Page 90 of 513
PDF/HTML Page 121 of 544
single page version
मोहाभावाद्यदात्मा परिणमति परं नैव निर्लूनकर्मा ।
ज्ञेयाकारां त्रिलोकीं पृथगपृथगथ द्योतयन् ज्ञानमूर्तिः ।।४।।
अथ ज्ञानादभिन्नस्य सौख्यस्य स्वरूपं प्रपञ्चयन् ज्ञानसौख्ययोः हेयोपादेयत्वं चिन्तयति —
विज्ञानानि त्यक्त्वा सकलविमलकेवलज्ञानस्य कर्मबन्धाकारणभूतस्य यद्बीजभूतं निर्विकारस्वसंवेदनज्ञानं तत्रैव भावना कर्तव्येत्यभिप्रायः ।।५२।। एवं रागद्वेषमोहरहितत्वात्केवलिनां बन्धो नास्तीति कथनरूपेण ज्ञानप्रपञ्चसमाप्तिमुख्यत्वेन चैकसूत्रेणाष्टमस्थलं गतम् । पदार्थो सन्मुख वृत्ति थवी ( – ज्ञेय पदार्थो प्रति परिणमवुं) ते बंधनुं कारण छे. ५२.
(हवे पूर्वोक्त आशयने काव्य द्वारा कही, केवळज्ञानी आत्मानो महिमा करी, आ ज्ञान -अधिकार पूर्ण करवामां आवे छेः)
अर्थः — जेणे कर्मोने छेदी नाख्यां छे एवो आ आत्मा भूत, वर्तमान अने भावि समस्त विश्वने (अर्थात् त्रणे काळना पर्यायो सहित समस्त पदार्थोने) युगपद् जाणतो होवा छतां मोहना अभावने लीधे पररूपे परिणमतो नथी, तेथी हवे जेना समस्त ज्ञेयाकारोने अत्यंत विकसित ज्ञप्तिना विस्तार वडे पोते पी गयो छे एवा त्रणे लोकना पदार्थोने पृथक् अने अपृथक् प्रकाशतो ते ज्ञानमूर्ति मुक्त ज रहे छे.
उपादेयपणुं (अर्थात् कयुं ज्ञान तेम ज सुख हेय छे अने कयुं उपादेय छे ते) विचारे छेः —
Page 91 of 513
PDF/HTML Page 122 of 544
single page version
अत्र ज्ञानं सौख्यं च मूर्तमिन्द्रियजं चैकमस्ति । इतरदमूर्तमतीन्द्रियं चास्ति । तत्र यदमूर्तमतीन्द्रियं च तत्प्रधानत्वादुपादेयत्वेन ज्ञातव्यम् । तत्राद्यं मूर्ताभिः क्षायोपशमिकीभिरुप- योगशक्तिभिस्तथाविधेभ्य इन्द्रियेभ्यः समुत्पद्यमानं परायत्तत्वात् कादाचित्कं क्रमकृतप्रवृत्ति
करेदि करोति । स कः । लोगो लोकः । कथंभूतः । देवासुरमणुअरायसंबंधो देवासुरमनुष्य- राजसंबन्धः । पुनरपि कथंभूतः । भत्तो भक्तः । णिच्चं नित्यं सर्वकालम् । पुनरपि किंविशिष्टः । उवजुत्तो उपयुक्त उद्यतः । इत्थंभूतो लोकः कां करोति । णमाइं नमस्यां नमस्क्रियाम् । कस्य । तस्स तस्य पूर्वोक्तसर्वज्ञस्य । तं तहा वि अहं तं सर्वज्ञं तथा तेनैव प्रकारेणाहमपि ग्रन्थकर्ता नमस्करोमीति । अयमत्रार्थः ---यथा देवेन्द्रचक्रवर्त्यादयोऽनन्ताक्षयसुखादिगुणास्पदं सर्वज्ञस्वरूपं नमस्कुर्वन्ति, तथैवाह- मपि तत्पदाभिलाषी परमभक्त्या प्रणमामि ।।“२।। एवमष्टाभिः स्थलैर्द्वात्रिंशद्गाथास्तदनन्तरं नमस्कार- गाथा चेति समुदायेन त्रयस्त्रिंशत्सूत्रैर्ज्ञानप्रपञ्चनामा तृतीयोऽन्तराधिकारः समाप्तः । अथ सुख- प्रपञ्चाभिधानान्तराधिकारेऽष्टादश गाथा भवन्ति । अत्र पञ्चस्थलानि, तेषु प्रथमस्थले ‘अत्थि अमुत्तं’
अन्वयार्थः — [अर्थेषु ज्ञानं] पदार्थो संबंधी ज्ञान [ अमूर्तं मूर्तं ] अमूर्त के मूर्त, [अतीन्द्रियं ऐन्द्रियं च अस्ति] अतींद्रिय के ऐंद्रिय होय छे; [ च तथा सौख्यं ] अने ए ज प्रमाणे (अमूर्त के मूर्त, अतींद्रिय के ऐंद्रिय) सुख होय छे. [ तेषु च यत् परं ] तेमां जे प्रधान – उत्कृष्ट छे [ तत् ज्ञेयम् ] ते उपादेयपणे जाणवुं.
टीकाः — अहीं, (ज्ञान तेम ज सुख बे प्रकारनुं छे – ) एक ज्ञान तेम ज सुख मूर्त अने १इन्द्रियज छे; अने बीजुं (ज्ञान तेम ज सुख) अमूर्त अने अतींद्रिय छे. तेमां जे अमूर्त अने अतींद्रिय छे ते प्रधान होवाथी उपादेयपणे जाणवुं.
त्यां, पहेलुं ज्ञान तेम ज सुख मूर्त एवी क्षायोपशमिक उपयोगशक्तिओ वडे तथाविध (ते ते प्रकारनी) इन्द्रियो द्वारा ऊपजतुं थकुं पराधीन होवाथी २कादाचित्क, १. इन्द्रियज = इन्द्रियो द्वारा उत्पन्न थतुं; ऐंद्रिय. २. कादाचित्क = कदाचित् — कोई वार होय एवुं; अनित्य.
