ तेनो अनुमोदक नथी; हुं कर्ता -अनुमोदक विना पण (अर्थात् हुं तेमना कर्तानो अनुमोदक होया विना पण) तेओ खरेखर कराय छे. माटे तेमना कर्ताना अनुमोदकपणानो पक्षपात छोडी हुं आ अत्यंत मध्यस्थ छुं. १६०.

हवे शरीर, वाणी अने मननुं परद्रव्यपणुं नक्की करे छेः
मन, वाणी तेम ज देह पुद्गलद्रव्यरूप निर्दिष्ट छे;
ने तेह पुद्गलद्रव्य बहु परमाणुओनो पिंड छे. १६१.

अन्वयार्थः[देहः च मनः वाणी] देह, मन अने वाणी [पुद्गलद्रव्यात्मकाः] पुद्गलद्रव्यात्मक [इति निर्दिष्टाः] (वीतरागदेवे) कह्यां छे; [अपि पुनः] अने [पुद्गलद्रव्यं] ते देहादि पुद्गलद्रव्य [परमाणुद्रव्याणां पिण्डः] परमाणुद्रव्योनो पिंड छे.

टीकाःशरीर, वाणी अने मन त्रणेय परद्रव्य छे, कारण के पुद्गलद्रव्यात्मक छे. तेमने पुद्गलद्रव्यपणुं छे, कारण के तेओ पुद्गलद्रव्यना स्वलक्षणभूत स्वरूप -अस्तित्वमां


Page 311 of 513
PDF/HTML Page 342 of 544
single page version

द्रव्याणामेकपिण्डपर्यायेण परिणामः, अनेकपरमाणुद्रव्यस्वलक्षणभूतस्वरूपास्तित्वानामनेकत्वेऽपि कथंचिदेकत्वेनावभासनात् ।।१६१।।

अथात्मनः परद्रव्यत्वाभावं परद्रव्यकर्तृत्वाभावं च साधयति
णाहं पोग्गलमइओ ण ते मया पोग्गला कया पिंडं
तम्हा हि ण देहोऽहं कत्ता वा तस्स देहस्स ।।१६२।।
नाहं पुद्गलमयो न ते मया पुद्गलाः कृताः पिण्डम्
तस्माद्धि न देहोऽहं कर्ता वा तस्य देहस्य ।।१६२।।

यदेतत्प्रकरणनिर्धारितं पुद्गलात्मकमन्तर्नीतवाङ्मनोद्वैतं शरीरं नाम परद्रव्यं न तावदहमस्मि, ममापुद्गलमयस्य पुद्गलात्मकशरीरत्वविरोधात् न चापि तस्य कारणद्वारेण नाहं पुद्गलमयः ण ते मया पोग्गला कया पिंडा न च ते पुद्गला मया कृताः पिण्डाः तम्हा हि ण देहोऽहं तस्माद्देहो न भवाम्यहं हि स्फु टं कत्ता वा तस्स देहस्स कर्ता वा न भवामि तस्य देहस्येति निश्चित (-रहेलां) छे. *तथाविध पुद्गलद्रव्य अनेक परमाणुद्रव्योनो एकपिंडपर्यायरूपे परिणाम छे, कारण के अनेक परमाणुद्रव्योनां स्वलक्षणभूत स्वरूप -अस्तित्वो अनेक होवा छतां कथंचित् (स्निग्धत्व -रूक्षत्वकृत बंधपरिणामनी अपेक्षाए) एकपणे अवभासे छे. १६१.

हवे आत्माने परद्रव्यपणानो अभाव अने परद्रव्यना कर्तापणानो अभाव सिद्ध करे छेः

हुं पौद्गलिक नथी, पुद्गलो में पिंडरूप कर्यां नथी;
तेथी नथी हुं देह वा ते देहनो कर्ता नथी. १६२.

अन्वयार्थः[अहं पुद्गलमयः न] हुं पुद्गलमय नथी अने [ते पुद्गलाः] ते पुद्गलो [मया पिण्डं न कृताः] में पिंडरूप कर्यां नथी; [तस्मात् हि] तेथी [अहं न देहः] हुं देह नथी [वा] तेम ज [तस्य देहस्य कर्ता] ते देहनो कर्ता नथी.

टीकाःप्रथम तो, जे आ प्रकरणथी निर्धारित, पुद्गलात्मक शरीर नामनुं परद्रव्यके जेनी अंदर वाणी अने मन ए बे समाई जाय छेते हुं नथी, कारण के अपुद्गलमय एवो हुं पुद्गलात्मक शरीरपणे होवामां विरोध छे. वळी एवी ज रीते *तथाविध = ते प्रकारनुं अर्थात् शरीरादिरूप.


Page 312 of 513
PDF/HTML Page 343 of 544
single page version

क र्तृद्वारेण कर्तृप्रयोजकद्वारेण कर्त्रनुमन्तृद्वारेण वा शरीरस्य कर्ताहमस्मि, ममानेकपरमाणु- द्रव्यैकपिण्डपर्यायपरिणामस्याकर्तृरनेकपरमाणुद्रव्यैकपिण्डपर्यायपरिणामात्मकशरीरकर्तृत्वस्य सर्वथा विरोधात् ।।१६२।।

अथ कथं परमाणुद्रव्याणां पिण्डपर्यायपरिणतिरिति संदेहमपनुदति
अपदेसो परमाणू पदेसमेत्तो य सयमसद्दो जो
णिद्धो वा लुक्खो वा दुपदेसादित्तमणुभवदि ।।१६३।।
अप्रदेशः परमाणुः प्रदेशमात्रश्च स्वयमशब्दो यः
स्निग्धो वा रूक्षो वा द्विप्रदेशादित्वमनुभवति ।।१६३।।

अयमत्रार्थःदेहोऽहं न भवामि कस्मात् अशरीरसहजशुद्धचैतन्यपरिणतत्वेन मम देहत्वविरोधात् कर्ता वा न भवामि तस्य देहस्य तदपि कस्मात् निःक्रियपरमचिज्ज्योतिःपरिणतत्वेन मम देहकर्तृत्वविरोधादिति ।।१६२।। एवं कायवाङ्मनसां शुद्धात्मना सह भेदकथनरूपेण चतुर्थस्थले गाथात्रयं गतम् इति पूर्वोक्तप्रकारेण ‘अत्थित्तणिच्छिदस्स हि’ इत्याद्येकादशगाथाभिः स्थलचतुष्टयेन प्रथमो तेना (अर्थात् शरीरना) कारण द्वारा, कर्ता द्वारा, कर्ताना प्रयोजक द्वारा के कर्ताना अनुमोदक द्वारा, शरीरनो कर्ता हुं नथी, कारण के अनेक परमाणुद्रव्योना एकपिंडपर्यायरूप परिणामनो अकर्ता एवो हुं अनेक परमाणुद्रव्योना एकपिंडपर्यायरूप *परिणामात्मक शरीरना कर्तापणे होवामां सर्वथा विरोध छे. १६२.

हवे ‘परमाणुद्रव्योने पिंडपर्यायरूप परिणति कई रीते थाय छे’ एवा संदेहने दूर करे छेः

परमाणु जे अप्रदेश, तेम प्रदेशमात्र, अशब्द छे,
ते स्निग्ध रूक्ष बनी प्रदेशद्वयादिवत्त्व अनुभवे. १६३.

अन्वयार्थः[परमाणुः] परमाणु [यः अप्रदेशः] के जे अप्रदेश छे, [प्रदेशमात्रः] प्रदेशमात्र छे [च] अने [स्वयम् अशब्दः] पोते अशब्द छे, [स्निग्धः वा रूक्षः वा] ते स्निग्ध अथवा रूक्ष थयो थको [द्विप्रदेशादित्वम् अनुभवति] द्विप्रदेशादिपणुं अनुभवे छे. *शरीर अनेक परमाणुद्रव्योनो एकपिंडपर्यायरूप परिणाम छे.


Page 313 of 513
PDF/HTML Page 344 of 544
single page version

परमाणुर्हि द्वयादिप्रदेशानामभावादप्रदेशः, एकप्रदेशसद्भावात्प्रदेशमात्रः, स्वयमनेक- परमाणुद्रव्यात्मकशब्दपर्यायव्यक्त्यसंभवादशब्दश्च यतश्चतुःस्पर्शपञ्चरसद्विगन्धपञ्चवर्णानाम- विरोधेन सद्भावात् स्निग्धो वा रूक्षो वा स्यात्, तत एव तस्य पिण्डपर्यायपरिणतिरूपा द्विप्रदेशादित्वानुभूतिः अथैवं स्निग्धरूक्षत्वं पिण्डत्वसाधनम् ।।१६३।।

