Page 110 of 513
PDF/HTML Page 141 of 544
single page version
अमीषां प्राणिनां हि प्रत्यक्षज्ञानाभावात्परोक्षज्ञानमुपसर्पतां तत्सामग्रीभूतेषु स्वरसत एवेन्द्रियेषु मैत्री प्रवर्तते । अथ तेषां तेषु मैत्रीमुपगतानामुदीर्णमहामोहकालानलकवलितानां ‘‘समसुखशीलितमनसां च्यवनमपि द्वेषमेति किमु कामाः । स्थलमपि दहति झषाणां किमङ्ग पुनरङ्गमङ्गाराः’’ ।।६२।। एवमभेदनयेन केवलज्ञानमेव सुखं भण्यते इति कथनमुख्यतया गाथाचतुष्टयेन चतुर्थस्थलं गतम् । अथ संसारिणामिन्द्रियज्ञानसाधकमिन्द्रियसुखं विचारयति — मणुआसुरामरिंदा मनुजा- सुरामरेन्द्राः । कथंभूताः । अहिद्दुदा इंदिएहिं सहजेहिं अभिद्रुताः कदर्थिताः दुखिताः । कैः । इन्द्रियैः सहजैः । असहंता तं दुक्खं तद्दुःखोद्रेकमसहमानाः सन्तः । रमंति विसएसु रम्मेसु रमन्ते विषयेषु रम्याभासेषु इति । अथ विस्तरः — मनुजादयो जीवा अमूर्तातीन्द्रियज्ञानसुखास्वादमलभमानाः सन्तः मूर्तेन्द्रिय- ज्ञानसुखनिमित्तं तन्निमित्तपञ्चेन्द्रियेषु मैत्री कुर्वन्ति । ततश्च तप्तलोहगोलकानामुदकाकर्षणमिव विषयेषु तीव्रतृष्णा जायते । तां तृष्णामसहमाना विषयाननुभवन्ति इति । ततो ज्ञायते पञ्चेन्द्रियाणि
अन्वयार्थः — [ मनुजासुरामरेन्द्राः ] मनुष्येंद्रो, असुरेंद्रो अने सुरेंद्रो [इन्द्रियैः सहजैः] स्वाभाविक (अर्थात् परोक्षज्ञानवाळाओने जे स्वाभाविक छे एवी) इंद्रियो वडे [अभिद्रुताः] पीडित वर्तता थका [ तद् दुःखं ] ते दुःख [असहमानाः] नहि सही शकवाथी [ रम्येषु विषयेषु ] रम्य विषयोमां [ रमन्ते ] रमे छे.
टीकाः — प्रत्यक्ष ज्ञानना अभावने लीधे परोक्ष ज्ञाननो आश्रय करता आ प्राणीओने तेनी ( – परोक्ष ज्ञाननी) सामग्रीरूप इंद्रियो प्रत्ये निज रसथी ज ( – स्वभावथी ज) मैत्री प्रवर्ते छे. हवे, इंद्रियो प्रत्ये मैत्री पामेला ते प्राणीओने, उदयमां आवेल महामोहरूपी कालाग्नि (तेमने) कोळियो करी गयो होवाथी, तप्त थयेला
Page 111 of 513
PDF/HTML Page 142 of 544
single page version
तप्तायोगोलानामिवात्यन्तमुपात्ततृष्णानां तद्दुःखवेगमसहमानानां व्याधिसात्म्यतामुपगतेषु रम्येषु विषयेषु रतिरुपजायते । ततो व्याधिस्थानीयत्वादिन्द्रियाणां व्याधिसात्म्यसमत्वाद्विषयाणां च न छद्मस्थानां पारमार्थिकं सौख्यम् ।।६३।।
माटे इन्द्रियो व्याधि समान होवाथी अने विषयो व्याधिना प्रतिकार समान होवाथी
छद्मस्थोने पारमार्थिक सुख नथी. ६३.
हवे ज्यां सुधी इन्द्रियो छे त्यां सुधी स्वभावथी ज दुःख छे एम न्यायथी नक्की करे छेः —
अन्वयार्थः — [ येषां ] जेमने [ विषयेषु रतिः ] विषयोमां रति छे, [ तेषां ] तेमने [ दुःखं ] दुःख [ स्वाभावं ] स्वाभाविक [ विजानीहि ] जाणो; [ हि ] कारण के [ यदि ] जो [तद्] दुःख [ स्वभावं न ] (तेमनो) स्वभाव न होय [ विषयार्थं ] तो विषयार्थे [ व्यापारः ] व्यापार [ न अस्ति ] न होय.
Page 112 of 513
PDF/HTML Page 143 of 544
single page version
येषां जीवदवस्थानि हतकानीन्द्रियाणि, न नाम तेषामुपाधिप्रत्ययं दुःखम्; किंतु स्वाभाविकमेव, विषयेषु रतेरवलोकनात् । अवलोक्यते हि तेषां स्तम्बेरमस्य करेणुकुट्टनीगात्र- स्पर्श इव, सफ रस्य बडिशामिषस्वाद इव, इन्दिरस्य संकोचसंमुखारविन्दामोद इव, पतङ्गस्य प्रदीपार्चीरूप इव, कुरङ्गस्य मृगयुगेयस्वर इव, दुर्निवारेन्द्रियवेदनावशीकृतानामासन्ननिपातेष्वपि विषयेष्वभिपातः । यदि पुनर्न तेषां दुःखं स्वाभाविकमभ्युपगम्येत तदोपशान्तशीतज्वरस्य संस्वेदनमिव, प्रहीणदाहज्वरस्यारनालपरिषेक इव, निवृत्तनेत्रसंरम्भस्य च वटाचूर्णावचूर्णनमिव, विनष्टकर्णशूलस्य बस्तमूत्रपूरणमिव, रूढव्रणस्यालेपनदानमिव, विषयव्यापारो न दृश्येत । दृश्यते चासौ । ततः स्वभावभूतदुःखयोगिन एव जीवदिन्द्रियाः परोक्षज्ञानिनः ।।६४।। कस्मादिति चेत् । पञ्चेन्द्रियविषयेषु रतेरवलोकनात् । जइ तं ण सब्भावं यदि तद्दुःखं स्वभावेन नास्ति हि स्फु टं वावारो णत्थि विसयत्थं तर्हि विषयार्थं व्यापारो नास्ति न घटते । व्याधिस्थानामौषधेष्विव
टीकाः — जेमने १हत इन्द्रियो जीवती ( – हयात) छे, तेमने दुःख उपाधिना कारणे ( – बाह्य संयोगोने लीधे, औपाधिक) नथी पण स्वाभाविक ज छे, कारण के तेमने विषयोमां रति जोवामां आवे छे. तेओ खरेखर — जेम हाथी हाथणीरूपी कूटणीना गात्रना स्पर्श तरफ, मच्छ (माछलाने पकडवा माटे राखेला लोखंडना) कांटामांना २आमिषना स्वाद तरफ, भ्रमर संकोचसंमुख अरविंदनी ( – बिडाई जवानी तैयारीवाळा कमळनी) गंध तरफ, पतंग ( – पतंगियुं) दीवानी ज्योतना रूप तरफ अने कुरंग ( – हरण) शिकारीना संगीतना स्वर तरफ धसता जोवामां आवे छे तेम — दुर्निवार इन्द्रियवेदनाने वशीभूत थया थका, जोके विषयोनो नाश अति निकट छे (अर्थात् विषयो क्षणिक छे) तोपण, विषयो तरफ धसता जोवामां आवे छे. अने जो ‘तेमने दुःख स्वाभाविक छे’ एम न स्वीकारवामां आवे तो — जेम जेने शीतज्वर ( – टाढियो ताव) उपशांत थई गयो होय ते परसेवो वळे एवो उपचार करतो जोवामां आवतो नथी, जेने दाहज्वर ऊतरी गयो होय ते कांजीथी शरीर झारतो जोवामां आवतो नथी, जेने आंखनो दुखावो निवृत थयो होय ते वटाचूर्ण ( – शंख वगेरेनुं चूर्ण) आंजतो जोवामां आवतो नथी, जेने कर्णशूळ नष्ट थयुं होय ते कानमां बकरानुं मूत्र नाखतो जोवामां आवतो नथी अने जेने व्रण (घा) रुझाई गयो होय ते लेप करतो जोवामां आवतो नथी तेम — तेमने विषयव्यापार न जोवामां आववो जोईए. परंतु ते तो (विषयोमां प्रवृत्ति तो) जोवामां आवे छे. माटे (सिद्ध थाय छे के) जेमने इंद्रियो जीवती छे एवा परोक्षज्ञानवाळाओने दुःख स्वाभाविक ज छे.