Page 92 of 513
PDF/HTML Page 123 of 544
single page version
सप्रतिपक्षं सहानिवृद्धि च गौणमिति कृत्वा ज्ञानं च सौख्यं च हेयम् । इतरत्पुनरमूर्ताभि- श्चैतन्यानुविधायिनीभिरेकाकिनीभिरेवात्मपरिणामशक्तिभिस्तथाविधेभ्योऽतीन्द्रियेभ्यः स्वाभाविक- चिदाकारपरिणामेभ्यः समुत्पद्यमानमत्यन्तमात्मायत्तत्वान्नित्यं युगपत्कृतप्रवृत्ति निःप्रतिपक्ष- महानिवृद्धि च मुख्यमिति कृत्वा ज्ञानं सौख्यं चोपादेयम् ।।५३।। इत्याद्यधिकारगाथासूत्रमेकं, तदनन्तरमतीन्द्रियज्ञानमुख्यत्वेन ‘जं पेच्छदो’ इत्यादि सूत्रमेकं, अथेन्द्रियज्ञानमुख्यत्वेन ‘जीवो सयं अमुत्तो’ इत्यादि गाथाचतुष्टयं, तदनन्तरमतीन्द्रियसुखमुख्यतया ‘जादं सयं’ इत्यादि गाथाचतुष्टयं, अथानन्तरमिन्द्रियसुखप्रतिपादनरूपेण गाथाष्टकम्, तत्राप्यष्टकमध्ये प्रथमत इन्द्रियसुखस्य दुःखत्वस्थापनार्थं ‘मणुआसुरा’ इत्यादि गाथाद्वयं, अथ मुक्तात्मनां देहाभावेऽपि सुखमस्तीति ज्ञापनार्थं देहः सुखकारणं न भवतीति कथनरूपेण ‘पप्पा इट्ठे विसये’ इत्यादि सूत्रद्वयं, तदनन्तरमिन्द्रियविषया अपि सुखकारणं न भवन्तीति कथनेन ‘तिमिरहरा’ इत्यादि गाथाद्वयम्, अतोऽपि सर्वज्ञनमस्कारमुख्यत्वेन ‘तेजोदिट्ठि’ इत्यादि गाथाद्वयम् । एवं पञ्चमस्थले अन्तरस्थलचतुष्टयं भवतीति सुखप्रपञ्चाधिकारे समुदायपातनिका ।। अथातीन्द्रियसुखस्योपादेयभूतस्य स्वरूपं प्रपञ्च- यन्नतीन्द्रियज्ञानमतीन्द्रियसुखं चोपादेयमिति, यत्पुनरिन्द्रियजं ज्ञानं सुखं च तद्धेयमिति प्रतिपादनरूपेण प्रथमतस्तावदधिकारस्थलगाथया स्थलचतुष्टयं सूत्रयति — अत्थि अस्ति विद्यते । किं कर्तृ । णाणं ज्ञानमिति भिन्नप्रक्रमो व्यवहितसम्बन्धः । किंविशिष्टम् । अमुत्तं मुत्तं अमूर्तं मूर्तं च । पुनरपि किंविशिष्टम् । अदिंदियं इंदियं च यदमूर्तं तदतीन्द्रियं मूर्तं पुनरिन्द्रियजम् । इत्थंभूतं ज्ञानमस्ति । केषु विषयेषु । अत्थेसु ज्ञेयपदार्थेषु, तहा सोक्खं च तथैव ज्ञानवदमूर्तमतीन्द्रियं मूर्तमिन्द्रियजं च सुखमिति । जं तेसु परं च तं णेयं यत्तेषु पूर्वोक्तज्ञानसुखेषु मध्ये परमुत्कृष्टमतीन्द्रियं तदुपादेयमिति ज्ञातव्यम् । तदेव १
अर्थात् छोडवायोग्य छे; अने बीजुं ज्ञान तेम ज सुख अमूर्त एवी ४चैतन्यानुविधायी एकली ज आत्मपरिणामशक्तिओ वडे तथाविध अतींद्रिय स्वाभाविक -चिदाकारपरिणामो द्वारा ऊपजतुं थकुं अत्यंत आत्माधीन होवाथी नित्य, युगपद् प्रवर्ततुं, निःप्रतिपक्ष अने अहानिवृद्धि छे तेथी मुख्य छे एम समजीने उपादेय अर्थात् ग्रहण करवा योग्य छे. ५३. १. मूर्तिक इन्द्रियज ज्ञान क्रमे प्रवर्ते छे, युगपद् थतुं नथी; तेम मूर्तिक इन्द्रियज सुख पण क्रमे थाय
छे, एकीसाथे सर्व इन्द्रियो द्वारा के सर्व प्रकारे थतुं नथी. २. सप्रतिपक्ष = प्रतिपक्ष अर्थात् विरोधी सहित. (मूर्त इन्द्रियज ज्ञान तेना प्रतिपक्ष – अज्ञान – सहित
ज होय छे अने मूर्त इन्द्रियज सुख तेना प्रतिपक्षभूत दुःख सहित ज होय छे.) ३. सहानिवृद्धि = हानिवृद्धि सहित; वधघटवाळुं. ४. चैतन्यानुविधायी = चैतन्य -अनुविधायी; चैतन्यने अनुसरीने वर्तनारी; चैतन्यने अनुकूळपणे —
Page 93 of 513
PDF/HTML Page 124 of 544
single page version
अतीन्द्रियं हि ज्ञानं यदमूर्तं यन्मूर्तेष्वप्यतीन्द्रियं यत्प्रच्छन्नं च तत्सकलं विव्रियते — अमूर्ताभिः क्षायिकीभिरतीन्द्रियाभिश्चिदानन्दैकलक्षणाभिः शुद्धात्मशक्तिभिरुत्पन्नत्वा- दतीन्द्रियज्ञानं सुखं चात्माधीनत्वेनाविनश्वरत्वादुपादेयमिति; पूर्वोक्तामूर्तशुद्धात्मशक्तिभ्यो विलक्षणाभिः क्षायोपशमिकेन्द्रियशक्तिभिरुत्पन्नत्वादिन्द्रियजं ज्ञानं सुखं च परायत्तत्वेन विनश्वरत्वाद्धेयमिति तात्पर्यम् ।।५३।। एवमधिकारगाथया प्रथमस्थलं गतम् । अथ पूर्वोक्तमुपादेयभूतमतीन्द्रियज्ञानं विशेषेण व्यक्तीकरोति — जं यदतीन्द्रियं ज्ञानं कर्तृ । पेच्छदो प्रेक्षमाणपुरुषस्य जानाति । किम् । अमुत्तं अमूर्त- मतीन्द्रियनिरुपरागसदानन्दैकसुखस्वभावं यत्परमात्मद्रव्यं तत्प्रभृति समस्तामूर्तद्रव्यसमूहं मुत्तेसु अदिंदियं च मूर्तेषु पुद्गलद्रव्येषु यदतीन्द्रियं परमाण्वादि । पच्छण्णं कालाणुप्रभृतिद्रव्यरूपेण प्रच्छन्नं व्यवहित- मन्तरितं, अलोकाकाशप्रदेशप्रभृति क्षेत्रप्रच्छन्नं, निर्विकारपरमानन्दैकसुखास्वादपरिणतिरूपपरमात्मनो वर्तमानसमयगतपरिणामास्तत्प्रभृतयो ये समस्तद्रव्याणां वर्तमानसमयगतपरिणामास्ते कालप्रच्छन्नाः, तस्यैव परमात्मनः सिद्धरूपशुद्धव्यञ्जनपर्यायः शेषद्रव्याणां च ये यथासंभवं व्यञ्जनपर्यायास्तेष्वन्त-
हवे अतींद्रिय सुखना साधनभूत ( – कारणरूप) अतींद्रिय ज्ञान उपादेय छे — एम तेने प्रशंसे छेः —
अन्वयार्थः — [ प्रेक्षमाणस्य यत् ] देखनारनुं जे ज्ञान [ अमूर्तं ] अमूर्तने, [ मूर्तेषु ] मूर्त पदार्थोमां पण [ अतीन्द्रियं ] अतींद्रियने, [ च प्रच्छन्नं ] अने प्रच्छन्नने [ सकलं ] ए बधांयने — [ स्वकं च इतरत् ] स्व तेम ज परने — देखे छे, [ तद् ज्ञानं ] ते ज्ञान [ प्रत्यक्षं भवति ] प्रत्यक्ष छे.