अथ कीद्रशं तत्स्निग्धरूक्षत्वं परमाणोरित्यावेदयति विशेषान्तराधिकारः समाप्तः अथ केवलपुद्गलबन्धमुख्यत्वेन नवगाथापर्यन्तं व्याख्यानं करोति तत्र स्थलद्वयं भवति परमाणूनां परस्परबन्धकथनार्थं ‘अपदेसो परमाणू’ इत्यादिप्रथमस्थले गाथाचतुष्टयम् तदनन्तरं स्कन्धानां बन्धमुख्यत्वेन ‘दुपदेसादी खंधा’ इत्यादिद्वितीयस्थले गाथापञ्चकम् एवं द्वितीयविशेषान्तराधिकारे समुदायपातनिका अथ यद्यात्मा पुद्गलानां पिण्डं न करोति तर्हि कथं पिण्डपर्यायपरिणतिरिति प्रश्ने प्रत्युत्तरं ददातिअपदेसो अप्रदेशः स कः परमाणू पुद्गलपरमाणुः पुनरपि कथंभूतः पदेसमेत्तो य द्वितीयादिप्रदेशाभावात् प्रदेशमात्रश्च पुनश्च किंरूपः सयमसद्दो य स्वयं व्यक्तिरूपेणाशब्दः एवं विशेषणत्रयविशिष्टः सन् णिद्धो वा लुक्खो वा स्निग्धो वा रूक्षो वा यतः कारणात्संभवति ततः कारणात् दुपदेसादित्तमणुहवदि द्विप्रदेशादिरूपं बन्धमनुभवतीति तथाहि यथायमात्मा शुद्धबुद्धैकस्वभावेन बन्धरहितोऽपि पश्चादशुद्धनयेन स्निग्धस्थानीयरागभावेन रूक्षस्थानीयद्वेषभावेन यदा परिणमति तदा परमागमकथितप्रकारेण बन्धमनुभवति, तथा परमाणुरपि स्वभावेन बन्धरहितोऽपि यदा बन्धकारणभूतस्निग्धरूक्षगुणेन परिणतो भवति तदा पुद्गलान्तरेण सह विभावपर्यायरूपं बन्धमनुभवतीत्यर्थः ।।१६३।। अथ कीद्रशं तत्स्निग्धरूक्षत्वमिति पृष्टे प्रत्युत्तरं ददाति

टीकाःखरेखर परमाणु द्वि -आदि (बे, त्रण वगेरे) प्रदेशोना अभावने लीधे अप्रदेश छे, एक प्रदेशना सद्भावने लीधे प्रदेशमात्र छे अने स्वयं अनेक परमाणुद्रव्यात्मक शब्द पर्यायनी व्यक्तिना (-प्रगटताना) असंभवने लीधे अशब्द छे. (ते परमाणु) अविरोधपूर्वक चार स्पर्श, पांच रस, बे गंध अने पांच वर्णना सद्भावने लीधे स्निग्ध (चीकणो) अथवा रूक्ष (लूखो) थाय छे तेथी ज तेने *पिंडपर्यायपणे परिणतिरूप द्विप्रदेशादिपणानी अनुभूति थाय छे. आ रीते स्निग्धरूक्षपणुं पिंडपणानुं कारण छे. १६३.

हवे परमाणुने ते स्निग्ध -रूक्षपणुं केवा प्रकारनुं होय छे ते कहे छेः *एक परमाणुने बीजा एक परमाणु साथे पिंडरूपे परिणति ते द्विप्रदेशीपणानी अनुभूति छे; एक परमाणुने बीजा बे परमाणुओ साथे पिंडरूपे परिणति ते त्रिप्रदेशीपणानो अनुभव छे. आ प्रमाणे परमाणु अन्य परमाणुओ साथे पिंडरूपे परिणमतां अनेकप्रदेशीपणुं अनुभवे छे. प्र. ३९


Page 314 of 513
PDF/HTML Page 345 of 544
single page version

एगुत्तरमेगादी अणुस्स णिद्धत्तणं च लुक्खत्तं
परिणामादो भणिदं जाव अणंतत्तमणुभवदि ।।१६४।।
एकोत्तरमेकाद्यणोः स्निग्धत्वं वा रूक्षत्वम्
परिणामाद्भणितं यावदनन्तत्वमनुभवति ।।१६४।।

परमाणोर्हि तावदस्ति परिणामः तस्य वस्तुस्वभावत्वेनानतिक्रमात् ततस्तु परिणामा- दुपात्तकादाचित्कवैचित्र्यं चित्रगुणयोगित्वात्परमाणोरेकाद्येकोत्तरानन्तावसानाविभागपरिच्छेद- व्यापि स्निग्धत्वं वा रूक्षत्वं वा भवति ।।१६४।। एगुत्तरमेगादी एकोत्तरमेकादि किम् णिद्धत्तणं च लुक्खत्तं स्निग्धत्वं रूक्षत्वं च कर्मतापन्नम् भणिदं भणितं कथितम् किंपर्यन्तम् जाव अणंतत्तमणुभवदि अनन्तत्वमनन्तपर्यन्तं यावदनुभवति प्राप्नोति कस्मात्सकाशात् परिणामादो परिणतिविशेषात्परिणामित्वादित्यर्थः कस्य संबन्धि अणुस्स अणोः पुद्गलपरमाणोः तथाहियथा जीवे जलाजागोमहिषीक्षीरे स्नेहवृद्धिवत्स्नेहस्थानीयं रागत्वं रूक्ष- स्थानीयं द्वेषत्वं बन्धकारणभूतं जघन्यविशुद्धिसंक्लेशस्थानीयमादिं कृत्वा परमागमकथितक्रमेणोत्कृष्ट- विशुद्धिसंक्लेशपर्यन्तं वर्धते, तथा पुद्गलपरमाणुद्रव्येऽपि स्निग्धत्वं रूक्षत्वं च बन्धकारणभूतं पूर्वोक्तजलादितारतम्यशक्तिदृष्टान्तेनैकगुणसंज्ञां जघन्यशक्तिमादिं कृत्वा गुणसंज्ञेनाविभागपरिच्छेद-

एकांशथी आरंभी ज्यां अविभाग अंश अनंत छे,
स्निग्धत्व वा रूक्षत्व ए परिणामथी परमाणुने. १६४.

अन्वयार्थः[अणोः] परमाणुने [परिणामात्] परिणामने लीधे [एकादि] एकथी (एक अविभाग प्रतिच्छेदथी) मांडीने [एकोत्तरं] एकेक वधतां [यावत् अनन्तत्वम् अनुभवति] अनंतपणाने (अनंत अविभाग प्रतिच्छेदपणाने) पामे त्यांसुधीनुं [स्निग्धत्वं वा रूक्षत्वं] स्निग्धत्व अथवा रूक्षत्व होय छे एम [भणितम्] (जिनदेवे) कह्युं छे.

टीकाःप्रथम तो परमाणुने परिणाम होय छे कारण के ते (परिणाम) वस्तुनो स्वभाव होवाथी उल्लंघी शकातो नथी. अने ते परिणामने लीधे जे कादाचित्क विचित्रता धारण करे छे एवुं, एकथी मांडीने एक एक वधतां अनंत अविभाग प्रतिच्छेदो सुधी व्यापनारुं स्निग्धत्व अथवा रूक्षत्व परमाणुने होय छे कारण के परमाणु अनेक प्रकारना गुणवाळो छे. १. कादाचित्क = कोई वार होय एवुं; क्षणिक; अनित्य. २. विचित्रता = अनेकप्रकारता; विविधता; अनेकरूपता. (चीकणापणुं अने लूखापणुं परिणामने लीधे

क्षणिक अनेकरूपतातरतमताधारण करे छे.)

Page 315 of 513
PDF/HTML Page 346 of 544
single page version

अथात्र कीद्रशात्स्निग्धरूक्षत्वात्पिण्डत्वमित्यावेदयति
णिद्धा वा लुक्खा वा अणुपरिणामा समा व विसमा वा
समदो दुराधिगा जदि बज्झंति हि आदिपरिहीणा ।।१६५।।
स्निग्धा वा रूक्षा वा अणुपरिणामाः समा वा विषमा वा
समतो द्वयधिका यदि बध्यन्ते हि आदिपरिहीणाः ।।१६५।।
द्वितीयनामाभिधेयेन शक्तिविशेषेण वर्धते किंपर्यन्तम् यावदनन्तसंख्यानम् कस्मात् पुद्गल-
द्रव्यस्य परिणामित्वात्, परिणामस्य वस्तुस्वभावादेव निषेधितुमशक्यत्वादिति ।।१६४।। अथात्र
कीद्रशात्स्निग्धरूक्षत्वगुणात् पिण्डो भवतीति प्रश्ने समाधानं ददातिबज्झंति हि बध्यन्ते हि
स्फु टम् के कर्मतापन्नाः अणुपरिणामा अणुपरिणामाः अणुपरिणामशब्देनात्र परिणामपरिणता
अणवो गृह्यन्ते कथंभूताः णिद्धा वा लुक्खा वा स्निग्धपरिणामपरिणता वा रूक्षपरिणामपरिणता
पुनरपि किंविशिष्टाः समा व विसमा वा द्विशक्तिचतुःशक्तिषट्शक्त्यादिपरिणतानां सम
इति संज्ञा, त्रिशक्तिपञ्चशक्तिसप्तशक्यादिपरिणतानां विषम इति संज्ञा पुनश्च किंरूपाः समदो
दुराधिगा जदि समतः समसंख्यानात्सकाशाद् द्वाभ्यां गुणाभ्यामधिका यदि चेत् कथं द्विगुणाधिकत्वमिति

भावार्थःपरमाणु परिणामवाळो होवाथी तेनां स्निग्धत्व अने रूक्षत्व एक *अविभाग प्रतिच्छेदथी मांडीने अनंत अविभाग प्रतिच्छेदो सुधी तरतमता पामे छे. १६४.

हवे केवां स्निग्ध -रूक्षत्वथी पिंडपणुं थाय छे ते कहे छेः
हो स्निग्ध अथवा रूक्ष अणु -परिणाम, सम वा विषम हो,
बंधाय जो गुणद्वय अधिक; नहि बंध होय जघन्यनो. १६५.