भावार्थः — परोक्षज्ञानवाळाओने स्वभावथी ज दुःख छे, कारण के तेमने विषयोमां रति वर्ते छे; केटलीक वार तो तेओ, असह्य तृष्णारूपी दाहने लीधे ( – तीव्र १. हत = निंद्य; निकृष्ट. २. आमिष = ललचाववा माटे राखेली खावानी वस्तु; मांस.
Page 113 of 513
PDF/HTML Page 144 of 544
single page version
अस्य खल्वात्मनः सशरीरावस्थायामपि न शरीरं सुखसाधनतामापद्यमानं पश्यामः, यतस्तदापि पीतोन्मत्तकरसैरिव प्रकृष्टमोहवशवर्तिभिरिन्द्रियैरिमेऽस्माकमिष्टा इति क्रमेण विषयार्थं व्यापारो दृश्यते चेत्तत एव ज्ञायते दुःखमस्तीत्यभिप्रायः ।।६४।। एवं परमार्थेनेन्द्रियसुखस्य दुःखस्थापनार्थं गाथाद्वयं गतम् । अथ मुक्तात्मनां शरीराभावेऽपि सुखमस्तीति ज्ञापनार्थं शरीरं सुख- कारणं न स्यादिति व्यक्तीकरोति — पप्पा प्राप्य । कान् । इट्ठे विसए इष्टपञ्चेन्द्रियविषयान् । कथंभूतान् । इच्छारूपी दुःखने लीधे), मरण सुधीनुं जोखम वहोरीने पण क्षणिक इन्द्रियविषयोमां झंपलावे छे. जो तेमने स्वभावथी ज दुःख न होय तो विषयोमां रति ज न होवी जोईए. जेने शरीरमां गरमीनी बळतरानुं दुःख नष्ट थयुं होय तेने ठंडकना बाह्य उपचारमां रति केम होय? माटे परोक्षज्ञानवाळा जीवोने दुःख स्वाभाविक ज छे एम नक्की थाय छे. ६४.
हवे, मुक्त आत्माना सुखनी प्रसिद्धि माटे, शरीर सुखनुं साधन होवानी वातनुं खंडन करे छे (अर्थात् सिद्धभगवानने शरीर विना पण सुख होय छे ए वात स्पष्ट समजाववा माटे, संसारावस्थामां पण शरीर सुखनुं – इन्द्रियसुखनुं – साधन नथी एम नक्की करे छे)ः —
अन्वयार्थः — [स्पर्शैः समाश्रितान्] स्पर्शनादिक इन्द्रियो जेमनो आश्रय करे छे एवा [इष्टान् विषयान्] इष्ट विषयोने [प्राप्य] पामीने [स्वभावेन] (पोताना अशुद्ध) स्वभावे [परिणममानः] परिणमतो थको [आत्मा] आत्मा [स्वयमेव] स्वयमेव [सुखं] सुखरूप ( – इन्द्रियसुखरूप) थाय छे, [देहः न भवति] देह सुखरूप थतो नथी.
टीकाः — खरेखर आ आत्माने सशरीर अवस्थामां पण शरीर सुखनुं साधन थतुं अमे देखता – अनुभवता नथी; कारण के त्यारे पण, जाणे के उन्मादजनक मदिरा पीधेल होय एवी, १प्रकृष्ट मोहने वश वर्तनारी, ‘आ (विषयो) अमने इष्ट छे’ एम करीने १. प्रकृष्ट = प्रबळ; अतिशय. प्र. १५
Page 114 of 513
PDF/HTML Page 145 of 544
single page version
विषयानभिपतद्भिरसमीचीनवृत्तितामनुभवन्नुपरुद्धशक्तिसारेणापि ज्ञानदर्शनवीर्यात्मकेन निश्चय- कारणतामुपागतेन स्वभावेन परिणममानः स्वयमेवायमात्मा सुखतामापद्यते । शरीरं त्वचेतन- त्वादेव सुखत्वपरिणतेर्निश्चयकारणतामनुपगच्छन्न जातु सुखतामुपढौकत इति ।।६५।।
फासेहिं समस्सिदे स्पर्शनादीन्द्रियरहितशुद्धात्मतत्त्वविलक्षणैः स्पर्शनादिभिरिन्द्रियैः समाश्रितान् सम्यक् प्राप्यान् ग्राह्यान्, इत्थंभूतान् विषयान् प्राप्य । स कः । अप्पा आत्मा कर्ता । किंविशिष्टः । सहावेण परिणममाणो अनन्तसुखोपादानभूतशुद्धात्मस्वभावविपरीतेनाशुद्धसुखोपादानभूतेनाशुद्धात्मस्वभावेन परिणममानः । इत्थंभूतः सन् सयमेव सुहं स्वयमेवेन्द्रियसुखं भवति परिणमति । ण हवदि देहो देहः विषयो तरफ धसती इन्द्रियो वडे १असमीचीन -परिणतिपणुं अनुभवतो होवाथी, २जेनी शक्तिनी उत्कृष्टता ( – परम शुद्धता) रोकाई गई छे एवा पण (पोताना) ज्ञानदर्शन- वीर्यात्मक स्वभावे — के जे (सुखना) निश्चय -कारणरूप छे — परिणमतो थको स्वयमेव आ आत्मा सुखपणाने पामे छे ( – सुखरूप थाय छे); अने शरीर तो अचेतन ज होवाथी सुखत्वपरिणतिनुं निश्चय -कारण नहि थतुं थकुं जराय सुखपणाने पामतुं नथी.
भावार्थः — सशरीर अवस्थामां पण आत्मा ज सुखरूप ( – इन्द्रियसुखरूप) परिणतिए परिणमे छे, देह नहि; तेथी त्यारे पण ( – सशरीर अवस्थामां पण) सुखनुं निश्चय कारण आत्मा ज छे अर्थात् इन्द्रियसुखनुं पण वास्तविक कारण आत्मानो ज अशुद्ध स्वभाव छे. अशुद्ध स्वभावे परिणमतो आत्मा ज स्वयमेव इन्द्रियसुखरूप थाय छे. तेमां देह कारण नथी; कारण के सुखरूप परिणति अने देह तद्दन भिन्न होवाने लीधे सुखने अने देहने निश्चयथी कार्यकारणपणुं बिलकुल नथी. ६५.
