Pravachansar-Gujarati (Devanagari transliteration). Gatha: 77-87.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 9 of 28

 

Page 130 of 513
PDF/HTML Page 161 of 544
single page version

हि सदशनायोदन्यावृषस्यादिभिस्तृष्णाव्यक्तिभिरुपेतत्वात् अत्यन्ताकुलतया, विच्छिन्नं हि सदसद्वेद्योदयप्रच्यावितसद्वेद्योदयप्रवृत्ततयाऽनुभवत्वादुद्भूतविपक्षतया, बन्धकारणं हि सद्विषयो- पभोगमार्गानुलग्नरागादिदोषसेनानुसारसंगच्छमानघनकर्मपांसुपटलत्वादुदर्कदुःसहतया, विषमं हि सदभिवृद्धिपरिहाणिपरिणतत्वादत्यन्तविसंष्ठुलतया च दुःखमेव भवति अथैवं पुण्यमपि पापवद्दुःखसाधनमायातम् ।।७६।। प्रभृत्यनेकापध्यानवशेन भाविनरकादिदुःखोत्पादककर्मबन्धोत्पादकत्वाद्बन्धकारणमिन्द्रियसुखं, अतीन्द्रिय- सुखं तु सर्वापध्यानरहितत्वादबन्धकारणम् विसमं विगतः शमः परमोपशमो यत्र तद्विषममतृप्तिकरं हानिवृद्धिसहितत्वाद्वा विषमं, अतीन्द्रियसुखं तु परमतृप्तिकरं हानिवृद्धिरहितम् जं इंदिएहिं लद्धं तं सोक्खं दुक्खमेव तहा यदिन्द्रियैर्लब्धं संसारसुखं तत्सुखं यथा पूर्वोक्तपञ्चविशेषणविशिष्टं भवति तथैव दुःखमेवेत्यभिप्रायः ।।७६।। एवं पुण्यानि जीवस्य तृष्णोत्पादकत्वेन दुःखकारणानि भवन्तीति कथनरूपेण द्वितीयस्थले गाथाचतुष्टयं गतम् अथ निश्चयेन पुण्यपापयोर्विशेषो नास्तीति कथयन् पुण्य- (२) ‘बाधासहित’ होतुं थकुं खावानी इच्छा, पाणी पीवानी इच्छा, मैथुननी इच्छा इत्यादि तृष्णाव्यक्तिओ (तृष्णानी प्रगटताओ) सहित होवाने लीधे अत्यंत आकुळ छे, (३) ‘विच्छिन्न’ होतुं थकुं अशातावेदनीयनो उदय जेने च्युत करे छे एवा शातावेदनीयना उदय वडे प्रवर्ततुं अनुभवमां आवतुं होवाने लीधे विपक्षनी उत्पत्तिवाळुं छे, (४) ‘बंधनुं कारण’ होतुं थकुं विषयोपभोगना मार्गने लागेली (वळगेली) रागादि दोषोनी सेना अनुसार कर्मरजनां घन पटलनो संबंध थतो होवाने लीधे परिणामे दुःसह छे, अने (५) ‘विषम’ होतुं थकुं हानिवृद्धिमां परिणमतुं होवाने लीधे अत्यंत अस्थिर छे; माटे ते (इन्द्रियसुख) दुःख ज छे.

जो आम छे ( अर्थात् जो इन्द्रियसुख दुःख ज छे) तो पुण्य पण, पापनी जेम, दुःखनुं साधन छे एम फलित थयुं.

भावार्थःइन्द्रियसुख दुःख ज छे, कारण के ते पराधीन छे, अत्यंत आकुळ छे, विपक्षनी (विरोधीनी) उत्पत्तिवाळुं छे, परिणामे दुःसह छे अने अत्यंत अस्थिर छे.

आमांथी एम फलित थयुं के पुण्य पण दुःखनुं ज साधन छे. ७६. १. च्युत करवुं = खसेडवुं; पदभ्रष्ट करवुं. (शातावेदनीयनो उदय तेनी स्थिति अनुसार रहीने खसी

जाय छे अने अशातावेदनीयनो उदय आवे छे.) २. घन पटल = घट्ट (घाटा) थर; घणो जथ्थो.


Page 131 of 513
PDF/HTML Page 162 of 544
single page version

अथ पुण्यपापयोरविशेषत्वं निश्चिन्वन्नुपसंहरति
ण हि मण्णदि जो एवं णत्थि विसेसो त्ति पुण्णपावाणं
हिंडदि घोरमपारं संसारं मोहसंछण्णो ।।७७।।
न हि मन्यते य एवं नास्ति विशेष इति पुण्यपापयोः
हिण्डति घोरमपारं संसारं मोहसंछन्नः ।।७७।।

एवमुक्तक्रमेण शुभाशुभोपयोगद्वैतमिव सुखदुःखद्वैतमिव च न खलु परमार्थतः पुण्यपापद्वैतमवतिष्ठते, उभयत्राप्यनात्मधर्मत्वाविशेषत्वात् यस्तु पुनरनयोः कल्याणकालायस- पापयोर्व्याख्यानमुपसंहरतिण हि मण्णदि जो एवं न हि मन्यते य एवम् किम् णत्थि विसेसो त्ति पुण्णपावाणं पुण्यपापयोर्निश्चयेन विशेषो नास्ति स किं करोति हिंडदि घोरमपारं संसारं हिण्डति भ्रमति कम् संसारम् कथंभूतम् घोरम् अपारं चाभव्यापेक्षया कथंभूतः मोहसंछण्णो मोहप्रच्छादित इति तथाहिद्रव्यपुण्यपापयोर्व्यवहारेण भेदः, भावपुण्यपापयोस्तत्फलभूतसुखदुःखयोश्चाशुद्धनिश्चयेन भेदः,

हवे पुण्य अने पापनुं अविशेषपणुं निश्चित करता थका (आ विषयनो) उपसंहार करे छेः

नहि मानतोए रीत पुण्ये पापमां न विशेष छे,
ते मोहथी आच्छन्न घोर अपार संसारे भमे. ७७.

अन्वयार्थः[एवं] ए रीते [पुण्यपापयोः] पुण्य अने पापमां [विशेषः नास्ति] तफावत नथी [इति] एम [यः] जे [न हि मन्यते] नथी मानतो, [मोहसंछन्नः] ते मोहाच्छादित वर्ततो थको [घोरं अपारं संसारं] घोर अपार संसारमां [हिण्डति] परिभ्रमण करे छे.

टीकाःएम पूर्वोक्त रीते, शुभाशुभ उपयोगना द्वैतनी माफक अने सुख- दुःखना द्वैतनी माफक, परमार्थे पुण्यपापनुं द्वैत टकतुंरहेतुं नथी; कारण के बन्नेमां अनात्मधर्मपणुं अविशेष अर्थात् समान छे. (परमार्थे जेम शुभोपयोग अने अशुभोपयोगरूप द्वैत हयात नथी, जेम सुख अने दुःखरूप द्वैत हयात नथी, तेम पुण्य अने पापरूप द्वैत पण हयात नथी; कारण के पुण्य अने पाप बन्ने आत्माना धर्म नहि होवाथी निश्चयथी समान ज छे.) आम होवा छतां, जे जीव ते बेमांसुवर्णनी १. सुख = इन्द्रियसुख


Page 132 of 513
PDF/HTML Page 163 of 544
single page version

निगडयोरिवाहङ्कारिकं विशेषमभिमन्यमानोऽहमिन्द्रपदादिसंपदां निदानमिति निर्भरतरं धर्मानु- रागमवलम्बते स खलूपरक्तचित्तभित्तितया तिरस्कृतशुद्धोपयोगशक्तिरासंसारं शारीरं दुःख- मेवानुभवति ।।७७।।

अथैवमवधारितशुभाशुभोपयोगाविशेषः समस्तमपि रागद्वेषद्वैतमपहासयन्नशेषदुःख- क्षयाय सुनिश्चितमनाः शुद्धोपयोगमधिवसति

एवं विदिदत्थो जो दव्वेसु ण रागमेदि दोसं वा
उवओगविसुद्धो सो खवेदि देहुब्भवं दुक्खं ।।७८।।
शुद्धनिश्चयेन तु शुद्धात्मनो भिन्नत्वाद्भेदो नास्ति एवं शुद्धनयेन पुण्यपापयोरभेदं योऽसौ न मन्यते
स देवेन्द्रचक्रवर्तिबलदेववासुदेवकामदेवादिपदनिमित्तं निदानबन्धेन पुण्यमिच्छन्निर्मोहशुद्धात्मतत्त्व-
विपरीतदर्शनचारित्रमोहप्रच्छादितः सुवर्णलोहनिगडद्वयसमानपुण्यपापद्वयबद्धः सन् संसाररहितशुद्धात्मनो

विपरीतं संसारं भ्रमतीत्यर्थः
।।७७।। अथैवं शुभाशुभयोः समानत्वपरिज्ञानेन निश्चितशुद्धात्मतत्त्वः सन्
अने लोखंडनी बेडीनी माफक*अहंकारिक तफावत मानतो थको, अहमिंद्रपदादि
संपदाओना कारणभूत धर्मानुरागने अति निर्भरपणे (गाढपणे) अवलंबे छे, ते जीव
खरेखर, जेनी चित्तभूमि उपरक्त होवाने लीधे (चित्तरूपी भूमि अथवा भींत
कर्मोपाधिना निमित्ते रंगायेलीमलिनविकृत होवाने लीधे) जेणे शुद्धोपयोगशक्तिनो
तिरस्कार कर्यो छे एवो वर्ततो थको, संसारपर्यंत (ज्यांसुधी आ संसारनुं अस्तित्व छे
त्यांसुधी अर्थात् सदाने माटे) शारीरिक दुःखने ज अनुभवे छे.