अन्वयार्थः[अणुपरिणामाः] परमाणु -परिणामो, [स्निग्धाः वा रूक्षाः वा] स्निग्ध हो के रूक्ष हो, [समाः वा विषमाः वा] बेकी अंशवाळा हो के एकी अंशवाळा हो, [यदि समतः द्वयधिकः] जो समान करतां बे अधिक अंशवाळा होय तो [बध्यन्ते हि] बंधाय छे; [आदिपरिहीणाः] जघन्य अंशवाळो बंधातो नथी. *कोई गुणमां (एटले के गुणना पर्यायमां) अंशकल्पना करवामां आवतां, तेनो जे नानामां नानो (निरंश) अंश पडे तेने ते गुणनो (एटले के गुणना पर्यायनो) अविभाग प्रतिच्छेद कहेवामां आवे छे. (बकरी करतां गायना दूधमां अने गाय करतां भेंसना दूधमां चीकाशना अविभाग प्रतिच्छेदो वधारे होय छे. धूळ करतां राखमां अने राख करतां रेतीमां लूखापणाना अविभाग प्रतिच्छेदो अधिक होय छे.)


Page 316 of 513
PDF/HTML Page 347 of 544
single page version

समतो द्वयधिकगुणाद्धि स्निग्धरूक्षत्वाद्बन्ध इत्युत्सर्गः, स्निग्धरूक्षद्वयधिकगुणत्वस्य हि परिणामकत्वेन बन्धसाधनत्वात् न खल्वेकगुणात् स्निग्धरूक्षत्वाद्बन्ध इत्यपवादः, एकगुण- स्निग्धरूक्षत्वस्य हि परिणम्यपरिणामकत्वाभावेन बन्धस्यासाधनत्वात् ।।१६५।। चेत् एको द्विगुणस्तिष्ठति द्वितीयोऽपि द्विगुण इति द्वौ समसंख्यानौ तिष्ठतस्तावत् एक स्य विविक्षितद्विगुणस्य द्विगुणाधिक त्वे कृ ते सति सः चतुर्गुणो भवति शक्तिचतुष्टयपरिणतो भवति तस्य चतुर्गुणस्य पूर्वोक्तद्विगुणेन सह बन्धो भवतीति तथैव द्वौ त्रिशक्तियुक्तो तिष्ठतस्तावत्, तत्राप्येकस्य त्रिगुणशब्दाभिधेयस्य त्रिशक्तियुक्तस्य परमाणोः शक्तिद्वयमेलापके कृते सति पञ्चगुणत्वं भवति तेन पञ्चगुणेन सह पूर्वोक्तत्रिगुणस्य बन्धो भवति एवं द्वयोर्द्वयोः स्निग्धयोर्द्वयोर्द्वयो रूक्षयोर्द्वयोर्द्वयोः स्निग्धरूक्षयोर्वा समयोः विषमयोश्च द्विगुणाधिक त्वे सति बन्धो भवतीत्यर्थः, किंतु विशेषोऽस्ति आदिपरिहीणा आदिशब्देन जलस्थानीयं जघन्यस्निग्धत्वं वालुकास्थानीयं जघन्यरूक्षत्वं भण्यते, ताभ्यां विहीना आदिपरिहीणा बध्यन्ते किंचपरमचैतन्यपरिणतिलक्षणपरमात्मतत्त्वभावनारूपधर्मध्यान- शुक्लध्यानबलेन यथा जधन्यस्निग्धशक्तिस्थानीये क्षीणरागत्वे सति जधन्यरूक्षशक्तिस्थानीये क्षीणद्वेषत्वे च सति जलवालुकयोरिव जीवस्य बन्धो न भवति, तथा पुद्गलपरमाणोरपि जघन्यस्निग्ध- रूक्षशक्तिप्रस्तावे बन्धो न भवतीत्यभिप्रायः ।।१६५।। अथ तमेवार्थं विशेषेण समर्थयति गुणशब्दवाच्यशक्तिद्वययुक्तस्य स्निग्धपरमाणोश्चतुर्गुणस्निग्धेन रूक्षेण वा समशब्दसंज्ञेन तथैव

टीकाःसमान करतां बे गुण अधिक स्निग्धत्व के रूक्षत्व होय तो बंध थाय छे ते उत्सर्ग (सामान्य नियम) छे; कारण के स्निग्धत्व के रूक्षत्वनुं बे गुण अधिक होवापणुं ते परिणामक होवाथी बंधनुं कारण छे.

एक गुण स्निग्धत्व के रूक्षत्व होय तो बंध थतो नथी ते अपवाद छे; कारण के एक गुण स्निग्धत्व के रूक्षत्वने परिणम्य -परिणामकपणानो अभाव होवाथी बंधना कारणपणानो अभाव छे. १६५. १. गुण = अंश; अविभाग प्रतिच्छेद. २. परिणामक = परिणमावनार; परिणमवामां निमित्तभूत. ३. परिणम्य = परिणमवायोग्य [दस अंश स्निग्धतावाळो परमाणु बार अंश रूक्षतावाळा परमाणु

साथे बंधाईने स्कंध बनतां, दस अंश स्निग्धतावाळो परमाणु बार अंश रूक्षतारूपे परिणमी
जाय छे; अथवा दस अंश स्निग्धतावाळो परमाणु बार अंश स्निग्धतावाळा परमाणु साथे
बंधाईने स्कंध बनतां, दस अंश स्निग्धतावाळो परमाणु बार अंश स्निग्धतारूपे परिणमी
जाय छे; माटे ओछा अंशवाळो परमाणु परिणम्य छे अने बे अधिक अंशवाळो परमाणु
परिणामक छे. एक अंश स्निग्धता के रूक्षतावाळो परमाणु (सामान्य नियम अनुसार) परिणामक
तो नथी ज, अने जघन्यभावमां वर्ततो होवाथी परिणम्य पण नथी. आ रीते जघन्यभाव बंधनुं
कारण नथी.]

Page 317 of 513
PDF/HTML Page 348 of 544
single page version

अथ परमाणूनां पिण्डत्वस्य यथोदितहेतुत्वमवधारयति
णिद्धत्तणेण दुगुणो चदुगुणणिद्धेण बंधमणुभवदि
लुक्खेण वा तिगुणिदो अणु बज्झदि पंचगुणजुत्तो ।।१६६।।
स्निग्धत्वेन द्विगुणश्चतुर्गुणस्निग्धेन बन्धमनुभवति
रूक्षेण वा त्रिगुणितोऽणुर्बध्यते पञ्चगुणयुक्तः ।।१६६।।

यथोदितहेतुकमेव परमाणूनां पिण्डत्वमवधार्यं, द्विचतुर्गुणयोस्त्रिपञ्चगुणयोश्च द्वयोः स्निग्धयोः द्वयो रूक्षयोर्द्वयोः स्निग्धरूक्षयोर्वा परमाण्वोर्बन्धस्य प्रसिद्धेः उक्तं च ‘‘णिद्धा णिद्धेण बज्झंति लुक्खा लुकखा य पोग्गला णिद्धलुक्खा य बज्झंति रूवारूवी य पोग्गला ।।’’ त्रिशक्तियुक्तरूक्षस्य पञ्चगुणरूक्षेण स्निग्धेन वा विषमसंज्ञेन द्विगुणाधिकत्वे सति बन्धो भवतीति ज्ञातव्यम् अयं तु विशेषःपरमानन्दैकलक्षणस्वसंवेदनज्ञानबलेन हीयमानरागद्वेषत्वे सति पूर्वोक्त-

हवे परमाणुओने पिंडपणामां यथोक्त हेतु छे (अर्थात् उपर कह्युं ते ज कारण छे) एम नक्की करे छेः

चतुरंश को स्निग्धाणु सह द्वय -अंशमय स्निग्धाणुनो;
पंचांशी अणु सह बंध थाय त्रयांशमय रूक्षाणुनो. १६६.

अन्वयार्थः[स्निग्धत्वेन द्विगुणः] स्निग्धपणे बे अंशवाळो परमाणु [चतुर्गुण- स्निग्धेन] चार अंशवाळा स्निग्ध (अथवा रूक्ष) परमाणु साथे [बन्धम् अनुभवति] बंध अनुभवे छे; [वा] अथवा [रूक्षेण त्रिगुणितः अणुः] रूक्षपणे त्रण अंशवाळो परमाणु [पञ्चगुणयुक्त :] पांच अंशवाळा साथे जोडायो थको [बध्यते] बंधाय छे.

टीकाःयथोक्त हेतुथी ज परमाणुओने पिंडपणुं थाय छे एम नक्की करवुं, कारण के बे अने चार गुणवाळा तथा त्रण अने पांच गुणवाळाएवा बे स्निग्ध परमाणुओने अथवा एवा बे रूक्ष परमाणुओने अथवा एवा बे स्निग्ध -रूक्ष परमाणुओने (एक स्निग्ध अने एक रूक्ष परमाणुने) बंधनी प्रसिद्धि छे. कह्युं छे केः

‘णिद्धा णिद्धेण बज्झंति लुक्खा लुक्खा य पोग्गला
णिद्धलुक्खा य बज्झंति रूवारूवी य पोग्गला ।।
‘णिद्धस्स णिद्धेण दुराहिएण लुक्खस्स लुक्खेण दुराहिएण

णिद्धस्स लुक्खेण हवेदि बंधो जहण्णवज्जे विसमे समे वा ।।


Page 318 of 513
PDF/HTML Page 349 of 544
single page version

‘‘णिद्धस्स णिद्धेण दुराहिएण लुक्खस्स लुक्खेण दुराहिएण णिद्धस्स लुक्खेण हवेदि बंधो जहण्णवज्जे विसमे समे वा ।।’’ ।।१६६।। जलवालुकादृष्टान्तेन यथा जीवानां बन्धो न भवति तथा जघन्यस्निग्धरूक्षत्वगुणे सति परमाणूनां चेति तथा चोक्तम्‘‘णिद्धस्स णिद्धेण दुराधिगेण लुक्खस्स लुक्खेण दुराधिगेण णिद्धस्स लुक्खेण हवेदि बंधो जघण्णवज्जे विसमे समे वा’’ ।।१६६।। एवं पूर्वोक्तप्रकारेण स्निग्धरूक्षपरिणत-

[अर्थःपुद्गलो ‘*रूपी’ अने ‘अरूपी’ होय छे; त्यां स्निग्ध पुद्गलो स्निग्धनी साथे बंधाय छे, रूक्ष पुद्गलो रूक्षनी साथे बंधाय छे, स्निग्ध अने रूक्ष पण बंधाय छे.