Page 94 of 513
PDF/HTML Page 125 of 544
single page version
स्वपरविकल्पान्तःपाति प्रेक्षत एव । तस्य खल्वमूर्तेषु धर्माधर्मादिषु, मूर्तेष्वप्यतीन्द्रियेषु परमाण्वादिषु, द्रव्यप्रच्छन्नेषु कालादिषु, क्षेत्रप्रच्छन्नेष्वलोकाकाशप्रदेशादिषु, कालप्रच्छन्नेष्व- सांप्रतिकपर्यायेषु, भावप्रच्छन्नेषु स्थूलपर्यायान्तर्लीनसूक्ष्मपर्यायेषु सर्वेष्वपि स्वपरव्यवस्था- व्यवस्थितेष्वस्ति द्रष्टृत्वं, प्रत्यक्षत्वात् । प्रत्यक्षं हि ज्ञानमुद्भिन्नानन्तशुद्धिसन्निधानमनादि- सिद्धचैतन्यसामान्यसंबन्धमेकमेवाक्षनामानमात्मानं प्रति नियतमितरां सामग्रीममृगयमाण- मनन्तशक्तिसद्भावतोऽनन्ततामुपगतं दहनस्येव दाह्याकाराणां ज्ञानस्य ज्ञेयाकाराणामन- र्भूताः प्रतिसमयप्रवर्तमानषट्प्रकारप्रवृद्धिहानिरूपा अर्थपर्याया भावप्रच्छन्ना भण्यन्ते । सयलं तत्पूर्वोक्तं समस्तं ज्ञेयं द्विधा भवति । कथमिति चेत् । सगं च इदरं किमपि यथासंभवं स्वद्रव्यगतं इतरत्परद्रव्यगतं च । तदुभयं यतः कारणाज्जानाति तेन कारणेन तं णाणं तत्पूर्वोक्तज्ञानं हवदि भवति । कथंभूतम् । पच्चक्खं प्रत्यक्षमिति । अत्राहं शिष्यः — ज्ञानप्रपञ्चाधिकारः पूर्वमेव गतः, अस्मिन् सुखप्रपञ्चाधिकारे सुखमेव कथनीयमिति । परिहारमाह — यदतीन्द्रियं ज्ञानं पूर्वं भणितं तदेवाभेदनयेन सुखं भवतीति ज्ञापनार्थं, अथवा ज्ञानस्य मुख्यवृत्त्या तत्र हेयोपादेयचिन्ता नास्तीति ज्ञापनार्थं वा । एवमतीन्द्रियज्ञानमुपादेयमिति छे, ते बधांयने — के जे स्व अने पर ए बे भेदोमां समाय छे तेमने — अतीन्द्रिय ज्ञान अवश्य देखे छे. अमूर्त एवां जे धर्मास्तिकाय अधर्मास्तिकाय वगेरे, मूर्त पदार्थोमां पण अतींद्रिय एवा जे परमाणु वगेरे, तथा द्रव्ये प्रच्छन्न एवां जे काळ वगेरे ( – द्रव्य अपेक्षाए गुप्त एवां जे काळ, धर्मास्तिकाय वगेरे), क्षेत्रे प्रच्छन्न एवा जे अलोकाकाशना प्रदेश वगेरे, काळे प्रच्छन्न एवा जे १असांप्रतिक पर्यायो तथा भावे प्रच्छन्न एवा जे स्थूल पर्यायोमां २अंतर्लीन सूक्ष्म पर्यायो, ते बधांयनुं — के जे स्व अने पर ए भेदोथी विभक्त छे तेमनुं — खरेखर ते अतींद्रिय ज्ञानने द्रष्टापणुं छे (अर्थात् ते बधांयने ते अतींद्रिय ज्ञान देखे छे) कारण के ते (अतींद्रिय ज्ञान) प्रत्यक्ष छे. जेने अनंत शुद्धिनो सद्भाव प्रगट थयो छे एवा, चैतन्य -सामान्य साथे अनादिसिद्ध संबंधवाळा एक ज ३‘अक्ष’नामना आत्मा प्रति जे नियत छे (अर्थात् जे ज्ञान आत्माने ज वळगेलुं छे — आत्मा द्वारा सीधुं प्रवर्ते छे), जे (इन्द्रियादि) अन्य सामग्री शोधतुं नथी अने जे अनंत शक्तिना सद्भावने लीधे अनंतताने ( – बेहदपणाने) पाम्युं छे एवा ते प्रत्यक्ष ज्ञानने — जेम दाह्याकारो दहनने अतिक्रमता नथी तेम ज्ञेयाकारो ज्ञानने नहि १. असांप्रतिक = अतात्कालिक; वर्तमानकालीन नहि एवा; अतीत – अनागत. २. अंतर्लीन = अंदर लीन थयेला; अंतर्मग्न. ३. आत्मानुं नाम ‘अक्ष’ पण छे. (इन्द्रियज्ञान अक्ष एटले इन्द्रिय द्वारा जाणे छे; अतींद्रिय प्रत्यक्ष
Page 95 of 513
PDF/HTML Page 126 of 544
single page version
तिक्रमाद्यथोदितानुभावमनुभवत्तत् केन नाम निवार्येत । अतस्तदुपादेयम् ।।५४।।
इन्द्रियज्ञानं हि मूर्तोपलम्भकं मूर्तोपलभ्यं च । तद्वान् जीवः स्वयममूर्तोऽपि कथनमुख्यत्वेनैकगाथया द्वितीयस्थलं गतम् ।।५४।। अथ हेयभूतस्येन्द्रियसुखस्य कारणत्वादल्प- विषयत्वाच्चेन्द्रियज्ञानं हेयमित्युपदिशति ---जीवो सयं अमुत्तो जीवस्तावच्छक्तिरूपेण शुद्धद्रव्यार्थिक- १
रोकी शके? (अर्थात् कोई न रोकी शके.) आथी ते (अतींद्रिय ज्ञान) उपादेय छे ५४.