भावार्थःजेम सुवर्णनी बेडी अने लोखंडनी बेडी बन्ने अविशेषपणे बांधवानुं ज काम करे छे, तेम पुण्य अने पाप बन्ने अविशेषपणे बंधन ज छे. जे जीव पुण्य अने पापनुं अविशेषपणुं कदी मानतो नथी, तेने आ भयंकर संसारमां रझळवानो कदी अंत आवतो नथी. ७७.

हवे, ए रीते शुभ अने अशुभ उपयोगनुं अविशेषपणुं अवधारीने, समस्त रागद्वेषना द्वैतने दूर करता थका, अशेष दुःखनो क्षय करवानो मनमां द्रढ निश्चय करी शुद्धोपयोगमां वसे छे (तेने अंगीकार करे छे)ः

विदितार्थ ए रीत, रागद्वेष लहे न जे द्रव्यो विषे,
शुद्धोपयोगी जीव ते क्षय देहगत दुःखनो करे. ७८.
* पुण्य अने पापमां तफावत होवानो मत अहंकारजन्य (अविद्याजन्य, अज्ञानजन्य) छे.

Page 133 of 513
PDF/HTML Page 164 of 544
single page version

एवं विदितार्थो यो द्रव्येषु न रागमेति द्वेषं वा
उपयोगविशुद्धः सः क्षपयति देहोद्भवं दुःखम् ।।७८।।

यो हि नाम शुभानामशुभानां च भावानामविशेषदर्शनेन सम्यक्परिच्छिन्न- वस्तुस्वरूपः स्वपरविभागावस्थितेषु समग्रेषु ससमग्रपर्यायेषु द्रव्येषु रागं द्वेषं चाशेषमेव परिवर्जयति स किलैकान्तेनोपयोगविशुद्धतया परित्यक्तपरद्रव्यालम्बनोऽग्निरिवायःपिण्डा- दननुष्ठितायःसारः प्रचण्डघनघातस्थानीयं शारीरं दुःखं क्षपयति ततो ममायमेवैकः शरणं शुद्धोपयोगः ।।७८।। दुःखक्षयाय शुद्धोपयोगानुष्ठानं स्वीकरोतिएवं विदिदत्थो जो एवं चिदानन्दैकस्वभावं परमात्मतत्त्व- मेवोपादेयमन्यदशेषं हेयमिति हेयोपादेयपरिज्ञानेन विदितार्थतत्त्वो भूत्वा यः दव्वेसु ण रागमेदि दोसं वा निजशुद्धात्मद्रव्यादन्येषु शुभाशुभसर्वद्रव्येषु रागं द्वेषं वा न गच्छति उवओगविसुद्धो सो रागादिरहित- शुद्धात्मानुभूतिलक्षणेन शुद्धोपयोगेन विशुद्धः सन् सः खवेदि देहुब्भवं दुक्खं तप्तलोहपिण्डस्थानीय- देहादुद्भवं अनाकु लत्वलक्षणपारमार्थिक सुखाद्विलक्षणं परमाकु लत्वोत्पादकं लोहपिण्डरहितोऽग्निरिव घनघातपरंपरास्थानीयदेहरहितो भूत्वा शारीरं दुःखं क्षपयतीत्यभिप्रायः ।।७८।। एवमुपसंहाररूपेण तृतीयस्थले गाथाद्वयं गतम् इति शुभाशुभमूढत्वनिरासार्थं गाथादशकपर्यन्तं स्थलत्रयसमुदायेन

अन्वयार्थः[एवं] ए रीते [विदितार्थः] वस्तुस्वरूप जाणीने [यः] जे [द्रव्येषु] द्रव्यो प्रत्ये [रागं द्वेषं वा] राग के द्वेषने [न एति] पामतो नथी, [सः] ते [उपयोगविशुद्धः] उपयोगविशुद्ध वर्ततो थको [देहोद्भवं दुःखं] देहोत्पन्न दुःखनो [क्षपयति] क्षय करे छे.

टीकाःजे जीव शुभ अने अशुभ भावोना अविशेषदर्शनथी (समानपणानी श्रद्धाथी) वस्तुस्वरूपने सम्यक् प्रकारे जाणीने, स्व अने पर एवा बे विभागमां रहेलां जे समस्त पर्यायो सहित समग्र द्रव्यो तेमना प्रत्ये राग अने द्वेषने निरवशेषपणे छोडे छे, ते जीव, एकांते उपयोगविशुद्ध (सर्वथा शुद्धोपयोगी) होवाने लीधे जेणे परद्रव्यनुं आलंबन छोड्युं छे एवो वर्ततो थकोलोखंडना गोळामांथी लोखंडना *सारने नहि अनुसरता अग्निनी माफकप्रचंड घणना घा समान शारीरिक दुःखनो क्षय करे छे. (जेम अग्नि लोखंडना उष्ण गोळामांथी लोखंडना सत्त्वने धारण करतो नथी तेथी अग्निने प्रचंड घणना घा पडता नथी, तेम परद्रव्यने नहि अवलंबता आत्माने शारीरिक दुःखनुं वेदन होतुं नथी.) माटे आ ज एक शुद्धोपयोग मारुं शरण छे. ७८. *सार = सत्त्व; घनता; कठिनता.


Page 134 of 513
PDF/HTML Page 165 of 544
single page version

अथ यदि सर्वसावद्ययोगमतीत्य चरित्रमुपस्थितोऽपि शुभोपयोगानुवृत्तिवशतया मोहादीन्नोन्मूलयामि, ततः कुतो मे शुद्धात्मलाभ इति सर्वारम्भेणोत्तिष्ठते

चत्ता पावारंभं समुट्ठिदो वा सुहम्मि चरियम्हि
ण जहदि जदि मोहादी ण लहदि सो अप्पगं सुद्धं ।।७९।।
त्यक्त्वा पापारम्भं समुत्थितो वा शुभे चरित्रे
न जहाति यदि मोहादीन्न लभते स आत्मकं शुद्धम् ।।७९।।

यः खलु समस्तसावद्ययोगप्रत्याख्यानलक्षणं परमसामायिकं नाम चारित्रं प्रतिज्ञायापि शुभोपयोगवृत्त्या बकाभिसारिक येवाभिसार्यमाणो न मोहवाहिनीविधेयतामवकिरति स किल प्रथमज्ञानकण्डिका समाप्ता अथ शुभाशुभोपयोगनिवृत्तिलक्षणशुद्धोपयोगेन मोक्षो भवतीति पूर्वसूत्रे भणितम् अत्र तु द्वितीयज्ञानकण्डिकाप्रारम्भे शुद्धोपयोगाभावे शुद्धात्मानं न लभते इति तमेवार्थं

हवे, सर्व सावद्ययोगने छोडीने चारित्र अंगीकार कर्युं होवा छतां जो हुं शुभोपयोगपरिणतिने वशपणे मोहादिकनुं उन्मूलन न करुं, तो मने शुद्ध आत्मानी प्राप्ति क्यांथी थायएम विचारी मोहादिकना उन्मूलन प्रत्ये सर्व आरंभथी (उद्यमथी) कटिबद्ध थाय छेः

जीव छोडी पापारंभने शुभ चरितमां उद्यत भले,
जो नव तजे मोहादिने तो नव लहे शुद्धात्मने. ७९.

अन्वयार्थः[पापारम्भं] पापारंभ [त्यक्त्वा] छोडीने [शुभे चरित्रे] शुभ चारित्रमां [समुत्थितः वा] उद्यत होवा छतां [यदि] जो जीव [मोहादीन्] मोहादिकने [न जहाति] छोडतो नथी, तो [सः] ते [शुद्धं आत्मकं] शुद्ध आत्माने [न लभते] पामतो नथी.

टीकाःजे (जीव) समस्त सावद्ययोगना प्रत्याख्यानस्वरूप परमसामायिक नामना चारित्रनी प्रतिज्ञा करीने पण धूर्त अभिसारिका समान शुभोपयोगपरिणतिथी अभिसार (मिलन) पामतो थको (अर्थात् शुभोपयोगपरिणतिना प्रेममां फसातो थको) मोहनी सेनाने वश वर्तवापणुं खंखेरी नाखतो नथी, ते (जीव), जेने महा दुःखसंकट १.उन्मूलन = जडमूळथी काढी नाखवुं ते; निकंदन. २.अभिसारिका = संकेत प्रमाणे प्रेमीने मळवा जनारी स्त्री. ३.अभिसार = प्रेमीने मळवा जवुं ते.


Page 135 of 513
PDF/HTML Page 166 of 544
single page version

समासन्नमहादुःखसङ्कटः कथमात्मानमविप्लुतं लभते अतो मया मोहवाहिनीविजयाय बद्धा कक्षेयम् ।।७९।।

अथ कथं मया विजेतव्या मोहवाहिनीत्युपायमालोचयति
जो जाणदि अरहंतं दव्वत्तगुणत्तपज्जयत्तेहिं
सो जाणदि अप्पाणं मोहो खलु जादि तस्स लयं ।।८०।।
यो जानात्यर्हन्तं द्रव्यत्वगुणत्वपर्ययत्वैः
स जानात्यात्मानं मोहः खलु याति तस्य लयम् ।।८०।।

यो हि नामार्हन्तं द्रव्यत्वगुणत्वपर्ययत्वैः परिच्छिनत्ति स खल्वात्मानं परिच्छिनत्ति, व्यतिरेकरूपेण दृढयतिचत्ता पावारंभं पूर्वं गृहवासादिरूपं पापारम्भं त्यक्त्वा समुट्ठिदो वा सुहम्मि चरियम्हि सम्यगुपस्थितो वा पुनः क्व शुभचरित्रे ण जहदि जदि मोहादी न त्यजति यदि चेन्मोहरागद्वेषान् ण लहदि सो अप्पगं सुद्धं न लभते स आत्मानं शुद्धमिति इतो विस्तरःकोऽपि मोक्षार्थी परमोपेक्षालक्षणं परमसामायिकं पूर्वं प्रतिज्ञाय पश्चाद्विषयसुखसाधकशुभोपयोगपरिणत्या मोहितान्तरङ्गः सन् निर्विकल्पसमाधिलक्षणपूर्वोक्तसामायिकचारित्राभावे सति निर्मोहशुद्धात्मतत्त्वप्रति- पक्षभूतान् मोहादीन्न त्यजति यदि चेत्तर्हि जिनसिद्धसदृशं निजशुद्धात्मानं न लभत इति सूत्रार्थः ।।७९।। निकट छे एवो, शुद्ध (विकार रहित, निर्मळ) आत्माने केम पामे? (न ज पामे.) तेथी मोहनी सेना उपर विजय मेळववा माटे में कमर कसी छे. ७९.