जघन्य सिवाय एकी अंशवाळो होय के बेकी अंशवाळो होय, स्निग्धनो बे अधिक अंशवाळा स्निग्ध परमाणु साथे, रूक्षनो बे अधिक अंशवाळा रूक्ष परमाणु साथे अने स्निग्धनो (बे अधिक अंशवाळा) रूक्ष परमाणु साथे बंध थाय छे.]

भावार्थःबे अंशथी मांडीने अनंत अंश स्निग्धता के रूक्षतावाळो परमाणु तेनाथी बे अधिक अंश स्निग्धता के रूक्षतावाळा परमाणु साथे बंधाईने स्कंध बने छे. जेम केः २ अंश स्निग्धतावाळो परमाणु ४ अंश स्निग्धतावाळा परमाणु साथे बंधाय छे; ९१ अंश स्निग्धतावाळो परमाणु ९३ अंश रूक्षतावाळा परमाणु साथे बंधाय छे; ५३३ अंश रूक्षतावाळो परमाणु ५३५ अंश रूक्षतावाळा परमाणु साथे बंधाय छे; ७००६ अंश रूक्षतावाळो परमाणु ७००८ अंश स्निग्धतावाळा परमाणु साथे बंधाय छे. उदाहरणो प्रमाणे बेथी मांडीने अनंत अंशो (अविभाग प्रतिच्छेदो) सुधी समजी लेवुं.

मात्र एक अंशवाळा परमाणुमां जघन्यभावने लीधे बंधनी योग्यता नथी तेथी एक अंशवाळो स्निग्ध के रूक्ष परमाणु त्रण अंशवाळा स्निग्ध के रूक्ष परमाणु साथे पण बंधातो नथी.

आ रीते, (एक अंशवाळा सिवाय) बे परमाणुओ वच्चे बे अंशोनो तफावत होय तो ज तेओ बंधाय छे; बे करतां वधारे के ओछा अंशनो तफावत होय तो बंध थतो नथी. जेम केः पांच अंश स्निग्धता के रूक्षतावाळो परमाणु सात अंशवाळा परमाणु साथे बंधाय छे; परंतु पांच अंशवाळो परमाणु आठ अंशवाळा के छ अंशवाळा (अथवा पांच अंशवाळा) परमाणु साथे बंधातो नथी. १६६. *कोई एक परमाणुनी अपेक्षाए विसद्रशजातिनो समानअंशवाळो बीजो परमाणु ‘रूपी’ कहेवाय छे अने बाकीना बधा परमाणुओ तेनी अपेक्षाए ‘अरूपी’ कहेवाय छे. जेम केपांच अंश स्निग्धतावाळा

परमाणुने पांच अंश रूक्षतावाळो बीजो परमाणु ‘रूपी’ छे अने बाकीना बधा परमाणुओ तेना माटे
‘अरूपी’ छे. आनो अर्थ एम थयो के
विसद्रशजातिना समानअंशवाळा परमाणुओ परस्पर ‘रूपी’
छे; सद्रशजातिना अथवा असमानअंशवाळा परमाणुओ परस्पर ‘अरूपी’ छे.

Page 319 of 513
PDF/HTML Page 350 of 544
single page version

अथात्मनः पुद्गलपिण्डकर्तृत्वाभावमवधारयति
दुपदेसादी खंधा सुहुमा वा बादरा ससंठाणा
पुढविजलतेउवाऊ सगपरिणामेहिं जायंते ।।१६७।।
द्विप्रदेशादयः स्कन्धाः सूक्ष्मा वा बादराः ससंस्थानाः
पृथिवीजलतेजोवायवः स्वकपरिणामैर्जायन्ते ।।१६७।।

एवममी समुपजायमाना द्विप्रदेशादयः स्कन्धा विशिष्टावगाहनशक्तिवशादुपात्त- सौक्ष्म्यस्थौल्यविशेषा विशिष्टाकारधारणशक्तिवशाद्गृहीतविचित्रसंस्थानाः सन्तो यथास्वं परमाणुस्वरूपकथनेन प्रथमगाथा, स्निग्धरूक्षगुणविवरणेन द्वितीया, स्निग्धरूक्षगुणाभ्यां द्वयधिकत्वे सति बन्धकथनेन तृतीया, तस्यैव दृढीकरणेन चतुर्थी चेति परमाणूनां परस्परबन्धव्याख्यानमुख्यत्वेन प्रथमस्थले गाथाचतुष्टयं गतम् अथात्मा द्वयणुकादिपुद्गलस्कन्धानां कर्ता न भवतीत्युपदिशति जायन्ते उत्पद्यन्ते के कर्तारः दुपदेसादी खंधा द्विप्रदेशाद्यनन्ताणुपर्यन्ताः स्कन्धाः के जायन्ते पुढविजलतेउवाऊ पृथ्वीजलतेजोवायवः कथंभूताः सन्तः सुहुमा वा बादरा सूक्ष्मा वा बादरा वा पुनरपि किंविशिष्टाः सन्तः ससंठाणा यथासंभवं वृत्तचतुरस्रादिस्वकीयस्वकीय- संस्थानाकारयुक्ताः कैः कृत्वा जायन्ते सगपरिणामेहिं स्वकीयस्वकीयस्निग्धरूक्षपरिणामैरिति अथ विस्तरःजीवा हि तावद्वस्तुतष्टङ्कोत्कीर्णज्ञायकैकरूपेण शुद्धबुद्धैकस्वभावा एव, पश्चाद्वयवहारेणानादिकर्मबन्धोपाधिवशेन शुद्धात्मस्वभावमलभमानाः सन्तः पृथिव्यप्तेजोवातकायिकेषु

हवे आत्माने पुद्गलोना पिंडना कर्तृत्वनो अभाव नक्की करे छेः
स्कंधो प्रदेशद्वयादियुत, स्थूल -सूक्ष्म ने साकार जे,
ते पृथ्वी -वायु -तेज -जळ परिणामथी निज थाय छे. १६७.

अन्वयार्थः[द्विप्रदेशादयः स्कंधाः] द्विप्रदेशादिक स्कंधो (बेथी मांडीने अनंत प्रदेशवाळा स्कंधो)[सूक्ष्माः वा बादराः] के जेओ सूक्ष्म अथवा बादर होय छे अने [ससंस्थानाः] संस्थानो (आकारो) सहित होय छे तेओ[पृथिवीजलतेजोवायवः] पृथ्वी, जळ, तेज अने वायुरूप [स्वकपरिणामैः जायन्ते] पोताना परिणामोथी थाय छे.

टीकाःए रीते (पूर्वोक्त रीते) आ ऊपजता द्विप्रदेशादिक स्कंधोजेमणे विशिष्ट अवगाहननी शक्तिने वश सूक्ष्मता अने स्थूलतारूप भेदो ग्रह्या छे अने जेमणे विशिष्ट आकार धारण करवानी शक्तिने वश विचित्र संस्थानो ग्रह्यां छे तेओपोतानी


Page 320 of 513
PDF/HTML Page 351 of 544
single page version

स्पर्शादिचतुष्कस्याविर्भावतिरोभावस्वशक्तिवशमासाद्य पृथिव्यप्तेजोवायवः स्वपरिणामैरेव जायन्ते अतोऽवधार्यते द्वयणुकाद्यनन्तानन्तपुद्गलानां न पिण्डकर्ता पुरुषोऽस्ति ।।१६७।।

अथात्मनः पुद्गलपिण्डानेतृत्वाभावमवधारयति
ओगाढगाढणिचिदो पोग्गलकायेहिं सव्वदो लोगो
सुहुमेहि बादरेहि य अप्पाओग्गेहिं जोग्गेहिं ।।१६८।।
अवगाढगाढनिचितः पुद्गलकायैः सर्वतो लोकः
सूक्ष्मैर्बादरैश्चाप्रायोग्यैर्योग्यैः ।।१६८।।
समुत्पद्यन्ते, तथापि स्वकीयाभ्यन्तरसुखदुःखादिरूपपरिणतेरेवाशुद्धोपादानकारणं भवन्ति, न च
पृथिव्यादिकायाकारपरिणतेः कस्मादिति चेत् तत्र स्कन्धानामेवोपादानकारणत्वादिति ततो
ज्ञायते पुद्गलपिण्डानां जीवः कर्ता न भवतीति ।।१६७।। अथात्मा बन्धकाले बन्धयोग्य-
पुद्गलान् बहिर्भागान्नैवानयतीत्यावेदयतिओगाढगाढणिचिदो अवगाह्यावगाह्य नैरन्तर्येण
निचितो भृतः स कः लोगो लोकः कथंभूतः सव्वदो सर्वतः सर्वप्रदेशेषु कैः कर्तृभूतैः
पोग्गलकायेहिं पुद्गलकायैः किंविशिष्टैः सुहुमेहि बादरेहि य इन्द्रियग्रहणायोग्यैः सूक्ष्मैस्तद्ग्रहण-
योग्यता अनुसार *स्पर्शादि चतुष्कना आविर्भाव अने तिरोभावनी स्वशक्तिने वश थईने
पृथ्वी, पाणी, तेज ने वायुरूप पोताना परिणामोथी ज थाय छे. आथी नक्की थाय छे के
द्वि -अणुकादि अनंतानंत पुद्गलोनो पिंडकर्ता आत्मा नथी. १६७.