२. इन्द्रियसुखरूपे परिणमनार आत्माने ज्ञानदर्शनवीर्यात्मक स्वभावनी उत्कृष्ट शक्ति रोकाई गई छे
Page 115 of 513
PDF/HTML Page 146 of 544
single page version
अयमत्र सिद्धान्तो यद्दिव्यवैक्रियिकत्वेऽपि शरीरं न खलु सुखाय कल्प्येतेतीष्टानाम- निष्टानां वा विषयाणां वशेन सुखं वा दुःखं वा स्वयमेवात्मा स्यात् ।।६६।।
पुनरचेतनत्वात्सुखं न भवतीति । अयमत्रार्थः – कर्मावृतसंसारिजीवानां यदिन्द्रियसुखं तत्रापि जीव उपादानकारणं, न च देहः । देहकर्मरहितमुक्तात्मनां पुनर्यदनन्तातीन्द्रियसुखं तत्र विशेषेणात्मैव कारणमिति ।।६५।। अथ मनुष्यशरीरं मा भवतु, देवशरीरं दिव्यं तत्किल सुखकारणं भविष्यतीत्याशङ्कां निराकरोति — एगंतेण हि देहो सुहं ण देहिस्स कुणदि एकान्तेन हि स्फु टं देहः कर्ता सुखं न करोति । कस्य । देहिनः संसारिजीवस्य । क्व । सग्गे वा आस्तां तावन्मनुष्याणां मनुष्यदेहः सुखं न करोति, स्वर्गे
अन्वयार्थः — [एकान्तेन हि] एकांते अर्थात् नियमथी [स्वर्गे वा] स्वर्गमां पण [देहः] देह [देहिनः] देहीने ( – आत्माने) [सुखं न करोति] सुख करतो नथी; [विषयवशेन तु] परंतु विषयोना वशे [सौख्यं दुःखं वा] सुख अथवा दुःखरूप [स्वयं आत्मा भवति] स्वयं आत्मा थाय छे.
टीकाः — आ अहीं सिद्धांत छे के — ‘शरीर, भले तेने दिव्य वैक्रियिकपणुं होय तोपण, सुख करी शक्तुं नथी;’ माटे, इष्ट अथवा अनिष्ट विषयोना वशे सुख अथवा दुःखरूप स्वयमेव आत्मा थाय छे.
भावार्थः — शरीर सुखदुःख करतुं नथी. देवनुं उत्तम वैक्रियिक शरीर सुखनुं कारण नथी के नारकनुं शरीर दुःखनुं कारण नथी. आत्मा पोते ज इष्ट -अनिष्ट विषयोने वश थई सुख -दुःखनी कल्पनारूपे परिणमे छे. ६६.
हवे, आत्मा स्वयमेव सुखपरिणामनी शक्तिवाळो होवाथी विषयोनुं अकिंचित्करपणुं प्रकाशे छेः —
Page 116 of 513
PDF/HTML Page 147 of 544
single page version
यथा हि केषांचिन्नक्तंचराणां चक्षुषः स्वयमेव तिमिरविकरणशक्तियोगित्वान्न तदपाकरणप्रवणेन प्रदीपप्रकाशादिना कार्यं, एवमस्यात्मनः संसारे मुक्तौ वा स्वयमेव सुखतया परिणममानस्य सुखसाधनधिया अबुधैर्मुधाध्यास्यमाना अपि विषयाः किं हि नाम कुर्युः ।।६७।। वा योऽसौ दिव्यो देवदेहः सोऽप्युपचारं विहाय सुखं न करोति । विसयवसेण दु सोक्खं दुक्खं वा हवदि सयमादा किंतु निश्चयेन निर्विषयामूर्तस्वाभाविकसदानन्दैकसुखस्वभावोऽपि व्यवहारेणानादि- कर्मबन्धवशाद्विषयाधीनत्वेन परिणम्य सांसारिकसुखं दुःखं वा स्वयमात्मैव भवति, न च देह इत्यभिप्रायः ।।६६।। एवं मुक्तात्मनां देहाभावेऽपि सुखमस्तीति परिज्ञानार्थं संसारिणामपि देहः सुखकारणं न भवतीतिकथनरूपेण गाथाद्वयं गतम् । अथात्मनः स्वयमेव सुखस्वभावत्वान्निश्चयेन यथा देहः सुखकारणं न भवति तथा विषया अपीति प्रतिपादयति — जइ यदि दिट्ठी नक्तंचरजनस्य दृष्टिः तिमिरहरा अन्धकारहरा भवति जणस्स जनस्य दीवेण णत्थि कायव्वं दीपेन नास्ति कर्तव्यं । तस्य प्रदीपादीनां यथा प्रयोजनं नास्ति तह सोक्खं सयमादा विसया किं तत्थ कुव्वंति तथा
अन्वयार्थः — [यदि] जो [जनस्य दृष्टिः] प्राणीनी द्रष्टि [तिमिरहरा] तिमिरनाशक होय तो [दीपेन नास्ति कर्तव्यं] दीवाथी कांई प्रयोजन नथी अर्थात् दीवो कांई करतो नथी, [तथा] तेम ज्यां [आत्मा] आत्मा [स्वयं] स्वयं [सौख्यं] सुखरूप परिणमे छे [तत्र] त्यां [विषयाः] विषयो [किं कुर्वन्ति] शुं करे छे?
टीकाः — जेम कोई *निशाचरोनां नेत्रो स्वयमेव अंधकारने नष्ट करवानी शक्तिवाळां होवाथी, अंधकारने दूर करवाना स्वभाववाळा दीपक -प्रकाशादिकथी कांई प्रयोजन नथी (अर्थात् दीवा वगेरेनो प्रकाश कांई करतो नथी), तेम — जोके अज्ञानीओ ‘विषयो सुखनां साधन छे’ एवी बुद्धि वडे विषयोनो फोगट अध्यास ( – आश्रय) करे छे तोपण — संसारमां के मुक्तिमां स्वयमेव सुखपणे परिणमता आ आत्माने विषयो शुं करे छे?
भावार्थः — संसारमां के मोक्षमां आत्मा पोतानी मेळे ज सुखरूप परिणमे छे; तेमां विषयो अकिंचित्कर छे अर्थात् कांई करता नथी. अज्ञानीओ विषयोने सुखनां कारण मानीने नकामा तेमने अवलंबे छे! ६७. *निशाचरो = रात्रे फरनारा — घुवड, सर्प, भूत वगेरे.
Page 117 of 513
PDF/HTML Page 148 of 544
single page version
यथा खलु नभसि कारणान्तरमनपेक्ष्यैव स्वयमेव प्रभाकरः प्रभूतप्रभाभारभास्वर- स्वरूपविकस्वरप्रकाशशालितया तेजः, यथा च कादाचित्कौष्ण्यपरिणतायःपिण्डवन्नित्य- मेवौष्ण्यपरिणामापन्नत्वादुष्णः, यथा च देवगतिनामकर्मोदयानुवृत्तिवशवर्तिस्वभावतया देवः; निर्विषयामूर्तसर्वप्रदेशाह्लादकसहजानन्दैकलक्षणसुखस्वभावो निश्चयेनात्मैव, तत्र मुक्तौ संसारे वा विषयाः किं कुर्वन्ति, न किमपीति भावः ।।६७।। अथात्मनः सुखस्वभावत्वं ज्ञानस्वभावत्वं च पुनरपि दृष्टान्तेन दृढयति — सयमेव जहादिच्चो तेजो उण्हो य देवदा णभसि कारणान्तरं निरपेक्ष्य स्वयमेव यथादित्यः स्वपरप्रकाशरूपं तेजो भवति, तथैव च स्वयमेवोष्णो भवति, तथा चाज्ञानिजनानां देवता भवति । क्व स्थितः । नभसि आकाशे । सिद्धो वि तहा णाणं सुहं च सिद्धोऽपि भगवांस्तथैव कारणान्तरं निरपेक्ष्य स्वभावेनैव स्वपरप्रकाशकं केवलज्ञानं, तथैव परमतृप्तिरूपमनाकुलत्वलक्षणं सुखम् । क्व । लोगे
अन्वयार्थः — [यथा] जेम [नभसि] आकाशमां [आदित्यः] सूर्य [स्वयमेव] स्वयमेव [तेजः] तेज, [उष्णः] उष्ण [च] अने [देवता] देव छे, [तथा] तेम [लोके] लोकमां [सिद्धः अपि] सिद्धभगवान पण (स्वयमेव) [ज्ञानं] ज्ञान, [सुखं च] सुख [तथा देवः] अने देव छे.