हवे इन्द्रियसुखना साधनभूत ( – कारणरूप) इन्द्रियज्ञान हेय छे — एम तेने निंदे छेः —
अन्वयार्थः — [ स्वयं अमूर्तः ] स्वयं अमूर्त एवो [ जीवः ] जीव [ मूर्तिगतः ] मूर्त शरीरने प्राप्त थयो थको [ तेन मूर्तेन ] ते मूर्त शरीर वडे [ योग्यं मूर्तं ] योग्य मूर्त पदार्थने [ अवगृह्य ] अवग्रहीने ( — इन्द्रियग्रहणयोग्य मूर्त पदार्थनो २अवग्रह करीने) [ तद् ] तेने [ जानाति ] जाणे छे [ वा न जानाति ] अथवा नथी जाणतो ( — कोई वार जाणे छे अने कोई वार नथी जाणतो).
टीकाः — इन्द्रियज्ञानने ३उपलंभक पण मूर्त छे अने ४उपलभ्य पण मूर्त छे. ए १. ज्ञेयाकारो ज्ञानने ओळंगी शकता नथी — ज्ञाननी हद बहार जई शकता नथी, ज्ञानमां जणाई
ज जाय छे. २. मतिज्ञानथी कोई पदार्थने जाणवानी शरूआत थतां प्रथम ज अवग्रह थाय छे कारण के मतिज्ञान
अवग्रह, ईहा, अवाय अने धारणा — ए क्रमथी जाणे छे. ३. उपलंभक = जणावनार; जाणवामां निमित्तभूत. (इन्द्रियज्ञानने पदार्थो जाणवामां निमित्तभूत मूर्त
Page 96 of 513
PDF/HTML Page 127 of 544
single page version
पञ्चेन्द्रियात्मकं शरीरं मूर्तमुपागतस्तेन ज्ञप्तिनिष्पत्तौ बलाधाननिमित्ततयोपलम्भकेन मूर्तेन मूर्तं स्पर्शादिप्रधानं वस्तूपलभ्यतामुपागतं योग्यमवगृह्य कदाचित्तदुपर्युपरि शुद्धिसंभवादवगच्छति, कदाचित्तदसंभवान्नावगच्छति, परोक्षत्वात् । परोक्षं हि ज्ञानमतिदृढतराज्ञानतमोग्रन्थिगुण्ठ- नान्निमीलितस्यानादिसिद्धचैतन्यसामान्यसंबन्धस्याप्यात्मनः स्वयं परिच्छेत्तुमर्थमसमर्थस्यो- पात्तानुपात्तपरप्रत्ययसामग्रीमार्गणव्यग्रतयात्यन्तविसंष्ठुलत्वमवलम्बमानमनन्तायाः शक्तेः परि- स्खलनान्नितान्तविक्लवीभूतं महामोहमल्लस्य जीवदवस्थत्वात् परपरिणतिप्रवर्तिताभिप्रायमपि पदे पदे प्राप्तविप्रलम्भमनुपलम्भसंभावनामेव परमार्थतोऽर्हति । अतस्तद्धेयम् ।।५५।। नयेनामूर्तातीन्द्रियज्ञानसुखस्वभावः, पश्चादनादिबन्धवशात् व्यवहारनयेन मुत्तिगदो मूर्तशरीरगतो मूर्तशरीरपरिणतो भवति । तेण मुत्तिणा तेन मूर्तशरीरेण मूर्तशरीराधारोत्पन्नमूर्तद्रव्येन्द्रियभावेन्द्रियाधारेण मुत्तं मूर्तं वस्तु ओगेण्हित्ता अवग्रहादिकेन क्रमकरणव्यवधानरूपं कृत्वा जोग्गं तत्स्पर्शादिमूर्तं वस्तु । इंद्रियज्ञानवाळो जीव पोते अमूर्त होवा छतां मूर्त एवा पंचेन्द्रियात्मक शरीरने प्राप्त थयो थको, ज्ञप्ति नीपजवामां बळ -धारणनुं निमित्त थतुं होवाथी जे उपलंभक छे एवा ते मूर्त (शरीर) वडे मूर्त एवी १स्पर्शादिप्रधान वस्तुने — के जे योग्य होय अर्थात् जे (इन्द्रियो द्वारा) उपलभ्य होय तेने — अवग्रहीने, कदाचित् तेनाथी उपर उपरनी ( – अवग्रहथी आगळ आगळनी) शुद्धिना सद्भावने लीधे तेने जाणे छे अने कदाचित् अवग्रहथी उपर उपरनी शुद्धिना असद्भावने लीधे नथी जाणतुं, कारण के ते (इन्द्रियज्ञान) परोक्ष छे. परोक्ष ज्ञान, चैतन्यसामान्य साथे (आत्माने) अनादिसिद्ध संबंध होवा छतां जे अति द्रढतर अज्ञानरूप २तमोग्रंथि वडे अवराई जवाथी बिडाई गयो छे एवो आत्मा पदार्थने स्वयं जाणवाने असमर्थ होवाथी ३उपात्त अने ४अनुपात्त पर -पदार्थोरूप सामग्रीने शोधवानी व्यग्रताथी अत्यंत चंचळ – तरल – अस्थिर वर्ततुं थकुं, अनंत शक्तिथी च्युत थयुं होवाथी अत्यंत ५विक्लव वर्ततुं थकुं, महा मोहमल्ल जीवतो होवाथी परपरिणतिनो ( – परने परिणमाववानो) अभिप्राय करतुं होवा छतां पदे पदे ( – डगले डगले) छेतरातुं थकुं, परमार्थे अज्ञान गणावाने ज योग्य छे. आथी ते हेय छे.
भावार्थः — इन्द्रियज्ञान इन्द्रियोना निमित्तथी मूर्त स्थूल इन्द्रियगोचर पदार्थोने ज ज्ञानना क्षायोपशमिक उघाड अनुसार जाणी शके छे. परोक्ष एवुं ते इन्द्रियज्ञान १. स्पर्शादिप्रधान = स्पर्श, रस, गंध वगेरे गुणो जेमां मुख्य छे एवी. २. तमोग्रंथि = अंधकारनो गठ्ठो; अंधकारनो समूह. ३. उपात्त = मेळवेला. (इन्द्रिय, मन वगेरे उपात्त पर पदार्थो छे.) ४. अनुपात्त = अणमेळवेला. (प्रकाश वगेरे अनुपात्त पर पदार्थ छे.) ५. विक्लव = खिन्न; दुःखी; गभरायेलुं.