हवे (जेम आत्मा पुद्गलपिंडनो करनार नथी तेम) आत्मा पुद्गलपिंडनो लावनार (पण) नथी एम नक्की करे छेः

अवगाढ गाढ भरेल छे सर्वत्र पुद्गलकायथी
आ लोक बादर -सूक्ष्मथी, कर्मत्वयोग्य -अयोग्यथी. १६८.

अन्वयार्थः[लोकः] लोक [सर्वतः] सर्वतः [सूक्ष्मैः बादरैः] सूक्ष्म तेम ज बादर [च] तथा [अप्रायोग्यैः योग्यैः] कर्मत्वने अयोग्य तेम ज कर्मत्वने योग्य [पुद्गलकायैः] पुद्गलकायो (पुद्गलस्कंधो) वडे [अवगाढगाढनिचितः] (विशिष्ट रीते) अवगाहाईने गाढ भरेलो छे. *स्पर्शादि चतुष्क = स्पर्श, रस, गंध ने वर्ण. (स्पर्शादिकनी प्रगटता अने अप्रगटता ते पुद्गलनी शक्ति छे.)


Page 321 of 513
PDF/HTML Page 352 of 544
single page version

यतो हि सूक्ष्मत्वपरिणतैर्बादरपरिणतैश्चानतिसूक्ष्मत्वस्थूलत्वात् कर्मत्वपरिणमनशक्ति- योगिभिरतिसूक्ष्मस्थूलतया तदयोगिभिश्चावगाहविशिष्टत्वेन परस्परमबाधमानैः स्वयमेव सर्वत एव पुद्गलकायैर्गाढं निचितो लोकः ततोऽवधार्यते न पुद्गलपिण्डानामानेता पुरुषोऽस्ति ।।१६८।।

अथात्मनः पुद्गलपिण्डानां कर्मत्वकर्तृत्वाभावमवधारयति
कम्मत्तणपाओग्गा खंधा जीवस्स परिणइं पप्पा
गच्छंति कम्मभावं ण हि ते जीवेण परिणमिदा ।।१६९।।
कर्मत्वप्रायोग्याः स्कन्धा जीवस्य परिणतिं प्राप्य
गच्छन्ति कर्मभावं न हि ते जीवेन परिणमिताः ।।१६९।।
योग्यैर्बादरैश्च पुनश्च कथंभूतैः अप्पाओग्गेहिं अतिसूक्ष्मस्थूलत्वेन कर्मवर्गणायोग्यतारहितैः पुनश्च
किंविशिष्टैः जोग्गेहिं अतिसूक्ष्मस्थूलत्वाभावात्कर्मवर्गणायोग्यैरिति अयमत्रार्थःनिश्चयेन शुद्ध-
स्वरूपैरपि व्यवहारेण कर्मोदयाधीनतया पृथिव्यादिपञ्चसूक्ष्मस्थावरत्वं प्राप्तैर्जीवैर्यथा लोको निरन्तरं
भृतस्तिष्ठति तथा पुद्गलैरपि
ततो ज्ञायते यत्रैव शरीरावगाढक्षेत्रे जीवस्तिष्ठति बन्धयोग्यपुद्गला अपि

टीकाःसूक्ष्मपणे परिणमेला तेम ज बादरपणे परिणमेला, अति सूक्ष्म अथवा अति स्थूल नहि होवाथी कर्मपणे परिणमवानी शक्तिवाळा तेम ज अति सूक्ष्म अथवा अति स्थूल होवाथी कर्मपणे परिणमवानी शक्ति वगरनाएवा पुद्गलकायो वडे, अवगाहनी विशिष्टताने लीधे परस्पर बाधा कर्या विना, स्वयमेव सर्वतः (बधाय प्रदेशे) लोक गाढ भरेलो छे. माटे नक्की थाय छे के पुद्गलपिंडोनो लावनार आत्मा नथी.

भावार्थःआ लोकमां सर्व स्थळे जीवो छे अने कर्मबंधने योग्य पुद्गलवर्गणा पण सर्व स्थळे छे. जीवने जे प्रकारना परिणाम थाय ते प्रकारनो जीवने कर्मबंध थाय छे. एम नथी के आत्मा कोई बहारनी जग्याएथी कर्मयोग्य पुद्गलो लावीने बंध करे छे. १६८.

हवे आत्मा पुद्गलपिंडोने कर्मपणे करनारो नथी एम नक्की करे छेः
स्कंधो करमने योग्य पामी जीवना परिणामने
कर्मत्वने पामे; नहीं जीव परिणमावे तेमने. १६९.

अन्वयार्थः[कर्मत्वप्रायोग्याः स्कंधाः] कर्मपणाने योग्य स्कंधो [जीवस्य परिणतिं प्राप्य] जीवनी परिणतिने पामीने [कर्मभावं गच्छन्ति] कर्मभावने पामे छे; [न हि ते जीवेन परिणमिताः] तेमने जीव परिणमावतो नथी. प्र. ४१


Page 322 of 513
PDF/HTML Page 353 of 544
single page version

यतो हि तुल्यक्षेत्रावगाढजीवपरिणाममात्रं बहिरङ्गसाधनमाश्रित्य जीवं परिणमयिता- रमन्तरेणापि कर्मत्वपरिणमनशक्तियोगिनः पुद्गलस्कन्धाः स्वयमेव कर्मभावेन परिणमन्ति ततोऽवधार्यते न पुद्गलपिण्डानां कर्मत्वकर्ता पुरुषोऽस्ति ।।१६९।।

अथात्मनः कर्मत्वपरिणतपुद्गलद्रव्यात्मकशरीरकर्तृत्वाभावमवधारयति
ते ते कम्मत्तगदा पोग्गलकाया पुणो वि जीवस्स
संजायंते देहा देहंतरसंकमं पप्पा ।।१७०।।

तत्रैव तिष्ठन्ति, न च बहिर्भागाज्जीव आनयतीति ।।१६८।। अथ कर्मस्कन्धानां जीव उपादानकर्ता न भवतीति प्रज्ञापयतिकम्मत्तणपाओग्गा खंधा कर्मत्वप्रायोग्याः स्कन्धाः कर्तारः जीवस्स परिणइं पप्पा जीवस्य परिणतिं प्राप्य निर्दोषिपरमात्मभावनोत्पन्नसहजानन्दैकलक्षणसुखामृतपरिणतेः प्रतिपक्षभूतां जीवसंबन्धिनीं मिथ्यात्वरागादिपरिणतिं प्राप्य गच्छंति कम्मभावं गच्छन्ति परिणमन्ति कम् कर्मभावं ज्ञानावरणादिद्रव्यकर्मपर्यायम् ण हि ते जीवेण परिणमिदा न हि नैव ते कर्म- स्कन्धा जीवेनोपादानकर्तृभूतेन परिणमिताः परिणतिं नीता इत्यर्थः अनेन व्याख्यानेनैतदुक्तं भवति कर्मस्कन्धानां निश्चयेन जीवः कर्ता न भवतीति ।।१६९।। अथ शरीराकारपरिणतपुद्गलपिण्डानां जीवः कर्ता न भवतीत्युपदिशति ---ते ते कम्मत्तगदा ते ते पूर्वसूत्रोदिताः कर्मत्वं गता द्रव्यकर्मपर्याय-

टीकाःकर्मपणे परिणमवानी शक्तिवाळा पुद्गलस्कंधो तुल्यक्षेत्रावगाही जीवना परिणाममात्रनोके जे बहिरंग साधन (बाह्य कारण) छे तेनोआश्रय करीने, जीव परिणमावनार विना पण, स्वयमेव कर्मभावे परिणमे छे. तेथी नक्की थाय छे के पुद्गलपिंडोने कर्मपणे करनारो आत्मा नथी.

भावार्थःसमान क्षेत्रे रहेला जीवना विकारी परिणामने निमित्तमात्र करीने कार्मणवर्गणाओ स्वयमेव पोतानी अंतरंग शक्तिथी ज्ञानावरणादि कर्मरूपे परिणमी जाय छे; जीव तेमने कर्मपणे परिणमावतो नथी. १६९.

हवे आत्माने कर्मपणे परिणत पुद्गलद्रव्यात्मक शरीरना कर्तृत्वनो अभाव नक्की करे छे( अर्थात् कर्मपणे परिणमेलुं जे पुद्गलद्रव्य ते -स्वरूप शरीरनो कर्ता आत्मा नथी एम नक्की करे छे)ः

कर्मत्वपरिणत पुद्गलोना स्कंध ते ते फरी फरी
शरीरो बने छे जीवने, संक्रांति पामी देहनी. १७०.