टीकाः — जेवी रीते आकाशमां, कारणांतरनी ( – अन्य कारणनी) अपेक्षा राख्या विना ज स्वयमेव सूर्य (१) पुष्कळ प्रभासमूहथी १भास्वर एवा स्वरूप वडे विकसित प्रकाशवाळो होवाथी तेज छे, (२) २कोईक वार उष्णतारूपे परिणमता लोखंडना गोळानी माफक सदाय उष्णता -परिणामने पामेलो होवाथी उष्ण छे, अने (३) देवगति -नामकर्मना १. भास्वर = तेजस्वी; झळकतुं. २. जेम लोखंडनो गोळो कोईक वार उष्णतापरिणामे परिणमे छे तेम सूर्य सदाय उष्णतापरिणामे
Page 118 of 513
PDF/HTML Page 149 of 544
single page version
तथैव लोके कारणान्तरमनपेक्ष्यैव स्वयमेव भगवानात्मापि स्वपरप्रकाशनसमर्थनिर्वितथानन्त- शक्तिसहजसंवेदनतादात्म्यात् ज्ञानं, तथैव चात्मतृप्तिसमुपजातपरिनिर्वृत्तिप्रवर्तितानाकुलत्व- सुस्थितत्वात् सौख्यं, तथैव चासन्नात्मतत्त्वोपलम्भलब्धवर्णजनमानसशिलास्तम्भोत्कीर्ण- समुदीर्णद्युतिस्तुतियोगिदिव्यात्मस्वरूपत्वाद्देवः । अतोऽस्यात्मनः सुखसाधनाभासैर्विषयैः पर्याप्तम् ।।६८।। — इति आनन्दप्रपञ्चः । जगति । तहा देवो निजशुद्धात्मसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुष्ठानरूपाभेदरत्नत्रयात्मकनिर्विकल्पसमाधिसमुत्पन्न- सुन्दरानन्दस्यन्दिसुखामृतपानपिपासितानां गणधरदेवादिपरमयोगिनां देवेन्द्रादीनां चासन्नभव्यानां मनसि निरन्तरं परमाराध्यं, तथैवानन्तज्ञानादिगुणस्तवनेन स्तुत्यं च यद्दिव्यमात्मस्वरूपं तत्स्वभावत्वात्तथैव देवश्चेति । ततो ज्ञायते मुक्तात्मनां विषयैरपि प्रयोजनं नास्तीति ।।६८।। एवं स्वभावेनैव सुखस्वभावत्वाद्विषया अपि मुक्तात्मनां सुखकारणं न भवन्तीतिकथनरूपेण गाथाद्वयं गतम् । अथेदानीं श्रीकुन्दकुन्दाचार्यदेवाः पूर्वोक्तलक्षणानन्तसुखाधारभूतं सर्वज्ञं वस्तुस्तवेन नमस्कुर्वन्ति — धारावाही उदयने वशवर्ती स्वभाव वडे देव छे; तेवी ज रीते लोकमां, कारणांतरनी अपेक्षा राख्या विना ज स्वयमेव भगवान आत्मा पण (१) स्वपरने प्रकाशवामां समर्थ एवी निर्वितथ ( – साची) अनंत शक्तिवाळा सहज संवेदन साथे तादात्म्यने लीधे ज्ञान छे, (२) आत्मतृप्तिथी ऊपजती जे १परिनिर्वृत्ति तेनाथी प्रवर्तती अनाकुळतामां सुस्थितपणाने लीधे सौख्य छे, अने (३) जेमने आत्मतत्त्वनी उपलब्धि निकट छे एवा बुध जनोना मनरूपी २शिलास्तंभमां जेनी अतिशय ३द्युतिनी स्तुति कोतरायेली छे एवा दिव्य आत्मस्वरूपवाळो होवाने लीधे देव छे. माटे आ आत्माने सुखसाधनाभास ( – जेओ सुखनां साधन नथी पण सुखनां साधन होवानो आभासमात्र जेमां थाय छे एवा) विषयोथी बस थाओ.
भावार्थः — सिद्धभगवान कोई बाह्य कारणनी अपेक्षा विना पोतानी मेळे ज स्वपरप्रकाशक ज्ञानरूप छे, अनंत आत्मिक आनंदरूप छे अने अचिंत्य दिव्यतारूप छे. सिद्धभगवान जेवो ज सर्व जीवोनो स्वभाव छे. तेथी सुखार्थी जीवो विषयालंबी भाव छोडी निरालंबी परमानंदस्वभावे परिणमो. ६८.
आ रीते आनंद -अधिकार पूर्ण थयो. १. परिनिर्वृत्ति = मोक्ष; परिपूर्णता; छेवटनुं संपूर्ण सुख. (परिनिर्वृत्ति आत्मतृप्तिथी थाय छे अर्थात्
आत्मतृप्तिनी पराकाष्ठा ते ज परिनिर्वृत्ति.) २. शिलास्तंभ = पथ्थरनो थांभलो ३. द्युति = दिव्यता; भव्यता; महिमा. (गणधरदेवादि बुध पुरुषोना मनमां शुद्धात्मस्वरूपनी दिव्यतानां
Page 119 of 513
PDF/HTML Page 150 of 544
single page version
तेजो दिट्ठी णाणं इड्ढी सोक्खं तहेव ईसरियं तिहुवणपहाणदइयं तेजः प्रभामण्डलं, जगत्त्रयकालत्रयवस्तुगतयुगपत्सामान्यास्तित्वग्राहकं केवलदर्शनं, तथैव समस्तविशेषास्तित्वग्राहकं केवलज्ञानं, ऋद्धिशब्देन समवसरणादिलक्षणा विभूतिः, सुखशब्देनाव्याबाधानन्तसुखं, तत्पदाभि- लाषेण इन्द्रादयोऽपि भृत्यत्वं कुर्वन्तीत्येवंलक्षणमैश्वर्यं, त्रिभुवनाधीशानामपि वल्लभत्वं दैवं भण्यते । माहप्पं जस्स सो अरिहो इत्थंभूतं माहात्म्यं यस्य सोऽर्हन् भण्यते । इति वस्तुस्तवनरूपेण नमस्कारं कृतवन्तः ।।“ “ “ “ “
पणमामि नमस्करोमि पुणो पुणो पुनः पुनः । कम् । तं सिद्धं परमागमप्रसिद्धं सिद्धम् । कथंभूतम् । गुणदो अधिगदरं अव्याबाधानन्तसुखादिगुणैरधिकतरं समधिकतरगुणम् । पुनरपि कथं-
साधननुं ( – शुभोपयोगनुं) स्वरूप कहे छेः —
अन्वयार्थः — [देवतायतिगुरुपूजासु] देव, गुरु ने यतिनी पूजामां, [दाने च एव] दानमां, [सुशीलेषु वा] सुशीलोमां [उपवासादिषु] तथा उपवासादिकमां [रक्तः आत्मा] रक्त आत्मा [शुभोपयोगात्मकः] शुभोपयोगात्मक छे.