Page 97 of 513
PDF/HTML Page 128 of 544
single page version
इन्द्रियाणां हि स्पर्शरसगन्धवर्णप्रधानाः शब्दश्च ग्रहणयोग्याः पुद्गलाः । अथेन्द्रियैर्युग- कतंभूतम् । इन्द्रियग्रहणयोग्यइन्द्रियग्रहणयोग्यम् । जाणदि वा तं ण जाणादि स्वावरणक्षयोपशमयोग्यं किमपि स्थूलं जानाति, विशेषक्षयोपशमाभावात् सूक्ष्मं न जानातीति । अयमत्र भावार्थः — इन्द्रियज्ञानं यद्यपि व्यवहारेण प्रत्यक्षं भण्यते, तथापि निश्चयेन केवलज्ञानापेक्षया परोक्षमेव । परोक्षं तु यावतांशेन सूक्ष्मार्थं न जानाति तावतांशेन चित्तखेदकारणं भवति । खेदश्च दुःखं, ततो दुःखजनकत्वादिन्द्रियज्ञानं हेयमिति ।।५५।। अथ चक्षुरादीन्द्रियज्ञानं रूपादिस्वविषयमपि युगपन्न जानाति तेन कारणेन हेयमिति इंद्रिय, प्रकाश आदि बाह्य सामग्रीने शोधवारूप व्यग्रताने ( – अस्थिरताने) लीधे अतिशय चंचळ – क्षुब्ध छे, अल्प शक्तिवाळुं होवाथी खेदखिन्न छे, पर पदार्थोने परिणमाववानो अभिप्राय करतुं होवा छतां पगले पगले ठगाय छे (कारण के पर पदार्थो आत्माने आधीन परिणमता नथी); तेथी परमार्थे तो ते ज्ञान ‘अज्ञान’ नामने ज योग्य छे. माटे ते हेय छे. ५५.
हवे, इन्द्रियो मात्र पोताना विषयोमां पण युगपद् नहि प्रवर्तती होवाथी इन्द्रियज्ञान हेय ज छे एम नक्की करे छेः —
अन्वयार्थः — [स्पर्शः] स्पर्श, [रसः च] रस, [गन्धः] गंध, [वर्णः] वर्ण [शब्दः च] अने शब्द — [ पुद्गलाः ] के जेओ पुद्गल छे तेओ — [अक्षाणां भवन्ति] इन्द्रियोना विषयो छे. [ तानि अक्षाणि ] (परंतु) ते इन्द्रियो [ तान् ] तेमने (पण) [ युगपद् ] युगपद् [ न एव गृह्णन्ति ] ग्रहती ( – जाणती) नथी.
* स्पर्श, रस, गंध अने वर्ण — ए पुद्गलना मुख्य गुणो छे. प्र. १३
Page 98 of 513
PDF/HTML Page 129 of 544
single page version
पत्तेऽपि न गृह्यन्ते, तथाविधक्षयोपशमनशक्तेरसंभवात् । इन्द्रियाणां हि क्षयोपशमसंज्ञिकायाः परिच्छेत्र्याः शक्तेरन्तरङ्गायाः काकाक्षितारकवत् क्रमप्रवृत्तिवशादनेकतः प्रकाशयितुमसमर्थत्वा- त्सत्स्वपि द्रव्येन्द्रियद्वारेषु न यौगपद्येन निखिलेन्द्रियार्थावबोधः सिद्धयेत्, परोक्षत्वात् ।।५६।। निश्चिनोति — फासो रसो य गंधो वण्णो सद्दो य पोग्गला होंति स्पर्शरसगन्धवर्णशब्दाः पुद्गला मूर्ता भवन्ति । ते च विषयाः । केषाम् । अक्खाणं स्पर्शनादीन्द्रियाणां । ते अक्खा तान्यक्षाणीन्द्रियाणी कर्तृणि जुगवं ते णेव गेण्हंति युगपत्तान् स्वकीयविषयानपि न गृह्णन्ति न जानन्तीति । अयमत्राभिप्रायः — यथा सर्वप्रकारोपादेयभूतस्यानन्तसुखस्योपादानकारणभूतं के वलज्ञानं युगपत्समस्तं वस्तु जानत्सत् जीवस्य सुखकारणं तथेदमिन्द्रियज्ञानं स्वकीयविषयेऽपि युगपत्परिज्ञानाभावात्सुखकारणं न भवति ।।५६।। तेओ — इन्द्रियो वडे ग्रहावायोग्य ( – जणावायोग्य) छे. (परंतु) इन्द्रियो वडे तेओ पण युगपद् ग्रहाता ( – जणाता) नथी, कारण के क्षयोपशमनी ते प्रकारनी शक्ति नथी. इन्द्रियोने जे क्षयोपशम नामनी अंतरंग ( – अंदरनी) जाणनारी शक्ति ते कागडानी आंखना डोळानी जेम क्रमे प्रवर्तती होवाने लीधे अनेकतः प्रकाशवाने ( – एकीसाथे अनेक विषयोने जाणवाने) असमर्थ छे तेथी द्रव्येन्द्रिय -द्वारो विद्यमान होवा छतां समस्त इन्द्रियोना विषयोनुं ( – विषयभूत पदार्थोनुं) ज्ञान एकीसाथे थतुं नथी, कारण के इन्द्रियज्ञान परोक्ष छे.
भावार्थः — कागडाने आंख बे होय छे पण पूतळी ( – कीकी) एक ज होय छे. जे आंखथी कागडाने जोवुं होय छे ते आंखमां पूतळी आवी जाय छे; ते वखते ते बीजी आंखथी जोई शकतो नथी. आम होवा छतां पूतळी एटली झडपथी बे आंखोमां फरे छे के बन्ने आंखोमां जुदी जुदी पूतळी होय एम लोकोने लागे छे. वास्तविक रीते पूतळी एक ज होय छे. आवी ज दशा क्षायोपशमिक ज्ञाननी छे. द्रव्य- इन्द्रियरूपी द्वारो तो पांच छे पण क्षायोपशमिक ज्ञान एक वखते एक इन्द्रिय द्वारा ज जाणी शके छे; ते वखते बीजी इन्द्रियो द्वारा कार्य थतुं नथी. क्षायोपशमिक ज्ञान ज्यारे नेत्र द्वारा वर्णने जाणवानुं ( – जोवानुं) कार्य करतुं होय छे त्यारे ते शब्द, गंध, रस के स्पर्शने जाणी शकतुं नथी अर्थात् ज्यारे ते ज्ञाननो उपयोग नेत्र द्वारा वर्ण जोवामां रोकायो होय छे त्यारे कान पर शा शब्दो पडे छे, नाकमां केवी गंध आवे छे वगेरे ख्याल रहेतो नथी. जोके ज्ञाननो उपयोग एक विषयमांथी बीजा विषयमां झडपथी पलटातो होवाथी जाणे के बधा विषयो एकीसाथे जणाता होय एम स्थूल द्रष्टिए जोतां लागे छे तोपण सूक्ष्म द्रष्टिथी जोतां क्षायोपशमिक ज्ञान एक वखते एक ज इन्द्रिय द्वारा प्रवर्ततुं स्पष्ट रीते भासे छे. आ रीते इन्द्रियो पोताना विषयोमां पण क्रमे प्रवर्तती होवाथी परोक्ष एवुं इन्द्रियज्ञान हेय छे. ५६.