हवे, ‘मारे मोहनी सेनाने कई रीते जीतवी’एम (तेने जीतवानो) उपाय विचारे छेः

जे जाणतो अर्हंतने गुण, द्रव्य ने पर्ययपणे,
ते जीव जाणे आत्मने, तसु मोह पामे लय खरे. ८०.

अन्वयार्थः[यः] जे [अर्हन्तं] अर्हंतने [द्रव्यत्वगुणत्वपर्ययत्वैः] द्रव्यपणे, गुणपणे अने पर्यायपणे [जानाति] जाणे छे, [सः] ते [आत्मानं] (पोताना) आत्माने [जानाति] जाणे छे अने [तस्य मोहः] तेनो मोह [खलु] अवश्य [लयं याति] लय पामे छे.

टीकाःजे खरेखर अर्हंतने द्रव्यपणे, गुणपणे अने पर्यायपणे जाणे छे ते

Page 136 of 513
PDF/HTML Page 167 of 544
single page version

उभयोरपि निश्चयेनाविशेषात् अर्हतोऽपि पाककाष्ठागतकार्तस्वरस्येव परिस्पष्टमात्मरूपं, ततस्तत्परिच्छेदे सर्वात्मपरिच्छेदः तत्रान्वयो द्रव्यं, अन्वयविशेषणं गुणः, अन्वयव्यतिरेकाः पर्यायाः तत्र भगवत्यर्हति सर्वतो विशुद्धे त्रिभूमिकमपि स्वमनसा समयमुत्पश्यति अथ शुद्धोपयोगाभावे यादृशं जिनसिद्धस्वरूपं न लभते तमेव कथयति

तवसंजमप्पसिद्धो सुद्धो सग्गापवग्गमग्गकरो
अमरासुरिंदमहिदो देवो सो लोयसिहरत्थो ।।।।

तवसंजमप्पसिद्धो समस्तरागादिपरभावेच्छात्यागेन स्वस्वरूपे प्रतपनं विजयनं तपः, बहिरङ्गेन्द्रिय प्राणसंयमबलेन स्वशुद्धात्मनि संयमनात्समरसीभावेन परिणमनं संयमः, ताभ्यां प्रसिद्धो जात उत्पन्नस्तपःसंयमप्रसिद्धः, सुद्धो क्षुधाद्यष्टादशदोषरहितः, सग्गापवग्गमग्गकरो स्वर्गः प्रसिद्धः केवल- ज्ञानाद्यनन्तचतुष्टयलक्षणोऽपवर्गो मोक्षस्तयोर्मार्गं करोत्युपदिशति स्वर्गापवर्गमार्गकरः, अमरासुरिंदमहिदो तत्पदाभिलाषिभिरमरासुरेन्द्रैर्महितः पूजितोऽमरासुरेन्द्रमहितः, देवो सो स एवंगुणविशिष्टोऽर्हन् देवो भवति लोयसिहरत्थो स एव भगवान् लोकाग्रशिखरस्थः सन् सिद्धो भवतीति जिनसिद्धस्वरूपं ज्ञातव्यम् ।।।। अथ तमित्थंभूतं निर्दोषिपरमात्मानं ये श्रद्दधति मन्यन्ते तेऽक्षयसुखं लभन्त इति प्रज्ञापयति

तं देवदेवदेवं जदिवरवसहं गुरुं तिलोयस्स
पणमंति जे मणुस्सा ते सोक्खं अक्खयं जंति ।।।।

तं देवदेवदेवं देवदेवाः सौधर्मेन्द्रप्रभृतयस्तेषां देव आराध्यो देवदेवदेवस्तं देवदेवदेवं, जदिवरवसहं जितेन्द्रियत्वेन निजशुद्धात्मनि यत्नपरास्ते यतयस्तेषां वरा गणधरदेवादयस्तेभ्योऽपि वृषभः प्रधानो यतिवरवृषभस्तं यतिवरवृषभं, गुरुं तिलोयस्स अनन्तज्ञानादिगुरुगुणैस्त्रैलोक्यस्यापि गुरुस्तं त्रिलोकगुरुं, पणमंति जे मणुस्सा तमित्थंभूतं भगवन्तं ये मनुष्यादयो द्रव्यभावनमस्काराभ्यां प्रणमन्त्याराधयन्ति ते सोक्खं अक्खयं जंति ते तदाराधनाफलेन परंपरयाऽक्षयानन्तसौख्यं यान्ति लभन्त इति सूत्रार्थः ।।।। अथ ‘चत्ता पावारंभं’ इत्यादिसूत्रेण यदुक्तं शुद्धोपयोगाभावे मोहादिविनाशो न भवति, मोहादि- खरेखर आत्माने जाणे छे, कारण के बन्नेमां निश्चयथी तफावत नथी; वळी अर्हंतनुं स्वरूप, छेल्ला तापने पामेला सुवर्णना स्वरूपनी माफक, परिस्पष्ट (सर्व प्रकारे स्पष्ट) छे; तेथी तेनुं ज्ञान थतां सर्व आत्मानुं ज्ञान थाय छे. त्यां अन्वय ते द्रव्य छे, अन्वयनुं विशेषण ते गुण छे, अन्वयना व्यतिरेको (भेदो) ते पर्यायो छे. सर्वतः विशुद्ध एवा ते भगवान अर्हंतमां (अर्हंतना स्वरूपनो ख्याल करतां) जीव त्रणे प्रकारमय समयने (द्रव्यगुणपर्यायमय निज आत्माने) पोताना मन वडे कळी ले छेसमजी ले छे


Page 137 of 513
PDF/HTML Page 168 of 544
single page version

यश्चेतनोऽयमित्यन्वयस्तद्द्रव्यं, यच्चान्वयाश्रितं चैतन्यमिति विशेषणं स गुणः, ये चैकसमय- मात्रावधृतकालपरिमाणतया परस्परपरावृत्ता अन्वयव्यतिरेकास्ते पर्यायाश्चिद्विवर्तनग्रन्थय इति यावत् अथैवमस्य त्रिकालमप्येककालमाकलयतो मुक्ताफलानीव प्रलम्बे प्रालम्बे चिद्विवर्तांश्चेतन एव संक्षिप्य विशेषणविशेष्यत्ववासनान्तर्धानाद्धवलिमानमिव प्रालम्बे चेतन एव चैतन्यमन्तर्हितं विधाय केवलं प्रालम्बमिव केवलमात्मानं परिच्छिन्दतस्त- विनाशाभावे शुद्धात्मलाभो न भवति, तदर्थमेवेदानीमुपायं समालोचयतिजो जाणदि अरहंतं यः कर्ता जानाति कम् अर्हन्तम् कैः कृत्वा दव्वत्तगुणत्तपज्जयत्तेहिं द्रव्यत्वगुणत्वपर्यायत्वैः सो जाणदि अप्पाणं स पुरुषोऽर्हत्परिज्ञानात्पश्चादात्मानं जानाति, मोहो खलु जादि तस्स लयं तत आत्मपरिज्ञानात्तस्य मोहो दर्शनमोहो लयं विनाशं क्षयं यातीति तद्यथाकेवलज्ञानादयो विशेषगुणा, अस्तित्वादयः सामान्यगुणाः, परमौदारिकशरीराकारेण यदात्मप्रदेशानामवस्थानं स व्यञ्जनपर्यायः, अगुरुलघुक गुण- षड्वृद्धिहानिरूपेण प्रतिक्षणं प्रवर्तमाना अर्थपर्यायाः, एवंलक्षणगुणपर्यायाधारभूतममूर्तमसंख्यातप्रदेशं जाणी ले छे. ते आ प्रमाणेः ‘आ चेतन छे’ एवो जे अन्वय ते द्रव्य छे, अन्वयने आश्रित रहेलुं ‘चैतन्य’ एवुं जे विशेषण ते गुण छे अने एक समयमात्रनी मर्यादावाळुं जेनुं काळपरिमाण होवाथी परस्पर अप्रवृत्त एवा जे अन्वयव्यतिरेको (एक बीजामां नहि प्रवर्तता एवा जे अन्वयना व्यतिरेको) ते पर्यायो छेके जेओ चिद्दविवर्तननी (आत्माना परिणमननी) ग्रंथिओ छे.