Page 120 of 513
PDF/HTML Page 151 of 544
single page version
यदायमात्मा दुःखस्य साधनीभूतां द्वेषरूपामिन्द्रियार्थानुरागरूपां चाशुभोपयोग- भूमिकामतिक्रम्य देवगुरुयतिपूजादानशीलोपवासप्रीतिलक्षणं धर्मानुरागमङ्गीकरोति तदेन्द्रिय- सुखस्य साधनीभूतां शुभोपयोगभूमिकामधिरूढोऽभिलप्येत ।।६९।। भूतम् । अविच्छिदं मणुवदेवपदिभावं यथा पूर्वमर्हदवस्थायां मनुजदेवेन्द्रादयः समवशरणे समागत्य नमस्कुर्वन्ति तेन प्रभुत्वं भवति, तदतिक्रान्तत्वादतिक्रान्तमनुजदेवपतिभावम् । पुनश्च किंविशिष्टम् । अपुणब्भावणिबद्धं द्रव्यक्षेत्रादिपञ्चप्रकारभवाद्विलक्षणः शुद्धबुद्धैकस्वभावनिजात्मोपलम्भलक्षणो योऽसौ मोक्षस्तस्याधीनत्वादपुनर्भावनिबद्धमिति भावः ।।✽४।। एवं नमस्कारमुख्यत्वेन गाथाद्वयं गतम् । इति गाथाष्टकेन पञ्चमस्थलं ज्ञातव्यम् । एवमष्टादशगाथाभिः स्थलपञ्चके न सुखप्रपञ्चनामान्तराधिकारो गतः । इति पूर्वोक्तप्रकारेण ‘एस सुरासुर’ इत्यादि चतुर्दशगाथाभिः पीठिका गता, तदनन्तरं सप्तगाथाभिः सामान्यसर्वज्ञसिद्धिः, तदनन्तरं त्रयस्त्रिंशद्गाथाभिः ज्ञानप्रपञ्चः, तदनन्तर- मष्टादशगाथाभिः सुखप्रपञ्च इति समुदायेन द्वासप्ततिगाथाभिरन्तराधिकारचतुष्टयेन शुद्धोपयोगाधिकारः समाप्तः ।। इत ऊर्द्ध्वं पञ्चविंशतिगाथापर्यन्तं ज्ञानकण्डिकाचतुष्टयाभिधानोऽधिकारः प्रारभ्यते । तत्र पञ्चविंशतिगाथामध्ये प्रथमं तावच्छुभाशुभविषये मूढत्वनिराकरणार्थं ‘देवदजदिगुरु’ इत्यादि दशगाथापर्यन्तं प्रथमज्ञानकण्डिका कथ्यते । तदनन्तरमाप्तात्मस्वरूपपरिज्ञानविषये मूढत्वनिराकरणार्थं ‘चत्ता पावारंभं’ इत्यादि सप्तगाथापर्यन्तं द्वितीयज्ञानकण्डिका । अथानन्तरं द्रव्यगुणपर्यायपरिज्ञानविषये मूढत्वनिराक रणार्थं ‘दव्वादीएसु’ इत्यादि गाथाषट्क पर्यन्तं तृतीयज्ञानक ण्डिका । तदनन्तरं स्वपर- तत्त्वपरिज्ञानविषये मूढत्वनिराकरणार्थं ‘णाणप्पगं’ इत्यादि गाथाद्वयेन चतुर्थज्ञानकण्डिका । इति ज्ञानकण्डिकाचतुष्टयाभिधानाधिकारे समुदायपातनिका । अथेदानीं प्रथमज्ञानकण्डिकायां स्वतन्त्र- व्याख्यानेन गाथाचतुष्टयं, तदनन्तरं पुण्यं जीवस्य विषयतृष्णामुत्पादयतीति कथनरूपेण गाथाचतुष्टयं, तदनन्तरमुपसंहाररूपेण गाथाद्वयं, इति स्थलत्रयपर्यन्तं क्रमेण व्याख्यानं क्रियते । तद्यथा --अथ यद्यपि पूर्वं गाथाषट्केनेन्द्रियसुखस्वरूपं भणितं तथापि पुनरपि तदेव विस्तरेण कथयन् सन् तत्साधकं शुभोपयोगं प्रतिपादयति, अथवा द्वितीयपातनिका --पीठिकायां यच्छुभोपयोगस्वरूपं सूचितं तस्येदानीमिन्द्रियसुखविशेषविचारप्रस्तावे तत्साधकत्वेन विशेषविवरणं करोति ---देवदजदिगुरुपूजासु चेव दाणम्मि वा सुसीलेसु देवतायतिगुरुपूजासु चैव दाने वा सुशीलेषु उववासादिसु रत्तो तथैवोपवासादिषु च रक्त आसक्तः अप्पा जीवः सुहोवओगप्पगो शुभोपयोगात्मको भण्यते इति । तथाहि – देवता
टीकाः — ज्यारे आ आत्मा दुःखना साधनभूत एवी द्वेषरूप तथा इन्द्रियविषयना अनुरागरूप अशुभोपयोगभूमिकाने ओळंगी जईने, देव -गुरु -यतिनी पूजा, दान, शील अने उपवासादिकनी प्रीतिस्वरूप धर्मानुरागने अंगीकृत करे छे, त्यारे ते इन्द्रियसुखना साधनभूत शुभोपयोगभूमिकामां आरूढ कहेवाय छे.
Page 121 of 513
PDF/HTML Page 152 of 544
single page version
अयमात्मेन्द्रियसुखसाधनीभूतस्य शुभोपयोगस्य सामर्थ्यात्तदधिष्ठानभूतानां तिर्यग्मानुष- निर्दोषिपरमात्मा, इन्द्रियजयेन शुद्धात्मस्वरूपप्रयत्नपरो यतिः, स्वयं भेदाभेदरत्नत्रयाराधकस्तदर्थिनां भव्यानां जिनदीक्षादायको गुरुः, पूर्वोक्तदेवतायतिगुरूणां तत्प्रतिबिम्बादीनां च यथासंभवं द्रव्यभावरूपा पूजा, आहारादिचतुर्विधदानं च आचारादिकथितशीलव्रतानि तथैवोपवासादिजिनगुणसंपत्त्यादिविधि- विशेषाश्व । एतेषु शुभानुष्ठानेषु योऽसौ रतः द्वेषरूपे विषयानुरागरूपे चाशुभानुष्ठाने विरतः, स जीवः
भावार्थः — सर्व दोष रहित परमात्मा ते देव; भेदाभेद रत्नत्रयना पोते आराधक, तथा ते आराधनाना अर्थी अन्य भव्य जीवोने जिनदीक्षाना देनार, ते गुरु; इन्द्रियजय करीने शुद्धात्मस्वरूपमां प्रयत्नपरायण ते यति. आवा देव -गुरु -यतिनी के तेमनी प्रतिमानी पूजामां, आहारादि चतुर्विध दानमां, आचारांगादि शास्त्रोमां कहेलां शीलव्रतोमां तथा उपवासादिक तपमां प्रीति ते धर्मानुराग छे. जे आत्मा द्वेषरूप अने विषयानुरागरूप अशुभोपयोगने ओळंगी जईने धर्मानुरागने अंगीकार करे छे, ते शुभोपयोगी छे. ६९.
हवे इन्द्रियसुखने शुभोपयोगना साध्य तरीके (अर्थात् शुभोपयोग साधन छे अने तेनुं साध्य इन्द्रियसुख छे एम) कहे छेः —
अन्वयार्थः — [शुभेन युक्तः] शुभोपयोगयुक्त [आत्मा] आत्मा [तिर्यक् वा] तिर्यंच, [मानुषः वा] मनुष्य [देवः वा] अथवा देव [भूतः] थईने, [तावत्कालं] तेटलो काळ [विविधं] विविध [ऐन्द्रियं सुखं] इन्द्रियसुख [लभते] पामे छे.