Page 99 of 513
PDF/HTML Page 130 of 544
single page version
आत्मानमेव केवलं प्रति नियतं किल प्रत्यक्षम् । इदं तु व्यतिरिक्तास्तित्वयोगितया परद्रव्यतामुपगतैरात्मनः स्वभावतां मनागप्यसंस्पृशद्भिरिन्द्रियैरुपलभ्योपजन्यमानं न नामात्मनः प्रत्यक्षं भवितुमर्हति ।।५७।। अथेन्द्रियज्ञानं प्रत्यक्षं न भवतीति व्यवस्थापयति — परदव्वं ते अक्खा तानि प्रसिद्धान्यक्षाणीन्द्रियाणि पर- द्रव्यं भवन्ति । कस्य । आत्मनः । णेव सहावो त्ति अप्पणो भणिदा योऽसौ विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभाव आत्मनः संबन्धी तत्स्वभावानि निश्चयेन न भणितानीन्द्रियाणि । कस्मात् । भिन्नास्तित्वनिष्पन्नत्वात् । उवलद्धं तेहि उपलब्धं ज्ञातं यत्पञ्चेन्द्रियविषयभूतं वस्तु तैरिन्द्रियैः कधं पच्चक्खं अप्पणो होदि तद्वस्तु कथं प्रत्यक्षं भवत्यात्मनो, न कथमपीति । तथैव च नानामनोरथव्याप्तिविषये प्रतिपाद्यप्रतिपादकादिविकल्प- जालरूपं यन्मनस्तदपीन्द्रियज्ञानवन्निश्चयेन परोक्षं भवतीति ज्ञात्वा किं कर्तव्यम् । सकलैकाखण्डप्रत्यक्ष-
अन्वयार्थः — [तानि अक्षाणि] ते इन्द्रियो [परद्रव्यं] परद्रव्य छे, [आत्मनः स्वभावः इति] तेमने आत्माना स्वभावरूप [न एव भणितानि] कही नथी; [तैः] तेमना वडे [उपलब्धं] जणायेलुं [आत्मनः] आत्माने [प्रत्यक्षं] प्रत्यक्ष [कथं भवति] कई रीते होय?
टीकाः — जे केवळ आत्मा प्रति ज नियत होय ते (ज्ञान) खरेखर प्रत्यक्ष छे. आ (इंद्रियज्ञान) तो, जे भिन्न अस्तित्ववाळी होवाथी परद्रव्यपणाने पामी छे (अर्थात् परद्रव्यरूप छे) अने आत्मस्वभावपणाने जरा पण स्पर्शती नथी (अर्थात् आत्माना स्वभावरूप लेशमात्र पण नथी) एवी इंद्रियो वडे उपलब्धि करीने ( – एवी इंद्रियोना निमित्तथी पदार्थोने जाणीने) ऊपजे छे तेथी ते (इंद्रियज्ञान) आत्माने प्रत्यक्ष होई शके नहि.
Page 100 of 513
PDF/HTML Page 131 of 544
single page version
यत्तु खलु परद्रव्यभूतादन्तःकरणादिन्द्रियात्परोपदेशादुपलब्धेः संस्कारादालोकादेर्वा प्रतिभासमयपरमज्योतिःकारणभूते स्वशुद्धात्मस्वरूपभावनासमुत्पन्नपरमाह्लादैकलक्षणसुखसंवित्त्याकार- परिणतिरूपे रागादिविकल्पोपाधिरहिते स्वसंवेदनज्ञाने भावना कर्तव्या इत्यभिप्रायः ।।५७।। अथ पुनरपि प्रकारान्तरेण प्रत्यक्षपरोक्षलक्षणं कथयति — जं परदो विण्णाणं तं तु परोक्खं ति भणिदं यत्परतः सकाशाद्विज्ञानं परिज्ञानं भवति तत्पुनः परोक्षमिति भणितम् । केषु विषयेषु । अट्ठेसु ज्ञेयपदार्थेषु । जदि
भावार्थः — जे सीधुं आत्मा द्वारा ज जाणे छे ते ज्ञान प्रत्यक्ष छे. इंद्रियज्ञान तो परद्रव्यरूप इंद्रियो द्वारा जाणे छे तेथी ते प्रत्यक्ष नथी. ५७.
अन्वयार्थः — [परतः] पर द्वारा थतुं [ यत् ] जे [ अर्थेषु विज्ञानं ] पदार्थो संबंधी विज्ञान [ तत् तु] ते तो [परोक्षं इति भणितं] परोक्ष कहेवामां आव्युं छे; [ यदि ] जो [ केवलेन जीवेन ] केवळ जीव वडे ज [ ज्ञातं भवति हि ] जाणवामां आवे [ प्रत्यक्षम् ] तो ते ज्ञान प्रत्यक्ष छे.
टीकाः — निमित्तपणाने पामेलां (अर्थात् निमित्तरूप बनेलां) एवां जे परद्रव्य- भूत १अंतःकरण, इंद्रिय, २परोपदेश, ३उपलब्धि, ४संस्कार के ५प्रकाशादिक, तेमना द्वारा १. अंतःकरण = मन २. परोपदेश = अन्यनो उपदेश ३. उपलब्धि = ज्ञानावरणीय कर्मना क्षयोपशमना निमित्ते ऊपजेली पदार्थोने जाणवानी शक्ति.
(आ ‘लब्ध’शक्ति ज्यारे ‘उपयुक्त’ थाय त्यारे ज पदार्थ जणाय.) ४. संस्कार = पूर्वे जाणेला पदार्थोनी धारणा ५. चक्षुइन्द्रिय द्वारा रूपी पदार्थने जोवामां प्रकाश पण निमित्तरूप थाय छे.