Page 323 of 513
PDF/HTML Page 354 of 544
single page version

ते ते कर्मत्वगताः पुद्गलकायाः पुनरपि जीवस्य
संजायन्ते देहा देहान्तरसंक्रमं प्राप्य ।।१७०।।

ये ये नामामी यस्य जीवस्य परिणामं निमित्तमात्रीकृत्य पुद्गलकायाः स्वयमेव कर्मत्वेन परिणमन्ति, अथ ते ते तस्य जीवस्यानादिसंतानप्रवृत्तशरीरान्तरसंक्रान्तिमाश्रित्य स्वयमेव च शरीराणि जायन्ते अतोऽवधार्यते न कर्मत्वपरिणतपुद्गलद्रव्यात्मकशरीरकर्ता पुरुषोऽस्ति ।।१७०।।

अथात्मनः शरीरत्वाभावमवधारयति परिणताः पोग्गलकाया पुद्गलस्कन्धाः पुणो वि जीवस्स पुनरपि भवान्तरेऽपि जीवस्य संजायंते देहा संजायन्ते सम्यग्जायन्ते देहाः शरीराणीति किं कृत्वा देहंतरसंकमं पप्पा देहान्तरसंक्रमं भवान्तरं प्राप्य लब्ध्वेति अनेन किमुक्तं भवतिऔदारिकादिशरीरनामकर्मरहितपरमात्मानमलभमानेन जीवेन यान्युपार्जितान्यौदारिकादिशरीरनामकर्माणि तानि भवान्तरे प्राप्ते सत्युदयमागच्छन्ति, तदुदयेन नोकर्मपुद्गला औदारिकादिशरीराकारणे स्वयमेव परिणमन्ति ततः कारणादौदारिकादिकायानां जीवः कर्ता न भवतीति ।।१७०।। अथ शरीराणि जीवस्वरूपं न भवन्तीति निश्चिनोतिओरालिओ य देहो औदारिकश्च देहः देहो वेउव्विओ य देहो वैक्रियकश्च तेजसिओ तैजसिकः आहारय कम्मइओ आहारकः कार्मणश्च पोग्गलदव्वप्पगा सव्वे एते पञ्च देहाः पुद्गलद्रव्यात्मकाः सर्वेऽपि

अन्वयार्थः[कर्मत्वगताः] कर्मपणे परिणमेला [ते ते] ते ते [पुद्गलकायाः] पुद्गलकायो [देहान्तरसंक्रमं प्राप्य] देहांतररूप फेरफारने पामीने [पुनः अपि] फरी फरीने [जीवस्य] जीवने [देहाः] शरीरो [संजायन्ते] थाय छे.

टीकाःजे जीवना परिणामने निमित्तमात्र करीने जे जे आ पुद्गलकायो स्वयमेव कर्मपणे परिणमे छे, ते जीवने अनादि संततिरूपे (प्रवाहरूपे) प्रवर्तता देहांतररूप (भवांतररूप) फेरफारनो आश्रय करीने ते ते पुद्गलकायो स्वयमेव शरीरो (-शरीरोरूपे, शरीरो थवामां निमित्तरूपे) थाय छे. आथी नक्की थाय छे के कर्मपणे परिणमेला पुद्गलद्रव्यात्मक शरीरनो कर्ता आत्मा नथी.

भावार्थःजीवना परिणामने निमित्तमात्र करीने जे पुद्गलो स्वयमेव कर्मरूपे परिणमे छे, ते पुद्गलो ज अन्य भवमां शरीर बनवामां निमित्तभूत थाय छे अने नोकर्मपुद्गलो स्वयमेव शरीररूपे परिणमे छे. माटे शरीरनो कर्ता आत्मा नथी. १७०.

हवे आत्माने शरीरपणानो अभाव नक्की करे छेः

Page 324 of 513
PDF/HTML Page 355 of 544
single page version

ओरालिओ य देहो देहो वेउव्विओ य तेजसिओ
आहारय कम्मइओ पोग्गलदव्वप्पगा सव्वे ।।१७१।।
औदारिकश्च देहो देहो वैक्रियिकश्च तैजसः
आहारकः कार्मणः पुद्गलद्रव्यात्मकाः सर्वे ।।१७१।।

यतो ह्यौदारिकवैक्रियिकाहारकतैजसकार्मणानि शरीराणि सर्वाण्यपि पुद्गलद्रव्यात्म- कानि, ततोऽवधार्यते न शरीरं पुरुषोऽस्ति ।।१७१।।

अथ किं तर्हिं जीवस्य शरीरादिसर्वपरद्रव्यविभागसाधनमसाधारणं स्वलक्षणमित्या- वेदयति

अरसमरूवमगंधं अव्वत्तं चेदणागुणमसद्दं
जाण अलिंगग्गहणं जीवमणिद्दिट्ठसंठाणं ।।१७२।।
मम स्वरूपं न भवन्ति कस्मादिति चेत् ममाशरीरचैतन्यचमत्कारपरिणतत्वेन सर्वदैवाचेतनशरीरत्व-
विरोधादिति ।।१७१।। एवं पुद्गलस्कन्धानां बन्धव्याख्यानमुख्यतया द्वितीयस्थले गाथापञ्चकं गतम्
इति ‘अपदेसो परमाणू’ इत्यादि गाथानवकेन परमाणुस्कन्धभेदभिन्नपुद्गलानां पिण्डनिष्पत्तिव्याख्यान-
जे देह औदारिक, ने वैक्रियतैजस देह छे,
कार्मणअहारक देह जे, ते सर्व पुद्गलरूप छे. १७१.

अन्वयार्थः[औदारिकः च देहः] औदारिक शरीर, [वैक्रियिकः देहः] वैक्रियिक शरीर, [तैजसः] तैजस शरीर, [आहारकः] आहारक शरीर [च] अने [कार्मणः] कार्मण शरीर[सर्वे] बधां [पुद्गलद्रव्यात्मकाः] पुद्गलद्रव्यात्मक छे.

टीकाःऔदारिक, वैक्रियिक, आहारक, तैजस अने कार्मणए शरीरो बधांय पुद्गलद्रव्यात्मक छे तेथी नक्की थाय छे के आत्मा शरीर नथी. १७१.

हवे त्यारे जीवनुं, शरीरादि सर्व परद्रव्योथी विभागना साधनभूत, असाधारण स्वलक्षण शुं छे ते कहे छेः

छे चेतनागुण, गंध -रूप -रस -शब्द -व्यक्ति न जीवने,
वळी लिंगग्रहण नथी अने संस्थान भाख्युं न तेहने. १७२.

Page 325 of 513
PDF/HTML Page 356 of 544
single page version

अरसमरूपमगन्धमव्यक्तं चेतनागुणमशब्दम्
जानीह्यलिङ्गग्रहणं जीवमनिर्दिष्टसंस्थानम् ।।१७२।।

आत्मनो हि रसरूपगन्धगुणाभावस्वभावत्वात्स्पर्शगुणव्यक्त्यभावस्वभावत्वात् शब्द- पर्यायाभावस्वभावत्वात्तथा तन्मूलादलिङ्गग्राह्यत्वात्सर्वसंस्थानाभावस्वभावत्वाच्च पुद्गलद्रव्य- विभागसाधनमरसत्वमरूपत्वमगन्धत्वमव्यक्त त्वमशब्दत्वमलिङ्गग्राह्यत्वमसंस्थानत्वं चास्ति सकल- पुद्गलापुद्गलाजीवद्रव्यविभागसाधनं तु चेतनागुणत्वमस्ति तदेव च तस्य स्वजीव- द्रव्यमात्राश्रितत्वेन स्वलक्षणतां बिभ्राणं शेषद्रव्यान्तरविभागं साधयति अलिङ्गग्राह्य इति वक्तव्ये यदलिङ्गग्रहणमित्युक्तं तद्बहुतरार्थप्रतिपत्तये तथाहिन लिंगैरिन्द्रियैर्ग्राहकतामा- मुख्यतया द्वितीयविशेषान्तराधिकारः समाप्तः अथैकोनविंशतिगाथापर्यन्तं जीवस्य पुद्गलेन सह बन्ध- मुख्यतया व्याख्यानं करोति, तत्र षट्स्थलानि भवन्ति तेष्वादौ ‘अरसमरूवं’ इत्यादि शुद्धजीव- व्याख्यानेन गाथैका, ‘मुत्तो रूवादि’ इत्यादिपूर्वपक्षपरिहारमुख्यतया गाथाद्वयमिति प्रथमस्थले गाथात्रयम् तदनन्तरं भावबन्धमुख्यत्वेन ‘उवओगमओ’ इत्यादि गाथाद्वयम् अथ परस्परं द्वयोः पुद्गलयोः बन्धो, जीवस्य रागादिपरिणामेन सह बन्धो, जीवपुद्गलयोर्बन्धश्चेति त्रिविधबन्धमुख्यत्वेन

अन्वयार्थः[जीवम्] जीवने [अरसम्] अरस, [अरूपम्] अरूप, [अगन्धम्] अगंध, [अव्यक्तं] अव्यक्त, [चेतनागुणम्] चेतनागुणवाळो, [अशब्दम्] अशब्द, [अलिंगग्रहणम्] अलिंगग्रहण (लिंगथी अग्राह्य) अने [अनिर्दिष्टसंस्थानम्] जेने कोई संस्थान कह्युं नथी एवो [जानीहि] जाण.

टीकाःआत्मा (१) रसगुणना अभावरूप स्वभाववाळो होवाथी, (२) रूपगुणना अभावरूप स्वभाववाळो होवाथी, (३) गंधगुणना अभावरूप स्वभाववाळो होवाथी, (४) स्पर्शगुणरूप व्यक्तताना अभावरूप स्वभाववाळो होवाथी, (५) शब्दपर्यायना अभावरूप स्वभाववाळो होवाथी, तथा (६) ते बधांने कारणे ( अर्थात् रस -रूप -गंध वगेरेना अभावरूप स्वभावने कारणे) लिंग वडे अग्राह्य होवाथी अने (७) सर्व संस्थानोना अभावरूप स्वभाववाळो होवाथी, आत्माने पुद्गलद्रव्यथी विभागना साधनभूत (१) अरसपणुं, (२) अरूपपणुं, (३) अगंधपणुं, (४) अव्यक्तपणुं, (५) अशब्दपणुं, (६) अलिंगग्राह्यपणुं अने (७) असंस्थानपणुं छे. पुद्गल तेम ज अपुद्गल एवां समस्त अजीवद्रव्योथी विभागनुं साधन तो चेतनागुणमयपणुं छे; अने ते ज, मात्र स्वजीवद्रव्याश्रित होवाथी स्वलक्षणपणुं धरतुं थकुं, आत्मानो शेष अन्यद्रव्योथी विभाग साधे छे.