टीकाः — आ आत्मा इन्द्रियसुखना साधनभूत शुभोपयोगना सामर्थ्यथी तेना अधिष्ठानभूत ( – इन्द्रियसुखना स्थानभूत -आधारभूत एवी), तिर्यंचपणानी, मनुष्यपणानी प्र. १६
Page 122 of 513
PDF/HTML Page 153 of 544
single page version
देवत्वभूमिकानामन्यतमां भूमिकामवाप्य यावत्कालमवतिष्ठते, तावत्कालमनेकप्रकारमिन्द्रियसुखं समासादयतीति ।।७०।।
तिर्यग्मनुष्यदेवरूपो भूत्वा तावदि कालं तावत्कालं स्वकीयायुःपर्यन्तं लहदि सुहं इंदियं विविहं इन्द्रियजं
छे, तेटलो काळ अनेक प्रकारनुं इन्द्रियसुख पामे छे. ७०.
अन्वयार्थः — [उपदेशे सिद्धं] (जिनदेवना) उपदेशमां सिद्ध छे के – [सुराणाम् अपि] देवोने पण [स्वभावसिद्धं] स्वभावनिष्पन्न [सौख्यं] सुख [नास्ति] नथी; [ते] तेओ [देहवेदनार्ताः] (पंचेन्द्रियमय) देहनी वेदनाथी पीडित होवाथी [रम्येषु विषयेषु] रम्य विषयोमां [रमन्ते] रमे छे.
Page 123 of 513
PDF/HTML Page 154 of 544
single page version
इन्द्रियसुखभाजनेषु हि प्रधाना दिवौकसः । तेषामपि स्वाभाविकं न खलु सुखमस्ति, प्रत्युत तेषां स्वाभाविकं दुःखमेवावलोक्यते; यतस्ते पञ्चेन्द्रियात्मकशरीरपिशाचपीडया परवशा भृगुप्रपातस्थानीयान्मनोज्ञविषयानभिपतन्ति ।।७१।।
अथैवमिन्द्रियसुखस्य दुःखतायां युक्त्यावतारितायामिन्द्रियसुखसाधनीभूतपुण्यनिर्वर्तक- शुभोपयोगस्य दुःखसाधनीभूतपापनिर्वर्तकाशुभोपयोगविशेषादविशेषत्वमवतारयति —
स्थानीयमहारण्ये मिथ्यात्वादिकुमार्गे नष्टः सन् मृत्युस्थानीयहस्तिभयेनायुष्कर्मस्थानीये साटिकविशेषे
शुक्लकृष्णपक्षस्थानीयशुक्लकृष्णमूषकद्वयछेद्यमानमूले व्याधिस्थानीयमधुमक्षिकावेष्टिते लग्नस्तेनैव
टीकाः — इन्द्रियसुखनां भाजनोमां प्रधान देवो छे; तेमने पण खरेखर स्वाभाविक सुख नथी; ऊलटुं तेमने स्वाभाविक दुःख ज जोवामां आवे छे; कारण के तेओ पंचेन्द्रियात्मक शरीररूप पिशाचनी पीडा वडे परवश होवाथी *भृगुप्रपात समा मनोज्ञ विषयो तरफ धसे छे. ७१.
ए रीते इन्द्रियसुखने दुःखपणे युक्तिथी प्रगट करीने, हवे इन्द्रियसुखना साधनभूत पुण्यने उत्पन्न करनार शुभोपयोगनुं, दुःखना साधनभूत पापने उत्पन्न करनार अशुभोपयोगथी अविशेषपणुं प्रगट करे छेः —
अन्वयार्थः — [नरनारकतिर्यक्सुराः] मनुष्यो, नारको, तिर्यंचो अने देवो ( – बधांय) [यदि] जो [देहसंभवं] देहोत्पन्न [दुःखं] दुःखने [भजन्ति] अनुभवे छे, [जीवानां] तो जीवोनो [सः उपयोगः] ते (शुद्धोपयोगथी विलक्षण – अशुद्ध) उपयोग [शुभः वा अशुभः] शुभ अने अशुभ — बे प्रकारनो [कथं भवति] कई रीते छे? (अर्थात् नथी.) *भृगुप्रपात = अति दुःखथी कंटाळीने आपघात करवा माटे पर्वतना निराधार ऊंचा स्थान परथी खावामां आवती पछाट. (भृगु = पर्वतनुं निराधार ऊंचुं स्थान – शिखर. प्रपात = पछाड; भूसको.)
Page 124 of 513
PDF/HTML Page 155 of 544
single page version
यदि शुभोपयोगजन्यसमुदीर्णपुण्यसंपदस्त्रिदशादयोऽशुभोपयोगजन्यपर्यागतपातकापदो वा नारकादयश्च, उभयेऽपि स्वाभाविकसुखाभावादविशेषेण पञ्चेन्द्रियात्मकशरीरप्रत्ययं दुःख- मेवानुभवन्ति । ततः परमार्थतः शुभाशुभोपयोगयोः पृथक्त्वव्यवस्था नावतिष्ठते ।।७२।।
व्यवस्थापयति — णरणारयतिरियसुरा भजंति जदि देहसंभवं दुक्खं सहजातीन्द्रियामूर्तसदानन्दैकलक्षणं
पञ्चेन्द्रियात्मकशरीरोत्पन्नं निश्चयनयेन दुःखमेव भजन्ते सेवन्ते, किह सो सुहो व असुहो उवओगो हवदि
टीकाः — जो शुभोपयोगजन्य उदयगत पुण्यनी संपदावाळा देवादिक (अर्थात् शुभोपयोगजन्य पुण्यना उदयथी प्राप्त थती ॠद्धिवाळा देवो वगेरे) अने अशुभोपयोगजन्य उदयगत पापनी आपदावाळा नारकादिक — ए बन्नेय स्वाभाविक सुखना अभावने लीधे अविशेषपणे ( – तफावत विना) पंचेन्द्रियात्मक शरीर संबंधी दुःखने ज अनुभवे छे, तो पछी परमार्थे शुभ -अशुभ उपयोगनी पृथक्त्वव्यवस्था टकती नथी.
भावार्थः — शुभोपयोगजन्य पुण्यना फळरूपे देवादिकनी संपदाओ मळे छे अने अशुभोपयोगजन्य पापना फळरूपे नारकादिकनी आपदाओ मळे छे. परंतु ते देवादिक तथा नारकादिक बन्ने परमार्थे दुःखी ज छे. ए रीते बन्नेनुं फळ समान होवाथी शुभोपयोग अने अशुभोपयोग बन्ने परमार्थे समान ज छे अर्थात् उपयोगमां — अशुद्धोपयोगमां — शुभ अने अशुभ एवा भेद परमार्थे घटता नथी. ७२.