हवे ए रीते त्रिकाळिकने पण (त्रिकाळिक आत्माने पण) एक काळे कळी लेतो ते जीव, जेम मोतीओने झूलता हारमां संक्षेपवामां आवे छे तेम चिद्दविवर्तोने चेतनमां ज संक्षेपीने (अंतर्गत करीने) तथा विशेषणविशेष्यपणानी वासनानुं अंतर्धान थवाथीजेम धोळाशने हारमां अंतर्हित करवामां आवे छे तेमचैतन्यने चेतनमां ज अंतर्हित करीने, जेम केवळ हारने जाणवामां आवे छे तेम केवळ आत्माने जाणतां, १. चेतन = आत्मा २.ग्रंथि = गांठ ३. विशेषण ते गुण छे अने विशेष्य ते द्रव्य छे. ४. वासना = वलण; कल्पना; अभिप्राय. ५. अंतर्धान = तिरोधान; अद्रश्य थवुंअलोप थई जवुं ते. ६. अंतर्हित = गुप्त; अद्रश्य; अलोप; अंतर्गर्भित. ७. हार खरीदनार माणस खरीद करती वखते तो हार, तेनी धोळाश अने तेनां मोतीए बधांयनी

परीक्षा करे छे परंतु पछी धोळाश अने मोतीओने हारमां ज समावी दईनेतेमना परनुं लक्ष

छोडी दईने केवळ हारने ज जाणे छे. जो एम न करे तो हार पहेर्यानी स्थितिमां पण धोळाश वगेरेना विकल्पो रहेवाथी हार पहेर्यानुं सुख वेदी शके नहि. प्र. १८


Page 138 of 513
PDF/HTML Page 169 of 544
single page version

दुत्तरोत्तरक्षणक्षीयमाणकर्तृकर्मक्रियाविभागतया निष्क्रियं चिन्मात्रं भावमधिगतस्य जातस्य मणेरिवाकम्पप्रवृत्तनिर्मलालोकस्यावश्यमेव निराश्रयतया मोहतमः प्रलीयते यद्येवं लब्धो मया मोहवाहिनीविजयोपायः ।।८०।। शुद्धचैतन्यान्वयरूपं द्रव्यं चेति इत्थंभूतं द्रव्यगुणपर्यायस्वरूपं पूर्वमर्हदभिधाने परमात्मनि ज्ञात्वा पश्चान्निश्चयनयेन तदेवागमसारपदभूतयाऽध्यात्मभाषया निजशुद्धात्मभावनाभिमुखरूपेण सविकल्पस्व- संवेदनज्ञानेन तथैवागमभाषयाधःप्रवृत्तिकरणापूर्वकरणानिवृत्तिकरणसंज्ञदर्शनमोहक्षपणसमर्थपरिणाम- विशेषबलेन पश्चादात्मनि योजयति तदनन्तरमविकल्पस्वरूपे प्राप्ते, यथा पर्यायस्थानीयमुक्ताफलानि गुणस्थानीयं धवलत्वं चाभेदनयेन हार एव, तथा पूर्वोक्तद्रव्यगुणपर्याया अभेदनयेनात्मैवेति भावयतो दर्शनमोहान्धकारः प्रलीयते इति भावार्थः ।।८०।। अथ प्रमादोत्पादकचारित्रमोहसंज्ञश्चौरोऽस्तीति मत्वाऽऽप्तपरिज्ञानादुपलब्धस्य शुद्धात्मचिन्तामणेः रक्षणार्थं जागर्तीति कथयतिजीवो जीवः कर्ता तेनी उत्तरोत्तर क्षणे कर्ता -कर्म -क्रियानो विभाग क्षय पामतो जतो होवाथी, निष्क्रिय चिन्मात्र भावने पामे छे; अने ए रीते मणिनी जेम जेनो निर्मळ प्रकाश अकंपपणे प्रवर्ते छे एवा ते (चिन्मात्र भावने पामेला) जीवने मोहांधकार निराश्रयपणाने लीधे अवश्यमेव प्रलय पामे छे.

जो आम छे तो मोहनी सेनाने जीतवानो उपाय में मेळव्यो छे.

भावार्थःअर्हंतभगवान अने पोतानो आत्मा निश्चयथी समान छे; वळी अर्हंतभगवान मोहरागद्वेष रहित होवाने लीधे तेमनुं स्वरूप अत्यंत स्पष्ट छे, तेथी जो जीव द्रव्य -गुण -पर्यायपणे ते (अर्हंतभगवानना) स्वरूपने मन वडे प्रथम समजी ले तो ‘‘आ जे ‘आत्मा, आत्मा’ एवो एकरूप (कथंचित् सद्रश) त्रिकाळिक प्रवाह ते द्रव्य छे, तेनुं जे एकरूप रहेतुं चैतन्यरूप विशेषण ते गुण छे अने ते प्रवाहमां जे क्षणवर्ती व्यतिरेको ते पर्यायो छे’’ एम पोतानो आत्मा पण द्रव्य -गुण -पर्यायपणे तेने मन वडे ख्यालमां आवे छे. ए रीते त्रिकाळिक निज आत्माने मन वडे ख्यालमां लईने पछीजेम मोतीओने अने धोळाशने हारमां ज अंतर्गत करीने केवळ हारने जाणवामां आवे छे तेमआत्मपर्यायोने अने चैतन्यगुणने आत्मामां ज अंतर्गर्भित करीने केवळ आत्माने जाणतां परिणामी -परिणाम -परिणतिना भेदनो विकल्प नाश पामतो जतो होवाथी जीव निष्क्रिय चिन्मात्र भावने पामे छे अने तेथी मोह (दर्शनमोह) निराश्रय थयो थको विनाश पामे छे.

जो आम छे, तो मोहनी सेना उपर विजय मेळववानो उपाय में प्राप्त कर्यो छेएम कह्युं. ८०.


Page 139 of 513
PDF/HTML Page 170 of 544
single page version

अथैवं प्राप्तचिन्तामणेरपि मे प्रमादो दस्युरिति जागर्ति
जीवो ववगदमोहो उवलद्धो तच्चमप्पणो सम्मं
जहदि जदि रागदोसे सो अप्पाणं लहदि सुद्धं ।।८१।।
जीवो व्यपगतमोह उपलब्धवांस्तत्त्वमात्मनः सम्यक्
जहाति यदि रागद्वेषौ स आत्मानं लभते शुद्धम् ।।८१।।

एवमुपवर्णितस्वरूपेणोपायेन मोहमपसार्यापि सम्यगात्मतत्त्वमुपलभ्यापि यदि नाम रागद्वेषौ निर्मूलयति तदा शुद्धमात्मानमनुभवति यदि पुनः पुनरपि तावनुवर्तते तदा प्रमादतन्त्रतया लुण्ठितशुद्धात्मतत्त्वोपलम्भचिन्तारत्नोऽन्तस्ताम्यति अतो मया रागद्वेष- निषेधायात्यन्तं जागरितव्यम् ।।८१।। किंविशिष्टः ववगदमोहो शुद्धात्मतत्त्वरुचिप्रतिबन्धकविनाशितदर्शनमोहः पुनरपि किंविशिष्टः उवलद्धो उपलब्धवान् ज्ञातवान् किम् तच्चं परमानन्दैकस्वभावात्मतत्त्वम् कस्य संबन्धि अप्पणो निजशुद्धात्मनः कथम् सम्मं सम्यक् संशयादिरहितत्वेन जहदि जदि रागदोसे शुद्धात्मानुभूति- लक्षणवीतरागचारित्रप्रतिबन्धकौ चारित्रमोहसंज्ञौ रागद्वेषौ यदि त्यजति सो अप्पाणं लहदि सुद्धं

हवे, ए रीते में चिंतामणि प्राप्त कर्यो होवा छतां प्रमाद चोर छे एम विचारी जागृत रहे छेः

जीव मोहने करी दूर, आत्मस्वरूप सम्यक् पामीने,
जो रागद्वेष परिहरे तो पामतो शुद्धात्मने. ८१.

अन्वयार्थः[व्यपगतमोहः] जेणे मोहने दूर कर्यो छे अने [सम्यक् आत्मनः तत्त्वं] आत्माना सम्यक् तत्त्वने (साचा स्वरूपने) [उपलब्धवान्] प्राप्त कर्युं छे एवो [जीवः] जीव [यदि] जो [रागद्वेषौ] रागद्वेषने [जहाति] छोडे छे, [सः] तो ते [शुद्धम् आत्मानं] शुद्ध आत्माने [लभते] पामे छे.

टीकाःए रीते जे उपायनुं स्वरूप वर्णववामां आव्युं ते उपाय वडे मोहने दूर करीने पण, सम्यक् आत्मतत्त्वने पामीने पण, जो जीव रागद्वेषने निर्मूळ करे छे, तो शुद्ध आत्माने अनुभवे छे. (परंतु) जो फरी फरीने तेमने अनुसरे छेरागद्वेषरूपे परिणमे छे, तो प्रमाद -आधीनपणाने लीधे शुद्धात्मतत्त्वना अनुभवरूप चिंतामणि चोराई जवाथी अंतरमां खेद पामे छे. आथी मारे रागद्वेषने टाळवा माटे अत्यंत जागृत रहेवुं योग्य छे.