‘अलिंगग्राह्य’ एम कहेवानुं छे त्यां जे ‘अलिंगग्रहण’ एम कह्युं छे ते घणा अर्थोनी प्रतिपत्ति (प्राप्ति, प्रतिपादन) करवा माटे छे. ते आ प्रमाणेः


Page 326 of 513
PDF/HTML Page 357 of 544
single page version

पन्नस्य ग्रहणं यस्येत्यतीन्द्रियज्ञानमयत्वस्य प्रतिपत्तिः न लिंगैरिन्द्रियैर्ग्राह्यतामापन्नस्य ग्रहणं यस्येतीन्द्रियप्रत्यक्षाविषयत्वस्य न लिंगादिन्द्रियगम्याद्धूमादग्नेरिव ग्रहणं यस्येतीन्द्रिय- प्रत्यक्षपूर्वकानुमानाविषयत्वस्य न लिंगादेव परैः ग्रहणं यस्येत्यनुमेयमात्रत्वाभावस्य न लिंगादेव परेषां ग्रहणं यस्येत्यनुमातृमात्रत्वाभावस्य न लिंगात्स्वभावेन ग्रहणं यस्येति प्रत्यक्षज्ञातृत्वस्य न लिंगेनोपयोगाख्यलक्षणेन ग्रहणं ज्ञेयार्थालम्बनं यस्येति बहिरर्थालम्बन- ज्ञानाभावस्य न लिंगस्योपयोगाख्यलक्षणस्य ग्रहणं स्वयमाहरणं यस्येत्यनाहार्यज्ञानत्वस्य न लिंगस्योपयोगाख्यलक्षणस्य ग्रहणं परेण हरणं यस्येत्यहार्यज्ञानत्वस्य न लिंगे ‘फासेहि पोग्गलाणं’ इत्यादि सूत्रद्वयम् ततः परं निश्चयेन द्रव्यबन्धकारणत्वाद्रागादिपरिणाम एव बन्ध इति कथनमुख्यतया ‘रत्तो बंधदि’ इत्यादि गाथात्रयम् अथ भेदभावनामुख्यत्वेन ‘भणिदा पुढवी’ इत्यादि सूत्रद्वयम् तदनन्तरं जीवो रागादिपरिणामानामेव कर्ता, न च द्रव्यकर्मणामिति कथनमुख्यत्वेन

(१) ग्राहक (-ज्ञायक) एवा जेने लिंगो वडे एटले के इन्द्रियो वडे ग्रहण (-जाणवुं) थतुं नथी ते अलिंगग्रहण छे; आ रीते आत्मा अतींद्रियज्ञानमय छे एवा अर्थनी प्राप्ति थाय छे. (२) ग्राह्य (जणावायोग्य) एवा जेनुं, लिंगो वडे एटले के इन्द्रियो वडे ग्रहण (-जाणवुं) थतुं नथी ते अलिंगग्रहण छे; आ रीते आत्मा इन्द्रियप्रत्यक्षनो विषय नथी एवा अर्थनी प्राप्ति थाय छे. (३) जेम धुमाडा द्वारा अग्निनुं ग्रहण थाय छे तेम लिंग द्वारा एटले के इन्द्रियगम्य द्वारा (इन्द्रियोथी जणावायोग्य चिह्म द्वारा) जेनुं ग्रहण (-जाणवुं) थतुं नथी ते अलिंगग्रहण छे; आ रीते आत्मा इन्द्रियप्रत्यक्षपूर्वक अनुमाननो विषय नथी एवा अर्थनी प्राप्ति थाय छे. (४) बीजाओ वडे मात्र लिंग द्वारा ज जेनुं ग्रहण थतुं नथी ते अलिंगग्रहण छे; आ रीते आत्मा अनुमेयमात्र (केवळ अनुमानथी ज जणावायोग्य) नथी एवा अर्थनी प्राप्ति थाय छे. (५) जेने लिंगथी ज परनुं ग्रहण थतुं नथी ते अलिंगग्रहण छे; आ रीते आत्मा अनुमातामात्र (केवळ अनुमान करनारो ज) नथी एवा अर्थनी प्राप्ति थाय छे. (६) लिंग द्वारा नहि पण स्वभाव वडे जेने ग्रहण थाय छे ते अलिंगग्रहण छे; आ रीते आत्मा प्रत्यक्ष ज्ञाता छे एवा अर्थनी प्राप्ति थाय छे. (७) जेने लिंग वडे एटले के उपयोग नामना लक्षण वडे ग्रहण एटले के ज्ञेय पदार्थोनुं आलंबन नथी ते अलिंगग्रहण छे; आ रीते आत्माने बाह्य पदार्थोना आलंबनवाळुं ज्ञान नथी एवा अर्थनी प्राप्ति थाय छे. (८) जे लिंगने एटले के उपयोग नामना लक्षणने ग्रहण करतो नथी एटले के पोते (क्यांय बहारथी) लावतो नथी ते अलिंगग्रहण छे; आ रीते आत्मा जे क्यांयथी लवातुं नथी एवा ज्ञानवाळो छे एवा अर्थनी प्राप्ति थाय छे. (९) जेने लिंगनुं एटले के उपयोग नामना लक्षणनुं ग्रहण एटले के परथी हरण थई शकतुं नथी (-बीजाथी लई जई शकातुं नथी) ते अलिंगग्रहण छे; आ रीते आत्मानुं ज्ञान


Page 327 of 513
PDF/HTML Page 358 of 544
single page version

उपयोगाख्यलक्षणे ग्रहणं सूर्य इवोपरागो यस्येति शुद्धोपयोगस्वभावस्य न लिंगादुपयोगा- ख्यलक्षणाद्ग्रहणं पौद्गलिककर्मादानं यस्येति द्रव्यकर्मासंपृक्तत्वस्य न लिंगेभ्य इन्द्रियेभ्यो ग्रहणं विषयाणामुपभोगो यस्येति विषयोपभोक्तृत्वाभावस्य न लिंगात् मनो वेन्द्रियादि- लक्षणाद्ग्रहणं जीवस्य धारणं यस्येति शुक्रार्तवानुविधायित्वाभावस्य न लिंगस्य मेहना- कारस्य ग्रहणं यस्येति लौकिकसाधनमात्रत्वाभावस्य न लिंगेनामेहनाकारेण ग्रहणं लोकव्याप्तिर्यस्येति कुहुक प्रसिद्धसाधनाकारलोकव्याप्तित्वाभावस्य न लिंगानां स्त्रीपुन्नपुंसक- ‘कुव्वं सहावमादा’ इत्यादि षष्ठस्थले गाथासप्तकम् यत्र मुख्यत्वमिति वदति तत्र यथासंभवमन्यो- ऽप्यर्थो लभ्यत इति सर्वत्र ज्ञातव्यम् एवमेकोनविंशतिगाथाभिस्तृतीयविशेषान्तराधिकारे समुदाय- पातनिका तद्यथाअथ किं तर्हि जीवस्य शरीरादिपरद्रव्येभ्यो भिन्नमन्यद्रव्यासाधारणं स्वस्वरूपमिति प्रश्ने प्रत्युत्तरं ददातिअरसमरूवमगंधं रसरूपगन्धरहितत्वात्तथा चाध्याहार्यमाणास्पर्शरूपत्वाच्च अव्वत्तं अव्यक्तत्वात् असद्दं अशब्दत्वात् अलिंगग्गहणं अलिङ्गग्रहणत्वात् अणिद्दिट्ठसंठाणं अनिर्दिष्टसंस्थानत्वाच्च जाण जीवं जानीहि जीवम् अरसमरूपमगन्धमस्पर्शमव्यक्तमशब्दमलिङ्गग्रहणमनिर्दिष्टसंस्थानलक्षणं च हे शिष्य, जीवं जीवद्रव्यं जानीहि पुनरपि कथंभूतम् चेदणागुणं समस्तपुद्गलादिभ्योऽचेतनेभ्यो भिन्नः समस्तान्यद्रव्यासाधारणः स्वकीयानन्तजीवजातिसाधारणश्च चेतनागुणो यस्य तं चेतनागुणं हरी जई शकातुं नथी एवा अर्थनी प्राप्ति थाय छे. (१०) जेने लिंगमां एटले के उपयोग नामना लक्षणमां ग्रहण एटले के सूर्यनी माफक उपराग (मलिनता, विकार) नथी ते अलिंगग्रहण छे; आ रीते आत्मा शुद्धोपयोगस्वभावी छे एवा अर्थनी प्राप्ति थाय छे. (११) लिंग द्वारा एटले के उपयोग नामना लक्षण द्वारा ग्रहण एटले के पौद्गलिक कर्मनुं ग्रहवुं जेने नथी ते अलिंगग्रहण छे; आ रीते आत्मा द्रव्यकर्मथी असंयुक्त (असंबद्ध) छे एवा अर्थनी प्राप्ति थाय छे. (१२) जेने लिंगो द्वारा एटले के इन्द्रियो द्वारा ग्रहण एटले के विषयोनो उपभोग नथी ते अलिंगग्रहण छे; आ रीते आत्मा विषयोनो उपभोक्ता नथी एवा अर्थनी प्राप्ति थाय छे. (१३) लिंग द्वारा एटले के मन अथवा इन्द्रिय वगेरे लक्षण द्वारा ग्रहण एटले जीवत्वने धारण करी राखवुं जेने नथी ते अलिंगग्रहण छे; आ रीते आत्मा शुक्र अने आर्तवने अनुविधायी (-अनुसरीने थनारो) नथी एवा अर्थनी प्राप्ति थाय छे. (१४) लिंगनुं एटले के मेहनाकारनुं (-पुरुषादिनी इन्द्रियना आकारनुं) ग्रहण जेने नथी ते अलिंगग्रहण छे; आ रीते आत्मा लौकिकसाधनमात्र नथी एवा अर्थनी प्राप्ति थाय छे. (१५) लिंग वडे एटले के अमेहनाकार वडे जेनुं ग्रहण एटले के लोकमां व्यापवापणुं नथी ते अलिंगग्रहण छे; आ रीते आत्मा पाखंडीओने प्रसिद्ध साधनरूप आकारवाळोलोकव्याप्तिवाळो नथी एवा अर्थनी प्राप्ति थाय छे. (१६) जेने लिंगोनुं एटले के स्त्री, पुरुष अने नपुंसक वेदोनुं ग्रहण नथी ते