(जेम इन्द्रियसुखने दुःखरूप अने शुभोपयोगने अशुभोपयोग समान दर्शाव्यो तेम) हवे शुभोपयोगजन्य एवुं जे फळवाळुं पुण्य तेने विशेषतः दूषण देवा माटे (अर्थात् तेमां दोष दर्शाववा अर्थे) ते पुण्यने ( – तेनी हयातीने) स्वीकारीने ते (पुण्यनी) वातनुं उत्थान करे छेः —
Page 125 of 513
PDF/HTML Page 156 of 544
single page version
यतो हि शक्राश्चक्रिणश्च स्वेच्छोपगतैर्भोगैः शरीरादीन् पुष्णन्तस्तेषु दुष्टशोणित इव जलौकसोऽत्यन्तमासक्ताः सुखिता इव प्रतिभासन्ते, ततः शुभोपयोगजन्यानि फलवन्ति पुण्यान्यवलोक्यन्ते ।।७३।। जीवाणं व्यवहारेण विशेषेऽपि निश्चयेन सः प्रसिद्धः शुद्धोपयोगाद्विलक्षणः शुभाशुभोपयोगः कथं भिन्नत्वं लभते, न कथमपीति भावः ।।७२।। एवं स्वतन्त्रगाथाचतुष्टयेन प्रथमस्थलं गतम् । अथ पुण्यानि देवेन्द्रचक्रवर्त्यादिपदं प्रयच्छन्ति इति पूर्वं प्रशंसां करोति । किमर्थम् । तत्फलाधारेणाग्रे तृष्णोत्पत्तिरूपदुःखदर्शनार्थं । कुलिसाउहचक्कधरा देवेन्द्राश्चक्रवर्तिनश्च कर्तारः । सुहोवओगप्पगेहिं भोगेहिं शुभोपयोगजन्यभोगैः कृत्वा देहादीणं विद्धिं करेंति विकुर्वणारूपेण देहपरिवारादीनां वृद्धिं कुर्वन्ति । कथंभूताः सन्तः । सुहिदा इवाभिरदा सुखिता इवाभिरता आसक्ता इति । अयमत्रार्थः — यत्परमातिशय- तृप्तिसमुत्पादकं विषयतृष्णाविच्छित्तिकारकं च स्वाभाविकसुखं तदलभमाना दुष्टशोणिते जलयूका इवासक्ताः सुखाभासेन देहादीनां वृद्धिं कुर्वन्ति । ततो ज्ञायते तेषां स्वाभाविकं सुखं नास्तीति ।।७३।। अथ पुण्यानि जीवस्य विषयतृष्णामुत्पादयन्तीति प्रतिपादयति — जदि संति हि पुण्णाणि य यदि
अन्वयार्थः — [कुलिशायुधचक्रधराः] वज्रधरो अने चक्रधरो ( – इन्द्रो अने चक्रवर्तीओ) [शुभोपयोगात्मकैः भोगैः] शुभोपयोगमूलक (पुण्योना फळरूप) भोगो वडे [देहादीनां] देहादिनी [वृद्धिं कुर्वन्ति] पुष्टि करे छे अने [अभिरताः] (ए रीते) भोगोमां रत वर्तता थका [सुखिताः इव] सुखी जेवा भासे छे (माटे पुण्यो विद्यमान छे खरां).
टीकाः — शक्रेंद्रो अने चक्रवर्तीओ पोतानी इच्छा प्रमाणे मळेला भोगो वडे शरीरादिने पोषता थका — जेम जळो दूषित लोहीमां अत्यंत आसक्त वर्तती थकी सुखी जेवी भासे छे तेम — ते भोगोमां अत्यंत आसक्त वर्तता थका सुखी जेवा भासे छे; माटे शुभोपयोगजन्य फळवाळां पुण्यो जोवामां आवे छे (अर्थात् शुभोपयोगजन्य एवां जे फळवाळां पुण्यो तेमनी हयाती जोवामां आवे छे).
भावार्थः — जे भोगोमां आसक्त वर्तता थका इन्द्रो वगेरे जळोनी माफक सुखी जेवा भासे छे, ते भोगो पुण्यनां फळ छे; माटे पुण्यनी हयाती छे खरी. (आ प्रमाणे आ गाथामां पुण्यनुं विद्यमानपणुं स्वीकारीने हवेनी गाथाओमां पुण्यने दुःखना कारणरूप दर्शावशे.) ७३.
Page 126 of 513
PDF/HTML Page 157 of 544
single page version
यदि नामैवं शुभोपयोगपरिणामकृतसमुत्पत्तीन्यनेकप्रकाराणि पुण्यानि विद्यन्त इत्य- भ्युपगम्यते, तदा तानि सुधाशनानप्यवधिं कृत्वा समस्तसंसारिणां विषयतृष्णामवश्यमेव समुत्पादयन्ति । न खलु तृष्णामन्तरेण दुष्टशोणित इव जलूकानां समस्तसंसारिणां विषयेषु प्रवृत्तिरवलोक्यते । अवलोक्यते च सा । ततोऽस्तु पुण्यानां तृष्णायतनत्वमबाधितमेव ।।७४।। चेन्निश्चयेन पुण्यपापरहितपरमात्मनो विपरीतानि पुण्यानि सन्ति । पुनरपि किंविशिष्टानि । परिणामसमुब्भवाणि निर्विकारस्वसंवित्तिविलक्षणशुभपरिणामसमुद्भवानि विविहाणि स्वकीयानन्तभेदेन बहुविधानि । तदा तानि किं कुर्वन्ति । जणयंति विसयतण्हं जनयन्ति । काम् । विषयतृष्णाम् । केषाम् ।
हवे, ए रीते स्वीकारवामां आवेलां पुण्यो दुःखना बीजना हेतु छे (अर्थात् तृष्णानां कारण छे) एम न्यायथी प्रगट करे छेः —
अन्वयार्थः — [यदि हि] (पूर्वोक्त रीते) जो [परिणामसमुद्भवानि] (शुभोपयोगरूप) परिणामथी ऊपजतां [विविधानि पुण्यानि च] विविध पुण्यो [सन्ति] विद्यमान छे, [देवतान्तानां जीवानां] तो तेओ देवो सुधीना जीवोने [विषयतृष्णां] विषयतृष्णा [जनयन्ति] उत्पन्न करे छे.
टीकाः — जो ए रीते शुभोपयोगपरिणामथी जेमनी उत्पत्ति थाय छे एवां अनेक प्रकारनां पुण्यो विद्यमान छे एम स्वीकारवामां आवे छे, तो तेओ ( – ते पुण्यो) देवो सुधीना समस्त संसारीओने विषयतृष्णा अवश्यमेव उत्पन्न करे छे (एम पण स्वीकारवुं पडे छे). खरेखर तृष्णा विना, जेम जळोने दूषित लोहीमां तेम, समस्त संसारीओने विषयोमां प्रवृत्ति न जोवामां आवे. परंतु ते तो जोवामां आवे छे. माटे पुण्योनुं तृष्णायतनपणुं अबाधित ज हो (अर्थात् पुण्यो तृष्णानां घर – रहेठाण -छे एम अविरोधपणे सिद्ध थाय छे).
Page 127 of 513
PDF/HTML Page 158 of 544
single page version
अथ ते पुनस्त्रिदशावसानाः कृत्स्नसंसारिणः समुदीर्णतृष्णाः पुण्यनिर्वर्तिताभिरपि जीवाणं देवदंताणं दृष्टश्रुतानुभूतभोगाकाङ्क्षारूपनिदानबन्धप्रभृतिनानामनोरथहयरूपविकल्पजालरहित- परमसमाधिसमुत्पन्नसुखामृतरूपां सर्वात्मप्रदेशेषु परमाह्लादोत्पत्तिभूतामेकाकारपरमसमरसीभावरूपां विषयाकाङ्क्षाग्निजनितपरमदाहविनाशिकां स्वरूपतृप्तिमलभमानानां देवेन्द्रप्रभृतिबहिर्मुखसंसारि- जीवानामिति । इदमत्र तात्पर्यम् – यदि तथाविधा विषयतृष्णा नास्ति तर्हि दुष्टशोणिते जलयूका इव कथं ते विषयेषु प्रवृत्तिं कुर्वन्ति । कुर्वन्ति चेत् पुण्यानि तृष्णोत्पादकत्वेन दुःखकारणानि इति ज्ञायन्ते ।।७४।। अथ पुण्यानि दुःखकारणानीति पूर्वोक्तमेवार्थं विशेषेण समर्थयति — ते पुण उदिण्णतण्हा सहजशुद्धात्म- तृप्तेरभावात्ते निखिलसंसारिजीवाः पुनरुदीर्णतृष्णाः सन्तः दुहिदा तण्हाहिं स्वसंवित्तिसमुत्पन्नपारमार्थिक- सुखाभावात्पूर्वोक्ततृष्णाभिर्दुःखिताः सन्तः । किं कुर्वन्ति । विसयसोक्खाणि इच्छंति निर्विषयपरमात्म-
भावार्थः — ७३मी गाथामां कह्युं तेम अनेक प्रकारनां पुण्यो विद्यमान छे, तो भले हो. तेओ सुखनां साधन नथी पण दुःखना बीजरूप तृष्णानां ज साधन छे. ७४.