Page 140 of 513
PDF/HTML Page 171 of 544
single page version

अथायमेवैको भगवद्भिः स्वयमनुभूयोपदर्शितो निःश्रेयसस्य पारमार्थिकः पन्था इति मतिं व्यवस्थापयति

सव्वे वि य अरहंता तेण विधाणेण खविदकम्मंसा
किच्चा तधोवदेसं णिव्वादा ते णमो तेसिं ।।८२।।
सर्वेऽपि चार्हन्तस्तेन विधानेन क्षपितकर्मांशाः
कृत्वा तथोपदेशं निर्वृतास्ते नमस्तेभ्यः ।।८२।।

एवमभेदरत्नत्रयपरिणतो जीवः शुद्धबुद्धैकस्वभावमात्मानं लभते मुक्तो भवतीति किंच पूर्वं ज्ञानकण्डिकायां ‘उवओगविसुद्धो सो खवेदि देहुब्भवं दुक्खं’ इत्युक्तं, अत्र तु ‘जहदि जदि रागदोसे सो अप्पाणं लहदि सुद्धं’ इति भणितम्, उभयत्र मोक्षोऽस्ति को विशेषः प्रत्युत्तरमाहतत्र शुभाशुभयोर्निश्चयेन समानत्वं ज्ञात्वा पश्चाच्छुद्धे शुभरहिते निजस्वरूपे स्थित्वा मोक्षं लभते, तेन कारणेन शुभाशुभमूढत्वनिरासार्थं ज्ञानकण्डिका भण्यते अत्र तु द्रव्यगुणपर्यायैराप्तस्वरूपं ज्ञात्वा पश्चात्तद्रूपे स्वशुद्धात्मनि स्थित्वा मोक्षं प्राप्नोति, ततः कारणादियमाप्तात्ममूढत्वनिरासार्थं ज्ञानकण्डिका

भावार्थः८०मी गाथामां दर्शावेला उपायथी दर्शनमोहने दूर करीने अर्थात् सम्यग्दर्शन प्राप्त करीने जे जीव शुद्धात्मानुभूतिस्वरूप वीतरागचारित्रना प्रतिबंधक रागद्वेषने छोडे छे, फरीफरीने रागद्वेषभावे परिणमतो नथी, ते ज अभेदरत्नत्रयपरिणत जीव शुद्ध -बुद्ध- एकस्वभाव आत्माने प्राप्त करे छेमुक्त थाय छे. तेथी जीवे सम्यग्दर्शन प्राप्त करीने पण, सरागचारित्र पामीने पण, रागद्वेषना निवारण माटे अत्यंत सावधान रहेवुं योग्य छे. ८१.

हवे, आ ज एक (पूर्वोक्त गाथाओमां वर्णव्यो ते ज एक), भगवंतोए पोते अनुभवीने दर्शावेलो निःश्रेयसनो पारमार्थिक पंथ छेएम मतिने व्यवस्थित करे छेः

अर्हंत सौ कर्मो तणो करी नाश ए ज विधि वडे,
उपदेश पण एम ज करी, निर्वृत थया; नमुं तेमने. ८२.

अन्वयार्थः[सर्वे अपि च] बधाय [अर्हन्तः] अर्हंतभगवंतो [तेन विधानेन] ते ज विधिथी [क्षपितकर्मांशाः] कर्मांशोनो (ज्ञानावरणीयादि कर्मभेदोनो) क्षय करीने तथा [तथा] (अन्यने पण) ए ज प्रकारे [उपदेशं कृत्वा] उपदेश करीने [निर्वृताः ते] मोक्ष पाम्या छे. [नमः तेभ्यः] तेमने नमस्कार हो. १. निःश्रेयस = मोक्ष २. व्यवस्थित = निश्चित; स्थिर.


Page 141 of 513
PDF/HTML Page 172 of 544
single page version

यतः खल्वतीतकालानुभूतक्रमप्रवृत्तयः समस्ता अपि भगवन्तस्तीर्थकराः, प्रकारान्तर- स्यासंभवादसंभावितद्वैतेनामुनैवैकेन प्रकारेण क्षपणं कर्मांशानां स्वयमनुभूय, परमाप्ततया परेषामप्यायत्यामिदानींत्वे वा मुमुक्षूणां तथैव तदुपदिश्य, निःश्रेयसमध्याश्रिताः ततो नान्यद्वर्त्म निर्वाणस्येत्यवधार्यते अलमथवा प्रलपितेन व्यवस्थिता मतिर्मम नमो भगवद्भयः ।।८२।। इत्येतावान् विशेषः ।।८१।। अथ पूर्वं द्रव्यगुणपर्यायैराप्तस्वरूपं विज्ञाय पश्चात्तथाभूते स्वात्मनि स्थित्वा सर्वेऽप्यर्हन्तो मोक्षं गता इति स्वमनसि निश्चयं करोतिसव्वे वि य अरहंता सर्वेऽपि चार्हन्तः तेण विधाणेण द्रव्यगुणपर्यायैः पूर्वमर्हत्परिज्ञानात्पश्चात्तथाभूतस्वात्मावस्थानरूपेण तेन पूर्वोक्तप्रकारेण खविदकम्मंसा क्षपितकर्मांशा विनाशितकर्मभेदा भूत्वा, किच्चा तधोवदेसं अहो भव्या अयमेव निश्चय- रत्नत्रयात्मकशुद्धात्मोपलम्भलक्षणो मोक्षमार्गो नान्य इत्युपदेशं कृत्वा णिव्वादा निर्वृता अक्षयानन्तसुखेन तृप्ता जाताः, ते ते भगवन्तः णमो तेसिं एवं मोक्षमार्गनिश्चयं कृत्वा श्रीकुन्दकुन्दाचार्यदेवास्तस्मै निजशुद्धात्मानुभूतिस्वरूपमोक्षमार्गाय तदुपदेशकेभ्योऽर्हद्भयश्च तदुभयस्वरूपाभिलाषिण; सन्तो ‘नमोस्तु तेभ्य’ इत्यनेन पदेन नमस्कारं कुर्वन्तीत्यभिप्रायः ।।८२।। अथ रत्नत्रयाराधका एव पुरुषा दानपूजा- गुणप्रशंसानमस्कारार्हा भवन्ति नान्या इति कथयति

टीकाःअतीत काळमां क्रमशः थई गयेला समस्त तीर्थंकरभगवंतो, प्रकारांतरनो असंभव होवाने लीधे जेमां द्वैत संभवतुं नथी एवा आ ज एक प्रकारथी कर्मांशोनो क्षय पोते अनुभवीने, (तथा) परमाप्तपणाने लीधे भविष्यकाळे के आ (वर्तमान) काळे अन्य मुमुक्षुओने पण ए ज प्रकारे तेनो (कर्मक्षयनो) उपदेश करीने, निःश्रेयसने प्राप्त थया छे; माटे निर्वाणनो अन्य (कोई) मार्ग नथी एम नक्की थाय छे. अथवा, प्रलापथी बस थाओ; मारी मति व्यवस्थित थई छे. भगवंतोने नमस्कार हो.

भावार्थः८० अने ८१मी गाथामां कह्या प्रमाणे सम्यग्दर्शन प्राप्त करीने वीतरागचारित्रना विरोधी रागद्वेषने टाळवा अर्थात् निश्चयरत्नत्रयात्मक शुद्धात्मानुभूतिमां लीन थवुं ते ज एक मोक्षमार्ग छे; त्रणे काळे बीजो कोई मोक्षनो मार्ग नथी. समस्त अर्हंतभगवंतो ए ज मार्गे मोक्ष पाम्या छे अने अन्य मुम़ुक्षुओने पण ए ज मार्ग उपदेश्यो छे. ते भगवंतोने नमस्कार हो. ८२. १. प्रकारांतर = अन्य प्रकार. (कर्मक्षय एक ज प्रकारथी थाय छे, अन्य प्रकारे थतो नथी; तेथी ते

कर्मक्षयना प्रकारमां द्वैत अर्थात् बे -पणुं नथी.) २. परमाप्त = परम आप्त; परम विश्वासपात्र. (तीर्थंकर भगवंतो सर्वज्ञ अने वीतराग होवाथी परम

आप्त छे, यथार्थ उपदेष्टा छे.)

Page 142 of 513
PDF/HTML Page 173 of 544
single page version

अथ शुद्धात्मलाभपरिपन्थिनो मोहस्य स्वभावं भूमिकाश्च विभावयति
दव्वादिएसु मूढो भावो जीवस्स हवदि मोहो त्ति
खुब्भदि तेणुच्छण्णो पप्पा रागं व दोसं वा ।।८३।।
द्रव्यादिकेषु मूढो भावो जीवस्य भवति मोह इति
क्षुभ्यति तेनावच्छन्नः प्राप्य रागं वा द्वेषं वा ।।८३।।
यो हि द्रव्यगुणपर्यायेषु पूर्वमुपवर्णितेषु पीतोन्मत्तकस्येव जीवस्य तत्त्वाप्रतिपत्तिलक्षणो
दंसणसुद्धा पुरिसा णाणपहाणा समग्गचरियत्था
पूजासक्काररिहा दाणस्स य हि ते णमो तेसिं ।।।।

दंसणसुद्धा निजशुद्धात्मरुचिरूपनिश्चयसम्यक्त्वसाधकेन मूढत्रयादिपञ्चविंशतिमलरहितेन तत्त्वार्थश्रद्धानलक्षणेन दर्शनेन शुद्धा दर्शनशुद्धाः पुरिसा पुरुषा जीवाः पुनरपि कथंभूताः णाणपहाणा निरुपरागस्वसंवेदनज्ञानसाधकेन वीतरागसर्वज्ञप्रणीतपरमागमाभ्यासलक्षणज्ञानेन प्रधानाः समर्थाः प्रौढा ज्ञानप्रधानाः पुनश्च कथंभूताः समग्गचरियत्था निर्विकारनिश्चलात्मानुभूतिलक्षणनिश्चयचारित्रसाधके- नाचारादिशास्त्रकथितमूलोत्तरगुणानुष्ठानादिरूपेण चारित्रेण समग्राः परिपूर्णाः समग्रचारित्रस्थाः पूजासक्काररिहा द्रव्यभावलक्षणपूजा गुणप्रशंसा सत्कारस्तयोरर्हा योग्या भवन्ति दाणस्स य हि

हवे शुद्धात्मलाभनो *परिपंथी जे मोह तेनो स्वभाव अने प्रकारो (भेदो) व्यक्त करे छेः

द्रव्यादिके मूढ भाव वर्ते जीवने, ते मोह छे;
ते मोहथी आच्छन्न रागी -द्वेषी थई क्षोभित बने. ८३.