Page 101 of 513
PDF/HTML Page 132 of 544
single page version
निमित्ततामुपगतात् स्वविषयमुपगतस्यार्थस्य परिच्छेदनं तत् परतः प्रादुर्भवत्परोक्षमित्या- लक्ष्यते । यत्पुनरन्तःकरणमिन्द्रियं परोपदेशमुपलब्धिं संस्कारमालोकादिकं वा समस्तमपि परद्रव्यमनपेक्ष्यात्मस्वभावमेवैकं कारणत्वेनोपादाय सर्वद्रव्यपर्यायजातमेकपद एवाभिव्याप्य प्रवर्तमानं परिच्छेदनं तत् केवलादेवात्मनः संभूतत्वात् प्रत्यक्षमित्यालक्ष्यते । इह हि सहजसौख्यसाधनीभूतमिदमेव महाप्रत्यक्षमभिप्रेतमिति ।।५८।।
केवलेण णादं हवदि हि यदि केवलेनासहायेन ज्ञातं भवति हि स्फु टम् । केन कर्तृभूतेन । जीवेण जीवेन । तर्हि पच्चक्खं प्रत्यक्षं भवतीति । अतो विस्तरः — इन्द्रियमनःपरोपदेशालोकादिबहिरङ्गनिमित्तभूतात्तथैव च ज्ञानावरणीयक्षयोपशमजनितार्थग्रहणशक्तिरूपाया उपलब्धेरर्थावधारणरूपसंस्काराच्चान्तरङ्गकारणभूतात्- सकाशादुत्पद्यते यद्विज्ञानं तत्पराधीनत्वात्परोक्षमित्युच्यते । यदि पुनः पूर्वोक्तसमस्तपरद्रव्यमनपेक्ष्य केवलाच्छुद्धबुद्धैकस्वभावात्परमात्मनः सकाशात्समुत्पद्यते ततोऽक्षनामानमात्मानं प्रतीत्योत्पद्यमानत्वा- त्प्रत्यक्षं भवतीति सूत्राभिप्रायः ।।५८।। एवं हेयभूतेन्द्रियज्ञानकथनमुख्यतया गाथाचतुष्टयेन तृतीयस्थलं गतम् । अथाभेदनयेन पञ्चविशेषणविशिष्टं केवलज्ञानमेव सुखमिति प्रतिपादयति — जादं जातं थतुं जे स्वविषयभूत पदार्थनुं ज्ञान, ते पर द्वारा १प्रादुर्भाव पामतुं होवाथी ‘परोक्ष’ तरीके ओळखाय छे; अने अंतःकरण, इंद्रिय, परोपदेश, उपलब्धि, संस्कार के प्रकाशादिक — ए बधांय परद्रव्यनी अपेक्षा राख्या विना एक आत्मस्वभावने ज कारणपणे ग्रहीने सर्व द्रव्य -पर्यायोना समूहमां एकीवखते ज व्यापीने प्रवर्ततुं जे ज्ञान, ते केवळ आत्मा द्वारा ज उत्पन्न थतुं होवाथी ‘प्रत्यक्ष’ तरीके ओळखाय छे.
अहीं (आ गाथामां) सहज सुखना साधनभूत एवुं आ ज महाप्रत्यक्ष ज्ञान इच्छवामां आव्युं छे — उपादेय मानवामां आव्युं छे (एम आशय समजवो). ५८.
Page 102 of 513
PDF/HTML Page 133 of 544
single page version
स्वयं जातत्वात्, समन्तत्वात्, अनन्तार्थविस्तृतत्वात्, विमलत्वात्, अवग्रहादि- रहितत्वाच्च प्रत्यक्षं ज्ञानं सुखमैकान्तिकमिति निश्चीयते, अनाकुलत्वैकलक्षणत्वात्सौख्यस्य । यतो हि परतो जायमानं पराधीनतया, असमंतमितरद्वारावरणेन, कतिपयार्थप्रवृत्तमितरार्थ- बुभुत्सया, समलमसम्यगवबोधेन, अवग्रहादिसहितं क्रमकृतार्थग्रहणखेदेन परोक्षं ज्ञानमत्यन्त- उत्पन्नम् । किं कर्तृ । णाणं केवलज्ञानम् । कथं जातम् । सयं स्वयमेव । पुनरपि किंविशिष्टम् । समंतं परिपूर्णम् । पुनरपि किंरूपम् । अणंतत्थवित्थडं अनन्तार्थविस्तीर्णम् । पुनः कीदृशम् । विमलं संशयादिमल-
अन्वयार्थः — [ स्वयं जातं ] स्वयं ( – पोताथी ज) ऊपजतुं, [ समंतं ] समंत (अर्थात् सर्व प्रदेशेथी जाणतुं), [ अनन्तार्थविस्तृतं ] अनंत पदार्थोमां विस्तृत, [ विमलं ] विमळ [ तु ] अने [ अवग्रहादिभिः रहितं ] अवग्रहादिथी रहित — [ ज्ञानं ] एवुं ज्ञान [ ऐकान्तिकं सुखं ] एकांतिक सुख छे [ इति भणितम् ] एम (सर्वज्ञदेवे) कह्युं छे.
टीकाः — (१) ‘स्वयं ऊपजतुं’ होवाथी, (२) १‘समंत’ होवाथी, (३)‘अनंत पदार्थोमां विस्तृत’ होवाथी, (४) ‘विमळ’ होवाथी अने (५) ‘अवग्रहादि रहित’ होवाथी, प्रत्यक्ष ज्ञान २एकांतिक सुख छे एम नक्की थाय छे, कारण के सुखनुं अनाकुळता ज एक लक्षण छे.
द्वारोना आवरणने लीधे, (३) ‘(मात्र) केटलाक पदार्थोमां प्रवर्ततुं’ थकुं ४इतर पदार्थोने जाणवानी इच्छाने लीधे, (४) ‘समळ’ होवाथी असम्यक् अवबोधने लीधे ( — कर्ममळवाळुं होवाथी संशय -विमोह -विभ्रम सहित जाणवाने लीधे), अने (५) ‘अवग्रहादि सहित’ होवाथी क्रमे थता ५पदार्थग्रहणना खेदने लीधे ( – आ कारणोने लीधे), परोक्ष ज्ञान अत्यंत आकुळ छे; तेथी ते परमार्थे सुख नथी. १. समंत = चारे तरफ — सर्व भागमां वर्ततुं; सर्व आत्मप्रदेशेथी जाणतुं; समस्त; आखुं; अखंड. २. एकांतिक = परिपूर्ण; छेवटनुं; एकलुं; सर्वथा. ३. परोक्ष ज्ञान खंडित छे अर्थात् अमुक प्रदेशो द्वारा ज जाणे छे, जेम के — वर्ण आंख जेटला प्रदेशो
द्वारा ज (इंद्रियज्ञानथी) जणाय छे; अन्य द्वारो बंध छे. ४. इतर = अन्य; बीजा; ते सिवायना. ५. पदार्थग्रहण अर्थात् पदार्थनो बोध एकीसाथे न थतां अवग्रह, ईहा वगेरे क्रमपूर्वक थतो होवाथी
Page 103 of 513
PDF/HTML Page 134 of 544
single page version