हवे, पुण्यमां दुःखना बीजनो विजय जाहेर करे छे (अर्थात् पुण्यमां तृष्णाबीज दुःखवृक्षरूपे वृद्धि पामे छे — फाले छे एम जाहेर करे छे)ः —
अन्वयार्थः — [पुनः] वळी, [उदीर्णतृष्णाः ते] जेमने तृष्णा उदित छे एवा ते जीवो [तृष्णाभिः दुःखिताः] तृष्णाओ वडे दुःखी वर्तता थका, [आमरणं] मरणपर्यंत [विषयसौख्यानि इच्छन्ति] विषयसुखोने इच्छे छे [च] अने [दुःखसंतप्ताः] दुःखथी संतप्त थया थका ( – दुःखदाहने नहि सही शक्ता थका) [अनुभवन्ति] तेमने भोगवे छे.
Page 128 of 513
PDF/HTML Page 159 of 544
single page version
तृष्णाभिर्दुःखबीजतयाऽत्यन्तदुःखिताः सन्तो मृगतृष्णाभ्य इवाम्भांसि विषयेभ्यः सौख्यान्य- भिलषन्ति । तद्दुःखसंतापवेगमसहमाना अनुभवन्ति च विषयान्, जलायुका इव, तावद्यावत् क्षयं यान्ति । यथा हि जलायुकास्तृष्णाबीजेन विजयमानेन दुःखाङ्कुरेण क्रमतः समाक्रम्यमाणा दुष्टकीलालमभिलषन्त्यस्तदेवानुभवन्त्यश्चाप्रलयात् क्लिश्यन्ते, एवममी अपि पुण्यशालिनः पापशालिन इव तृष्णाबीजेन विजयमानेन दुःखाङ्कुरेण क्रमतः समाक्रम्यमाणा विषयान- भिलषन्तस्तानेवानुभवन्तश्चाप्रलयात् क्लिश्यन्ते । अतः पुण्यानि सुखाभासस्य दुःखस्यैव साधनानि स्युः ।।७५।। सुखाद्विलक्षणानि विषयसुखानि इच्छन्ति । न केवलमिच्छन्ति, न केवलमिच्छन्ति, अणुभवंति य अनुभवन्ति च । किंपर्यन्तम् । आमरणं मरणपर्यन्तम् । कथंभूताः । दुक्खसंतत्ता दुःखसंतप्ता इति । अयमत्रार्थः — यथा तृष्णोद्रेकेण दुःखनुं बीज होवाने लीधे पुण्यजनित तृष्णाओ वडे पण अत्यंत दुःखी वर्तता थका, १मृगतृष्णामांथी जळनी माफक विषयोमांथी सुखोने इच्छे छे अने ते २दुःखसंतापना वेगने नहि सही शकवाथी विषयोने भोगवे छे. क्यां सुधी? विनाश ( – मरण) पामे त्यां सुधी. कोनी जेम? जळोनी जेम. जेम जळो, तृष्णा जेनुं बीज छे एवा विजय पामता दुःखांकुर वडे क्रमशः आक्रांत थती होवाथी, खराब लोहीने इच्छती अने तेने ज भोगवती थकी विनाशपर्यंत क्लेश पामे छे, तेम आ पुण्यशाळीओ पण, पापशाळीओनी माफक, तृष्णा जेनुं बीज छे एवा विजय पामता दुःखांकुर वडे क्रमशः आक्रांत थता होवाथी, विषयोने इच्छता अने तेमने ज भोगवता थका विनाशपर्यंत ( – मरण पामतां सुधी) क्लेश पामे छे.
भावार्थः — जेमने समस्तविकल्पजाळ रहित परमसमाधिथी उत्पन्न सुखामृतरूप, सर्व आत्मप्रदेशे परम -आह्लादभूत स्वरूपतृप्ति वर्तती नथी एवा समस्त संसारी जीवोने निरंतर विषयतृष्णा व्यक्त के अव्यक्तपणे वर्ते ज छे. ते तृष्णारूपी बीज क्रमशः अंकुररूप थई दुःखवृक्षरूपे वृद्धि पामतां, ए रीते दुःखदाहनो वेग असह्य थतां, ते जीवो विषयोमां प्रवृत्त थाय छे. माटे जेमने विषयोमां प्रवृत्ति जोवामां आवे छे एवा देवो सुधीना समस्त संसारीओ दुःखी ज छे.
आ रीते दुःखभाव ज पुण्योने — पुण्यजनित सामग्रीने — अवलंबतो होवाथी, पुण्यो सुखाभास एवा दुःखनां ज आलंबन – साधन छे. ७५. १. जेम झांझवांमांथी जळ प्राप्त थतुं नथी तेम इन्द्रियविषयोमांथी सुख प्राप्त थतुं नथी. २. दुःखसंताप = दुःखदाह; दुःखनी बळतरा – पीडा.
Page 129 of 513
PDF/HTML Page 160 of 544
single page version
सपरत्वात् बाधासहितत्वात् विच्छिन्नत्वात् बन्धकारणत्वात् विषमत्वाच्च पुण्य- जन्यमपीन्द्रियसुखं दुःखमेव स्यात् । सपरं हि सत् परप्रत्ययत्वात् पराधीनतया, बाधासहितं प्रेरिताः जलौकसः कीलालमभिलषन्त्यस्तदेवानुभवन्त्यश्चामरणं दुःखिता भवन्ति, तथा निजशुद्धात्म- संवित्तिपराङ्मुखा जीवा अपि मृगतृष्णाभ्योऽम्भांसीव विषयानभिलषन्तस्तथैवानुभवन्तश्चामरणं दुःखिता भवन्ति । तत एतदायातं तृष्णातङ्कोत्पादकत्वेन पुण्यानि वस्तुतो दुःखकारणानि इति ।।७५।। अथ पुनरपि पुण्योत्पन्नस्येन्द्रियसुखस्य बहुधा दुःखत्वं प्रकाशयति — सपरं सह परद्रव्यापेक्षया वर्तते सपरं भवतीन्द्रियसुखं, पारमार्थिकसुखं तु परद्रव्यनिरपेक्षत्वादात्माधीनं भवति । बाधासहिदं तीव्रक्षुधा- तृष्णाद्यनेकबाधासहितत्वाद्बाधासहितमिन्द्रियसुखं, निजात्मसुखं तु पूर्वोक्तसमस्तबाधारहितत्वाद- व्याबाधम् । विच्छिण्णं प्रतिपक्षभूतासातोदयेन सहितत्वाद्विच्छिन्नं सान्तरितं भवतीन्द्रियसुखं, अतीन्द्रियसुखं तु प्रतिपक्षभूतासातोदयाभावान्निरन्तरम् । बंधकारणं दृष्टश्रुतानुभूतभोगाकाङ्क्षा-
अन्वयार्थः — [यद्] जे [इन्द्रियैः लब्धं] इंद्रियोथी प्राप्त थाय छे, [तद् सौख्यं] ते सुख [सपरं] परना संबंधवाळुं, [बाधासहितं] बाधासहित, [विच्छिन्नं] विच्छिन्न, [बन्धकारणं] बंधनुं कारण [विषमं] अने विषम छे; [तथा] ए रीते [दुःखम् एव] ते दुःख ज छे.
टीकाः — परना संबंधवाळुं होवाथी, बाधासहित होवाथी, विच्छिन्न (तूटक) होवाथी, बंधनुं कारण होवाथी अने विषम होवाथी, इन्द्रियसुख — पुण्यजन्य होवा छतां पण — दुःख ज छे.
इन्द्रियसुख (१) ‘परना संबंधवाळुं’ होतुं थकुं पराश्रयपणाने लीधे पराधीन छे, प्र. १७