अन्वयार्थः[जीवस्य] जीवने [द्रव्यादिकेषु मूढः भावः] द्रव्यादिक विषे जे मूढ भाव (द्रव्यगुणपर्याय विषे जे मूढतारूप परिणाम) [मोहः इति भवति] ते मोह छे; [तेन अवच्छन्नः] तेनाथी आच्छादित वर्ततो थको जीव [रागं वा द्वेषं वा प्राप्य] राग अथवा द्वेषने पामीने [क्षुभ्यति] क्षुब्ध थाय छे.

टीकाःधतूरो पीधेला माणसनी माफक, जीवने जे पूर्वे वर्णवेलां द्रव्यगुणपर्यायो विषे तत्त्व-अप्रतिपत्तिलक्षण मूढ भाव ते खरेखर मोह छे. ते मोहथी *परिपंथी = शत्रु; वाटपाडु; लुटारो. १. तत्त्व-अप्रतिपत्तिलक्षण = तत्त्वनी अप्रतिपत्ति (अप्राप्ति, अज्ञान, असमजण, अनिर्णय) जेनुं लक्षण

छे एवो.

Page 143 of 513
PDF/HTML Page 174 of 544
single page version

मूढो भावः स खलु मोहः तेनावच्छन्नात्मरूपः सन्नयमात्मा परद्रव्यमात्मद्रव्यत्वेन परगुण- मात्मगुणतया परपर्यायानात्मपर्यायभावेन प्रतिपद्यमानः, प्ररूढदृढतरसंस्कारतया परद्रव्य- मेवाहरहरुपाददानो, दग्धेन्द्रियाणां रुचिवशेनाद्वैतेऽपि प्रवर्तितद्वैतो, रुचितारुचितेषु विषयेषु रागद्वेषावुपश्लिष्य, प्रचुरतराम्भोभाररयाहतः सेतुबन्ध इव द्वेधा विदार्यमाणो नितरां क्षोभमुपैति अतो मोहरागद्वेषभेदात्त्रिभूमिको मोहः ।।८३।। दानस्य च हि स्फु टं ते ते पूर्वोक्तरत्नत्रयाधाराः णमो तेसिं नमस्तेभ्य इति नमस्कारस्यापि त एव योग्याः ।।।। एवमाप्तात्मस्वरूपविषये मूढत्वनिरासार्थं गाथासप्तकेन द्वितीयज्ञान- कण्डिका गता अथ शुद्धात्मोपलम्भप्रतिपक्षभूतमोहस्य स्वरूपं भेदांश्च प्रतिपादयतिदव्वादिएसु शुद्धात्मादिद्रव्येषु, तेषां द्रव्याणामनन्तज्ञानाद्यस्तित्वादिविशेषसामान्यलक्षणगुणेषु, शुद्धात्मपरिणति- लक्षणसिद्धत्वादिपर्यायेषु च यथासंभवं पूर्वोपवर्णितेषु वक्ष्यमाणेषु च मूढो भावो एतेषु पूर्वोक्तद्रव्यगुणपर्यायेषु विपरीताभिनिवेशरूपेण तत्त्वसंशयजनको मूढो भावः जीवस्स हवदि मोहो त्ति इत्थंभूतो भावो जीवस्य दर्शनमोह इति भवति खुब्भदि तेणुच्छण्णो तेन दर्शनमोहेनावच्छन्नो झम्पितः सन्नक्षुभितात्मतत्त्वविपरीतेन क्षोभेण क्षोभं स्वरूपचलनं विपर्ययं गच्छति किं कृत्वा पप्पा रागं व दोसं वा निर्विकारशुद्धात्मनो विपरीतमिष्टानिष्टेन्द्रियविषयेषु हर्षविषादरूपं चारित्रमोहसंज्ञं रागद्वेषं वा प्राप्य चेति अनेन किमुक्तं भवति मोहो दर्शनमोहो रागद्वेषद्वयं चारित्रमोहश्चेति त्रिभूमिको मोह इति ।।८३।। अथ दुःखहेतुभूतबन्धस्य कारणभूता रागद्वेषमोहा निर्मूलनीया इत्याघोषयति निज रूप आच्छादित होवाथी आ आत्मा परद्रव्यने स्वद्रव्यपणे, परगुणने स्वगुणपणे अने परपर्यायोने स्वपर्यायपणे समजीनेअंगीकार करीने, अति रूढ थयेला द्रढतर संस्कारने लीधे परद्रव्यने ज प्रतिदिन (हंमेशां) ग्रहण करतो, दग्ध (बळी) इन्द्रियोनी रुचि वशे अद्वैतमां पण द्वैत प्रवर्तावतो, रुचित -अरुचित विषयोमां रागद्वेषने पामीने, अतिप्रचुर जळसमूहना वेगथी प्रहार पामता सेतुबंधनी माफक द्विधा विदारित थतो अत्यंत क्षोभ पामे छे. आथी मोह, राग ने द्वेषए भेदोने लीधे मोह त्रण प्रकारनो छे. ८३. १. द्रढतर = बहु द्रढ २. दग्ध = बळी; हलकी; शापित. (‘दग्ध’ ए तिरस्कारवाचक शब्द छे.) ३. इन्द्रियविषयोमांपदार्थोमां ‘आ सारा ने आ नरसा’ एवुं द्वैत नथी; छतां त्यां पण मोहाच्छादित

जीव सारा -नरसारूप द्वैत ऊभुं करे छे. ४. रुचित -अरुचित = गमता -अणगमता ५. सेतुबंध = पुल ६. द्विधा विदारित = बे भागमां खंडित


Page 144 of 513
PDF/HTML Page 175 of 544
single page version

अथानिष्टकार्यकारणत्वमभिधाय त्रिभूमिकस्यापि मोहस्य क्षयमासूत्रयति
मोहेण व रागेण व दोसेण व परिणदस्स जीवस्स
जायदि विविहो बंधो तम्हा ते संखवइदव्वा ।।८४।।
मोहेन वा रागेण वा द्वेषेण वा परिणतस्य जीवस्य
जायते विविधो बन्धस्तस्मात्ते संक्षपयितव्याः ।।८४।।

एवमस्य तत्त्वाप्रतिपत्तिनिमीलितस्य, मोहेन वा रागेण वा द्वेषेण वा परिणतस्य, तृणपटलावच्छन्नगर्तसंगतस्य करेणुकुट्टनीगात्रासक्तस्य प्रतिद्विरददर्शनोद्धतप्रविधावितस्य च सिन्धुरस्येव, भवति नाम नानाविधो बन्धः ततोऽमी अनिष्टकार्यकारिणो मुमुक्षुणा मोहरागद्वेषाः सम्यग्निर्मूलकाषं कषित्वा क्षपणीयाः ।।८४।। मोहेण व रागेण व दोसेण व परिणदस्स जीवस्स मोहरागद्वेषपरिणतस्य मोहादिरहितपरमात्मस्वरूप- परिणतिच्युतस्य बहिर्मुखजीवस्य जायदि विविहो बंधो शुद्धोपयोगलक्षणो भावमोक्षस्तद्बलेन जीव- प्रदेशकर्मप्रदेशानामत्यन्तविश्लेषो द्रव्यमोक्षः, इत्थंभूतद्रव्यभावमोक्षाद्विलक्षणः सर्वप्रकारोपादेयभूतस्वा- भाविकसुखविपरीतस्य नारकादिदुःखस्य कारणभूतो विविधबन्धो जायते तम्हा ते संखवइदव्वा यतो

हवे, त्रणे प्रकारना मोहने अनिष्ट कार्यनुं कारण कहीने तेनो (त्रणे प्रकारना मोहनो) क्षय करवानुं सूत्रद्वारा कहे छेः

रे! मोहरूप वा रागरूप वा द्वेषपरिणत जीवने
विधविध थाये बंध, तेथी सर्व ते क्षययोग्य छे. ८४.

अन्वयार्थः[मोहेन वा] मोहरूपे, [रागेण वा] रागरूपे [द्वेषेण वा] अथवा द्वेषरूपे [परिणतस्य जीवस्य] परिणमता जीवने [विविधः बन्धः] विविध बंध [जायते] थाय छे; [तस्मात्] तेथी [ते] तेमने (मोह -राग -द्वेषने) [संक्षपयितव्याः] संपूर्ण रीते क्षय करवायोग्य छे.

टीकाःए रीते तत्त्व-अप्रतिपत्तिथी (वस्तुस्वरूपना अज्ञानथी) बिडाई गयेला, मोहरूपे वा रागरूपे वा द्वेषरूपे परिणमता आ जीवनेघासना थरथी ढंकायेला खाडानो संग करता हाथीनी माफक, हाथणीरूपी कूटणीना गात्रमां आसक्त हाथीनी माफक अने विरोधी हस्तीने देखतां उश्केराईने (तेना तरफ) दोडता हाथीनी माफकनानाविध बंध थाय छे; माटे मुम़ुक्षुए अनिष्ट कार्य करनारा आ मोह, राग अने द्वेषने बराबर निर्मूळ नाश थाय ए रीते क्षपाववायोग्य (क्षय करवायोग्य) छे.