Page 328 of 513
PDF/HTML Page 359 of 544
single page version

वेदानां ग्रहणं यस्येति स्त्रीपुन्नपुंसकद्रव्यभावाभावस्य न लिंगानां धर्मध्वजानां ग्रहणं यस्येति बहिरङ्गयतिलिंगाभावस्य न लिंगं गुणो ग्रहणमर्थावबोधो यस्येति गुणविशेषानालीढ- शुद्धद्रव्यत्वस्य न लिंगं पर्यायो ग्रहणमर्थावबोधविशेषो यस्येति पर्यायविशेषानालीढ- शुद्धद्रव्यत्वस्य न लिंगं प्रत्यभिज्ञानहेतुर्ग्रहणमर्थावबोधसामान्यं यस्येति द्रव्यानालीढशुद्ध- पर्यायत्वस्य ।।१७२।।

अथ कथममूर्तस्यात्मनः स्निग्धरूक्षत्वाभावाद्बन्धो भवतीति पूर्वपक्षयति अलिङ्गग्राह्यमिति वक्तव्ये यदलिङ्गग्रहणमित्युक्तं तत्किमर्थमिति चेत्, बहुतरार्थप्रतिपत्त्यर्थम् तथाहिलिङ्गमिन्द्रियं तेनार्थानां ग्रहणं परिच्छेदनं न करोति तेनालिङ्गग्रहणो भवति तदपि कस्मात् स्वयमेवातीन्द्रियाखण्डज्ञानसहितत्वात् तेनैव लिङ्गशब्दवाच्येन चक्षुरादीन्द्रियेणान्यजीवानां यस्य ग्रहणं परिच्छेदनं कर्तुं नायाति तेनालिङ्गग्रहण उच्यते तदपि कस्मात् निर्विकारातीन्द्रिय- स्वसंवेदनप्रत्यक्षज्ञानगम्यत्वात् लिङ्गं धूमादि तेन धूमलिङ्गोद्भवानुमानेनाग्निवदनुमेयभूतपरपदार्थानां ग्रहणं न करोति तेनालिङ्गग्रहण इति तदपि कस्मात् स्वयमेवालिङ्गोद्भवातीन्द्रियज्ञानसहितत्वात् तेनैव लिङ्गोद्भवानुमानेनाग्निग्रहणवत् परपुरुषाणां यस्यात्मनो ग्रहणं परिज्ञानं कर्तुं नायाति तेनालिङ्ग- ग्रहण इति तदपि कस्मात् अलिङ्गोद्भवातीन्द्रियज्ञानगम्यत्वात् अथवा लिङ्गं चिह्नं लाञ्छनं शिखाजटाधारणादि तेनार्थानां ग्रहणं परिच्छेदनं न क रोति तेनालिङ्गग्रहण इति तदपि क स्मात् स्वाभाविकाचिह्नोद्भवातीन्द्रियज्ञानसहितत्वात् तेनैव चिह्नोद्भवज्ञानेन परपुरुषाणां यस्यात्मनो ग्रहणं परिज्ञानं कर्तृं नायाति तेनालिङ्गग्रहण इति तदपि कस्मात् निरुपरागस्वसंवेदनज्ञानगम्यत्वादिति अलिंगग्रहण छे; आ रीते आत्मा द्रव्ये तेम ज भावे स्त्री, पुरुष अने नपुंसक नथी एवा अर्थनी प्राप्ति थाय छे. (१७) लिंगोनुं एटले के धर्मचिह्नोनुं ग्रहण जेने नथी ते अलिंगग्रहण छे; आ रीते आत्माने बहिरंग (बाह्य) यतिलिंगोनो अभाव छे एवा अर्थनी प्राप्ति थाय छे. (१८) लिंग एटले के गुण एवुं जे ग्रहण एटले के अर्थावबोध (पदार्थज्ञान) ते जेने नथी ते अलिंगग्रहण छे; आ रीते आत्मा गुणविशेषथी नहि आलिंगित एवुं शुद्ध द्रव्य छे एवा अर्थनी प्राप्ति थाय छे. (१९) लिंग एटले के पर्याय एवुं जे ग्रहण एटले के अर्थावबोधविशेष ते जेने नथी ते अलिंगग्रहण छे; आ रीते आत्मा पर्यायविशेषथी नहि आलिंगित एवुं शुद्ध द्रव्य छे एवा अर्थनी प्राप्ति थाय छे. (२०) लिंग एटले के प्रत्यभिज्ञाननुं कारण एवुं जे ग्रहण एटले के अर्थावबोधसामान्य ते जेने नथी ते अलिंगग्रहण छे; आ रीते आत्मा द्रव्यथी नहि आलिंगित एवो शुद्ध पर्याय छे एवा अर्थनी प्राप्ति थाय छे. १७२.

हवे अमूर्त एवा आत्माने स्निग्ध -रूक्षपणानो अभाव होवाथी बंध कई रीते थई शके एवो पूर्वपक्ष रजू करे छेः


Page 329 of 513
PDF/HTML Page 360 of 544
single page version

मुत्तो रूवादिगुणो बज्झदि फासेहिं अण्णमण्णेहिं
तव्विवरीदो अप्पा बज्झदि किध पोग्गलं कम्मं ।।१७३।।
मूर्तो रूपादिगुणो बध्यते स्पर्शैरन्योन्यैः
तद्विपरीत आत्मा बध्नाति कथं पौद्गलं कर्म ।।१७३।।

मूर्तयोर्हि तावत्पुद्गलयो रूपादिगुणयुक्तत्वेन यथोदितस्निग्धरूक्षत्वस्पर्शविशेषादन्योन्य- बन्धोऽवधार्यते एव आत्मकर्मपुद्गलयोस्तु स कथमवधार्यते; मूर्तस्य कर्मपुद्गलस्य रूपादि- गुणयुक्तत्वेन यथोदितस्निग्धरूक्षत्वस्पर्शविशेषसंभवेऽप्यमूर्तस्यात्मनो रूपादिगुणयुक्तत्वाभावेन एवमलिङ्गग्रहणशब्दस्य व्याख्यानक्रमेण शुद्धजीवस्वरूपं ज्ञातव्यमित्यभिप्रायः ।।१७२।। अथामूर्त- शुद्धात्मनो व्याख्याने कृते सत्यमूर्तजीवस्य मूर्तपुद्गलकर्मणा सह कथं बन्धो भवतीति पूर्वपक्षं करोतिमुत्तो रूवादिगुणो मूर्तो रूपरसगन्धस्पर्शत्वात् पुद्गलद्रव्यगुणः बज्झदि अन्योन्यसंश्लेषेण बध्यते बन्धमनुभवति, तत्र दोषो नास्ति कैः कृत्वा फासेहिं अण्णमण्णेहिं स्निग्धरूक्षगुणलक्षण- स्पर्शसंयोगैः किंविशिष्टैः अन्योन्यैः परस्परनिमित्तैः तव्विवरीदो अप्पा बज्झदि किध पोग्गलं कम्मं तद्विपरीतात्मा बध्नाति कथं पौद्गलं कर्मेति अयं परमात्मा निर्विकारपरमचैतन्य- चमत्कारपरिणतत्वेन बन्धकारणभूतस्निग्धरूक्षगुणस्थानीयरागद्वेषादिविभावपरिणामरहितत्वादमूर्तत्वाच्च

अन्योन्य स्पर्शथी बंध थाय रूपादिगुणयुत मूर्तने;
पण जीव मूर्तिरहित बांधे केम पुद्गलकर्मने? १७३.

अन्वयार्थः[मूर्तः] मूर्त (एवां पुद्गल) तो [रूपादिगुणः] रूपादिगुणवाळां होवाथी [अन्योन्यैः स्पर्शैः] अन्योन्य (परस्पर बंधयोग्य) स्पर्शो वडे [बध्यते] बंधाय छे; (परंतु) [तद्विपरीतः आत्मा] तेनाथी विपरीत (-अमूर्त) एवो आत्मा [पौद्गलिकं कर्म] पौद्गलिक कर्म [कथं] कई रीते [बध्नाति] बांधी शके?

टीकाःमूर्त एवां बे पुद्गलो तो रूपादिगुणवाळां होवाथी यथोक्त स्निग्ध- रूक्षत्वरूप *स्पर्शविशेषने लीधे तेमनो अन्योन्य बंध जरूर समजी शकाय छे; परंतु आत्मा अने कर्मपुद्गलनो बंध थतो कई रीते समजी शकाय? कारण के मूर्त एवुं कर्मपुद्गल रूपादिगुणवाळुं होवाथी तेने यथोक्त स्निग्ध -रूक्षत्वरूप स्पर्शविशेषनो संभव होवा छतां पण अमूर्त एवो आत्मा रूपादिगुणो विनानो होवाथी तेने यथोक्त स्निग्ध -रूक्षत्वरूप स्पर्श- *स्पर्शविशेष = खास प्रकारना (बंधयोग्य) स्पर्शो. प्र. ४२