Page 145 of 513
PDF/HTML Page 176 of 544
single page version

अथामी अमीभिर्लिङ्गैरुपलभ्योद्भवन्त एव निशुम्भनीया इति विभावयति
अट्ठे अजधागहणं करुणाभावो य तिरियमणुएसु
विसएसु य प्पसंगो मोहस्सेदाणि लिंगाणि ।।८५।।
अर्थे अयथाग्रहणं करुणाभावश्च तिर्यङ्मनुजेषु
विषयेषु च प्रसङ्गो मोहस्यैतानि लिङ्गानि ।।८५।।

रागद्वेषमोहपरिणतस्य जीवस्येत्थंभूतो बन्धो भवति ततो रागादिरहितशुद्धात्मध्यानेन ते रागद्वेष- मोहा सम्यक् क्षपयितव्या इति तात्पर्यम् ।।८४।। अथ स्वकीयस्वकीयलिङ्गै रागद्वेषमोहान् ज्ञात्वा

भावार्थः(१) हाथीने पकडवा माटे घासथी ढांकेलो खाडो बनाववामां आवे छे; हाथी त्यां खाडो होवाना अज्ञानने लीधे ते खाडा उपर जतां तेमां पडे छे अने ए रीते पकडाई जाय छे. (२) वळी हाथीने पकडवा माटे, शीखवेली हाथणी मोकलवामां आवे छे; तेना देह प्रत्येना रागमां फसातां हाथी पकडाई जाय छे. (३) हाथीने पकडवानी त्रीजी रीत ए छे के ते हाथी सामे पाळेलो बीजो हस्ती मोकलवामां आवे छे अने पेलो हाथी आ शीखवी मोकलेला हस्ती सामे लडवा तेनी पाछळ दोडतां पकडनाराओनी जाळमां फसाई जाय छेपकडाई जाय छे.

उपर्युक्त रीते जेम हाथी (१) अज्ञानथी, (२) रागथी के (३) द्वेषथी अनेक प्रकारनां बंधनने पामे छे, तेम जीव (१) मोहथी, (२) रागथी के (३) द्वेषथी अनेक प्रकारनां बंधनने पामे छे. माटे मोक्षार्थीए मोह -राग -द्वेषनो पूरेपूरी रीते मूळमांथी क्षय करवो जोईए. ८४.

हवे, आ मोहरागद्वेषने आ लिंगो वडे (हवेनी गाथामां कहेवामां आवतां चिह्नो- लक्षणो वडे) ओळखीने उद्भवतां वेंत ज मारी नाखवायोग्य छे एम व्यक्त करे छेः

अर्थो तणुं अयथाग्रहण, करुणा मनुज -तिर्यंचमां,
विषयो तणो वळी संग,लिंगो जाणवां आ मोहनां. ८५.

अन्वयार्थः[अर्थे अयथाग्रहणं] पदार्थनुं अयथाग्रहण (अर्थात् पदार्थोने जेम छे तेम सत्य स्वरूपे न मानतां तेमना विषे अन्यथा समजण) [च] अने [तिर्यङ्मनुजेषु करुणाभावः] तिर्यंच -मनुष्यो प्रत्ये करुणाभाव, [विषयेषु प्रसंगः च] तथा विषयोनो संग (अर्थात् इष्ट विषयो प्रत्ये प्रीति अने अने अनिष्ट विषयो प्रत्ये अप्रीति)[एतानि] [मोहस्य लिंगानि] मोहनां लिंगो छे. प्र. १९


Page 146 of 513
PDF/HTML Page 177 of 544
single page version

अर्थानामयाथातथ्यप्रतिपत्त्या तिर्यग्मनुष्येषु प्रेक्षार्हेष्वपि कारुण्यबुद्धया च मोहमभीष्ट- विषयप्रसङ्गेन रागमनभीष्टविषयाप्रीत्या द्वेषमिति त्रिभिर्लिङ्गैरधिगम्य झगिति संभवन्नापि त्रिभूमिकोऽपि मोहो निहन्तव्यः ।।८५।।

अथ मोहक्षपणोपायान्तरमालोचयति
जिणसत्थादो अट्ठे पच्चक्खादीहिं बुज्झदो णियमा
खीयदि मोहोवचयो तम्हा सत्थं समधिदव्वं ।।८६।।

यथासंभवं त एव विनाशयितव्या इत्युपदिशतिअट्ठे अजधागहणं शुद्धात्मादिपदार्थे यथास्वरूपस्थितेऽपि विपरीताभिनिवेशरूपेणायथाग्रहणं करुणाभावो य शुद्धात्मोपलब्धिलक्षणपरमोपेक्षासंयमाद्विपरीतः करुणा- भावो दयापरिणामश्च अथवा व्यवहारेण करुणाया अभावः केषु विषयेषु मणुवतिरिएसु मनुष्य- तिर्यग्जीवेषु इति दर्शनमोहचिह्नम् विसएसु य प्पसंगो निर्विषयसुखास्वादरहितबहिरात्मजीवानां मनोज्ञामनोज्ञविषयेषु च योऽसौ प्रकर्षेण सङ्गः संसर्गस्तं दृष्ट्वा प्रीत्यप्रीतिलिङ्गाभ्यां चारित्रमोहसंज्ञौ

टीकाःपदार्थोनी अयथातथपणे प्रतिपत्ति वडे अने तिर्यंच -मनुष्यो प्रेक्षायोग्य होवा छतां पण तेमना प्रत्ये कारुण्यबुद्धि वडे मोहने (ओळखीने), इष्ट विषयोनी आसक्ति वडे रागने (ओळखीने) अने अनिष्ट विषयोनी अप्रीति वडे द्वेषने (ओळखीने)एम त्रण लिंगो वडे (त्रण प्रकारना मोहने) ओळखीने एकदम ऊपजतां वेंत ज त्रणे प्रकारनो मोह हणी नाखवायोग्य छे (नष्ट करवायोग्य छे).

भावार्थःमोहना त्रण भेद छेदर्शनमोह, राग अने द्वेष. पदार्थोना यथार्थ स्वरूपथी विपरीत मान्यता तथा तिर्यंचो ने मनुष्यो प्रत्ये तन्मयपणे करुणाभाव ते दर्शनमोहनां चिह्न छे, इष्ट विषयोमां प्रीति ते रागनुं चिह्न छे अने अनिष्ट विषयोमां अप्रीति ते द्वेषनुं चिह्न छे. आ चिह्नोथी त्रणे प्रकारना मोहने ओळखीने मुमुक्षुए तेनो तत्काळ नाश करवो योग्य छे. ८५.

हवे मोहक्षय करवानो उपायान्तर (अन्य उपाय) विचारे छेः
शास्त्रो वडे प्रत्यक्षआदिथी जाणतो जे अर्थने,
तसु मोह पामे नाश निश्चय; शास्त्र समध्ययनीय छे. ८६.
१. पदार्थोनी अयथातथपणे प्रतिपत्ति = पदार्थो जेवा नथी तेवा तेमने समजवा अर्थात् अन्यथा स्वरूपे

तेमने अंगीकार करवा ते २. प्रेक्षायोग्य = मात्र प्रेक्षकभावेद्रष्टाज्ञातापणेमध्यस्थभावे देखवायोग्य


Page 147 of 513
PDF/HTML Page 178 of 544
single page version

जिनशास्त्रादर्थान् प्रत्यक्षादिभिर्बुध्यमानस्य नियमात्
क्षीयते मोहोपचयः तस्मात् शास्त्रं समध्येतव्यम् ।।८६।।

यत्किल द्रव्यगुणपर्यायस्वभावेनार्हतो ज्ञानादात्मनस्तथाज्ञानं मोहक्षपणोपायत्वेन प्राक् प्रतिपन्नं, तत् खलूपायान्तरमिदमपेक्षते इदं हि विहितप्रथमभूमिकासंक्रमणस्य सर्वज्ञोपज्ञ- तया सर्वतोऽप्यबाधितं शाब्दं प्रमाणमाक्रम्य क्रीडतस्तत्संस्कारस्फु टीकृतविशिष्टसंवेदन- शक्तिसंपदः सहृदयहृदयानंदोद्भेददायिना प्रत्यक्षेणान्येन वा तदविरोधिना प्रमाणजातेन रागद्वेषौ च ज्ञायेते विवेकिभिः, ततस्तत्परिज्ञानानन्तरमेव निर्विकारस्वशुद्धात्मभावनया रागद्वेषमोहा निहन्तव्या इति सूत्रार्थः ।।८५।। अथ द्रव्यगुणपर्यायपरिज्ञानाभावे मोहो भवतीति यदुक्तं पूर्वं तदर्थमागमाभ्यासं कारयति अथवा द्रव्यगुणपर्यायत्वैरर्हत्परिज्ञानादात्मपरिज्ञानं भवतीति यदुक्तं तदात्मपरिज्ञानमिममागमाभ्यासमपेक्षत इति पातनिकाद्वयं मनसि धृत्वा सूत्रमिदं प्रतिपादयति जिणसत्थादो अट्ठे पच्चक्खादीहिं बुज्झदो णियमा जिनशास्त्रात्सकाशाच्छुद्धात्मादिपदार्थान् प्रत्यक्षादि-

अन्वयार्थः[जिनशास्त्रात्] जिनशास्त्र द्वारा [प्रत्याक्षादिभिः] प्रत्यक्षादि प्रमाणोथी [अर्थान्] पदार्थोने [बुध्यमानस्य] जाणनारने [नियमात्] नियमथी [मोहोपचयः] मोहोपचय [क्षीयते] क्षय पामे छे, [तस्मात्] तेथी [शास्त्रं] शास्त्र [समध्येतव्यम् ] सम्यक् प्रकारे अभ्यासवायोग्य छे.

टीकाःद्रव्य -गुण -पर्यायस्वभावे अर्हंतना ज्ञान द्वारा आत्मानुं ते प्रकारनुं ज्ञान मोहक्षयना उपाय तरीके जे प्रथम (८०मी गाथामां) प्रतिपादित करवामां आव्युं हतुं, ते खरेखर आ (नीचे कहेला) उपायान्तरनी अपेक्षा राखे छे. (ते उपायान्तर शो छे ते कहेवामां आवे छेः)

जेणे प्रथम भूमिकामां गमन कर्युं छे एवा जीवने, जे सर्वज्ञोपज्ञ होवाथी सर्व प्रकारे अबाधित छे एवा शाब्द प्रमाणने (द्रव्यश्रुतप्रमाणने) प्राप्त करीने क्रीडा करतां, तेना संस्कारथी विशिष्ट संवेदनशक्तिरूप संपदा प्रगट करतां, सहृदय जनोना हृदयने आनंदना उद्भेद देनारा प्रत्यक्ष प्रमाण वडे अथवा तेनाथी अविरुद्ध अन्य प्रमाणसमूह १. मोहोपचय = मोहनो उपचय. (उपचय = संचय; ढगलो.) २. सर्वज्ञोपज्ञ = सर्वज्ञे स्वयं जाणेलुं (अने कहेलुं) ३. संवेदन = ज्ञान ४. सहृदय = भावुक; सामाना भावोने के लागणीने समजी शकनार; शास्त्रमां जे वखते जे भावनो

प्रसंग होय ते भावने हृदयमां ग्रहनार; बुध; पंडित. ५. उद्भेद = स्फुरण; प्रगटता; फणगा; झरा; फुवारा. ६. तेनाथी = प्रत्यक्ष प्रमाणथी


Page 148 of 513
PDF/HTML Page 179 of 544
single page version

तत्त्वतः समस्तमपि वस्तुजातं परिच्छिन्दतः क्षीयत एवातत्त्वाभिनिवेशसंस्कारकारी मोहो- पचयः अतो हि मोहक्षपणे परमं शब्दब्रह्मोपासनं भावज्ञानावष्टम्भदृढीकृतपरिणामेन सम्यगधीयमानमुपायान्तरम् ।।८६।।

अथ कथं जैनेन्द्रे शब्दब्रह्मणि किलार्थानां व्यवस्थितिरिति वितर्कयति
दव्वाणि गुणा तेसिं पज्जाया अट्ठसण्णया भणिया
तेसु गुणपज्जयाणं अप्पा दव्व त्ति उवदेसो ।।८७।।
द्रव्याणि गुणास्तेषां पर्याया अर्थसंज्ञया भणिताः
तेषु गुणपर्यायाणामात्मा द्रव्यमित्युपदेशः ।।८७।।

प्रमाणैर्बुध्यमानस्य जानतो जीवस्य नियमान्निश्चयात् किं फलं भवति खीयदि मोहोवचयो दुरभिनिवेशसंस्कारकारी मोहोपचयः क्षीयते प्रलीयते क्षयं याति तम्हा सत्थं समधिदव्वं तस्माच्छास्त्रं सम्यगध्येतव्यं पठनीयमिति तद्यथावीतरागसर्वज्ञप्रणीतशास्त्रात् ‘एगो मे सस्सदो अप्पा’ इत्यादि परमात्मोपदेशकश्रुतज्ञानेन तावदात्मानं जानीते कश्चिद्भव्यः, तदनन्तरं विशिष्टाभ्यासवशेन परमसमाधिकाले रागादिविकल्परहितमानसप्रत्यक्षेण च तमेवात्मानं परिच्छिनत्ति, तथैवानुमानेन वा वडे तत्त्वतः समस्त वस्तुमात्रने जाणतां, अतत्त्वअभिनिवेशना संस्कार करनारो मोहोपचय क्षय पामे ज छे. माटे मोहनो क्षय करवामां, परम शब्दब्रह्मनी उपासनानो भावज्ञानना अवलंबन वडे द्रढ करेला परिणामथी सम्यक् प्रकारे अभ्यास करवो ते उपायान्तर छे. (जे परिणाम भावज्ञानना अवलंबन वडे द्रढीकृत होय एवा परिणामथी द्रव्यश्रुतनो अभ्यास करवो ते मोहक्षय करवामां उपायान्तर छे.) ८६.

हवे जिनेंद्रना शब्दब्रह्ममां अर्थोनी व्यवस्था (पदार्थोनी स्थिति) कई रीते छे ते विचारे छेः

द्रव्यो, गुणो ने पर्ययो सौ ‘अर्थ’ संज्ञाथी कह्यां;
गुण -पर्ययोनो आतमा छे द्रव्य जिन -उपदेशमां. ८७.

अन्वयार्थः[द्रव्याणि] द्रव्यो, [गुणाः] गुणो [तेषां पर्यायाः] अने तेमना पर्यायो [अर्थसंज्ञया] ‘अर्थ’ नामथी [भणिताः] कह्यां छे. [तेषु] तेमां, [गुणपर्यायाणाम् आत्मा द्रव्यम्] गुण -पर्यायोनो आत्मा द्रव्य छे (अर्थात् गुणो अने पर्यायोनुं स्वरूपसत्त्व द्रव्य ज छे, तेओ भिन्न वस्तु नथी) [इति उपदेशः] एम (जिनेंद्रनो) उपदेश छे. १. तत्त्वतः = यथार्थ स्वरूपे २. अतत्त्व-अभिनिवेश = यथार्थ वस्तुस्वरूपथी विपरीत अभिप्राय


Page 149 of 513
PDF/HTML Page 180 of 544
single page version

द्रव्याणि च गुणाश्च पर्यायाश्च अभिधेयभेदेऽप्यभिधानाभेदेन अर्थाः तत्र गुण- पर्यायानिय्रति गुणपर्यायैरर्यन्त इति वा अर्था द्रव्याणि, द्रव्याण्याश्रयत्वेनेय्रति द्रव्यैराश्रय- भूतैरर्यन्त इति वा अर्था गुणाः, द्रव्याणि क्रमपरिणामेनेय्रति द्रव्यैः क्रमपरिणामेनार्यन्त इति वा अर्थाः पर्यायाः यथा हि सुवर्णं पीततादीन् गुणान् कुण्डलादींश्च पर्यायानियर्ति तैरर्यमाणं वा अर्थो द्रव्यस्थानीयं, यथा च सुवर्णमाश्रयत्वेनेय्रति तेनाश्रयभूतेनार्यमाणा वा अर्थाः तथाहिअत्रैव देहे निश्चयनयेन शुद्धबुद्धैकस्वभावः परमात्मास्ति कस्माद्धेतोः निर्विकारस्वसंवेदन- प्रत्यक्षत्वात् सुखादिवत् इति, तथैवान्येऽपि पदार्था यथासंभवमागमाभ्यासबलोत्पन्नप्रत्यक्षेणानुमानेन वा ज्ञायन्ते ततो मोक्षार्थिना भव्येनागमाभ्यासः कर्तव्य इति तात्पर्यम् ।।८६।। अथ द्रव्यगुणपर्याया- णामर्थसंज्ञां कथयतिदव्वाणि गुणा तेसिं पज्जाया अट्ठसण्णया भणिया द्रव्याणि गुणास्तेषां द्रव्याणां पर्यायाश्च त्रयोऽप्यर्थसंज्ञया भणिताः कथिता अर्थसंज्ञा भवन्तीत्यर्थः तेसु तेषु त्रिषु द्रव्यगुणपर्यायेषु मध्ये गुणपज्जयाणं अप्पा गुणपर्यायाणां संबंधी आत्मा स्वभावः कः इति पृष्टे दव्व त्ति उवदेसो द्रव्यमेव स्वभाव इत्युपदेशः, अथवा द्रव्यस्य कः स्वभाव इति पृष्टे गुणपर्यायाणामात्मा

टीकाःद्रव्यो, गुणो अने पर्यायोमां अभिधेयभेद होवा छतां अभिधानना अभेद वडे तेओ ‘अर्थ’ छे [अर्थात् द्रव्यो, गुणो अने पर्यायोमां वाच्यनो भेद होवा छतां वाचकमां भेद न राखीए तो ‘अर्थ’ एवा एक ज वाचक(शब्द)थी ए त्रणे ओळखाय छे]. तेमां (ए द्रव्यो, गुणो ने पर्यायो मध्ये), जेओ गुणोने अने पर्यायोने पामेप्राप्त करेपहोंचे छे अथवा जेओ गुणो अने पर्यायो वडे पमायप्राप्त करायपहोंचाय छे एवा *‘अर्थो’ ते द्रव्यो छे, जेओ द्रव्योने आश्रय तरीके पामेप्राप्त करेपहोंचे छे अथवा जेओ आश्रयभूत द्रव्यो वडे पमायप्राप्त करायपहोंचाय छे एवा ‘अर्थो’ ते गुणो छे, जेओ द्रव्योने क्रमपरिणामथी पामेप्राप्त करेपहोंचे छे अथवा जेओ द्रव्यो वडे क्रमपरिणामथी (क्रमे थता परिणामने लीधे) पमायप्राप्त करायपहोंचाय छे एवा ‘अर्थो’ ते पर्यायो छे.

जेम द्रव्यस्थानीय (द्रव्य समान, द्रव्यना द्रष्टांतरूप) सुवर्ण पीळाश वगेरे गुणोने अने कुंडळ वगेरे पर्यायोने पामेप्राप्त करेपहोंचे छे अथवा (सुवर्ण) तेमना वडे (पीळाश वगेरे गुणो अने कुंडळ वगेरे पर्यायो वडे) पमायप्राप्त करायपहोंचाय छे तेथी द्रव्यस्थानीय सुवर्ण ‘अर्थ’ छे, जेम पीळाश वगेरे गुणो सुवर्णने आश्रय तरीके पामे प्राप्त करेपहोंचे छे अथवा (तेओ) आश्रयभूत सुवर्ण वडे पमायप्राप्त कराय *‘ऋ’ धातुमांथी ‘अर्थ’ शब्द बन्यो छे. ‘ऋ’ एटले पामवुं, प्राप्त करवुं, पहोंचवुं, जवुं. ‘अर्थ’ एटले

(१) जे पामेप्राप्त करेपहोंचे ते, अथवा (२) जेने पमायप्राप्त करायपहोंचाय ते.