माकुलं भवति । ततो न तत् परमार्थतः सौख्यम् । इदं तु पुनरनादिज्ञानसामान्य- स्वभावस्योपरि महाविकाशेनाभिव्याप्य स्वत एव व्यवस्थितत्वात्स्वयं जायमानमात्माधीनतया, समन्तात्मप्रदेशान् परमसमक्षज्ञानोपयोगीभूयाभिव्याप्य व्यवस्थितत्वात्समन्तम् अशेषद्वारा- पावरणेन, प्रसभं निपीतसमस्तवस्तुज्ञेयाकारं परमं वैश्वरूप्यमभिव्याप्य व्यवस्थितत्वादनन्तार्थ- विस्तृतम् समस्तार्थाबुभुत्सया, सकलशक्तिप्रतिबन्धककर्मसामान्यनिःक्रान्ततया परिस्पष्ट- प्रकाशभास्वरं स्वभावमभिव्याप्य व्यवस्थितत्वाद्विमलम् सम्यगवबोधेन, युगपत्समर्पित- त्रैसमयिकात्मस्वरूपं लोकालोकमभिव्याप्य व्यवस्थितत्वादवग्रहादिरहितम् क्रमकृतार्थग्रहण- खेदाभावेन प्रत्यक्षं ज्ञानमनाकुलं भवति । ततस्तत्पारमार्थिकं खलु सौख्यम् ।।५९।। रहितम् । पुनरपि कीदृक् । रहियं तु ओग्गहादिहिं अवग्रहादिरहितं चेति । एवं पञ्चविशेषणविशिष्टं यत्केवलज्ञानं सुहं ति एगंतियं भणिदं तत्सुखं भणितम् । कथंभूतम् । ऐकान्तिकं नियमेनेति । तथाहि — परनिरपेक्षत्वेन चिदानन्दैकस्वभावं निजशुद्धात्मानमुपादानकारणं कृत्वा समुत्पद्यमानत्वात्स्वयं जायमानं
अने आ प्रत्यक्ष ज्ञान तो अनाकुळ छे, कारण के — (१) अनादि ज्ञानसामान्यरूप स्वभाव उपर महा विकासथी व्यापीने स्वतः ( – पोताथी) ज रह्युं होवाथी ‘स्वयं ऊपजे छे’ तेथी आत्माधीन छे (अने आत्माधीन होवाथी आकुळता थती नथी); (२) समस्त आत्मप्रदेशोमां, परम १समक्ष ज्ञानोपयोगरूप थई, व्यापी रहेलुं होवाथी ‘समंत छे’ तेथी अशेष द्वारो खुल्लां थयां छे (अने ए रीते कोई द्वार बंध नहि होवाथी आकुळता थती नथी); (३) समस्त वस्तुओना ज्ञेयाकारोने अत्यंत पी गयुं होवाने लीधे परम २विविधतामां व्यापीने रहेलुं होवाथी ‘अनंत पदार्थोमां विस्तृत छे’ तेथी सर्व पदार्थोने जाणवानी इच्छानो अभाव छे (अने ए रीते कोई पदार्थने जाणवानी इच्छा नहि होवाथी आकुळता थती नथी); (४) (ज्ञानमांथी) सकळ शक्तिने रोकनारुं कर्मसामान्य नीकळी गयुं होवाने लीधे (ज्ञान) ३परिस्पष्ट प्रकाश वडे प्रकाशमान ( – तेजस्वी) स्वभावमां व्यापीने रह्युं होवाथी ‘विमळ छे’ तेथी सम्यक्पणे ( – बराबर) जाणे छे (अने ए रीते संशयादिरहितपणे जाणवाने लीधे आकुळता थती नथी); तथा (५) जेमणे त्रणे काळनुं पोतानुं स्वरूप युगपद् समर्पित कर्युं छे ( – एकीसमये जणाव्युं छे) एवा लोकालोकमां व्यापीने रह्युं होवाथी ‘अवग्रहादि रहित छे’ तेथी क्रमे थता पदार्थग्रहणना खेदनो अभाव छे. — आ प्रमाणे (उपर्युक्त पांच कारणे) प्रत्यक्ष ज्ञान अनाकुळ छे. तेथी खरेखर ते पारमार्थिक सुख छे. १. समक्ष = प्रत्यक्ष २. परम विविधता = समस्तपदार्थसमूह के जे अनंत विविधतामय छे. ३. परिस्पष्ट = सर्व प्रकारे स्पष्ट; अत्यंत स्पष्ट.
Page 104 of 513
PDF/HTML Page 135 of 544
single page version
अथ केवलस्यापि परिणामद्वारेण खेदस्य संभवादैकान्तिकसुखत्वं नास्तीति प्रत्याचष्टे —
अत्र को हि नाम खेदः कश्च परिणामः कश्च केवलसुखयोर्व्यतिरेकः, यतः केवलस्यैकान्तिक सुखत्वं न स्यात् । खेदस्यायतनानि घातिकर्माणि, न नाम केवलं परिणाम- सत्, सर्वशुद्धात्मप्रदेशाधारत्वेनोत्पन्नत्वात्समस्तं सर्वज्ञानाविभागपरिच्छेदपरिपूर्णं सत्, समस्तावरण- क्षयेनोत्पन्नत्वात्समस्तज्ञेयपदार्थग्राहकत्वेन विस्तीर्णं सत्, संशयविमोहविभ्रमरहितत्वेन सूक्ष्मादिपदार्थ- परिच्छित्तिविषयेऽत्यन्तविशदत्वाद्विमलं सत्, क्रमकरणव्यवधानजनितखेदाभावादवग्रहादिरहितं च सत्, यदेवं पञ्चविशेषणविशिष्टं क्षायिकज्ञानं तदनाकुलत्वलक्षणपरमानन्दैकरूपपारमार्थिकसुखात्संज्ञालक्षण- प्रयोजनादिभेदेऽपि निश्चयेनाभिन्नत्वात्पारमार्थिकसुखं भण्यते – इत्यभिप्रायः ।।५९।। अथानन्तपदार्थ- परिच्छेदनात्केवलज्ञानेऽपि खेदोऽस्तीति पूर्वपक्षे सति परिहारमाह – जं केवलं ति णाणं तं सोक्खं
हवे ‘केवळज्ञानने पण परिणाम द्वारा *खेदनो संभव होवाथी केवळज्ञान एकांतिक सुख नथी’ एवा अभिप्रायनुं खंडन करे छेः —
अन्वयार्थः — [यत् ] जे [केवलम् इति ज्ञानं] ‘केवळ’ नामनुं ज्ञान छे [तत् सौख्यं] ते सुख छे. [परिणामः च] परिणाम पण [सः च एव] ते ज छे. [तस्य खेदः न भणितः] तेने खेद कह्यो नथी (अर्थात् केवळज्ञानमां सर्वज्ञदेवे खेद कह्यो नथी) [यस्मात् ] कारण के [घातीनि] घातिकर्मो [क्षयं जातानि] क्षय पाम्यां छे.
टीकाः — अहीं (केवळज्ञाननी बाबतमां), (१) खेद शो, (२) परिणाम शा तथा (३) केवळज्ञान अने सुखनो व्यतिरेक ( – भेद) शो, के जेथी केवळज्ञानने एकांतिक सुखपणुं न होय? * खेद = थाक; संताप; दुःख.
Page 105 of 513
PDF/HTML Page 136 of 544
single page version
मात्रम् । घातिकर्माणि हि महामोहोत्पादकत्वादुन्मत्तकवदतस्मिंस्तद्बुद्धिमाधाय परिच्छेद्यमर्थं प्रत्यात्मानं यतः परिणामयन्ति, ततस्तानि तस्य प्रत्यर्थं परिणम्य परिणम्य श्राम्यतः खेदनिदानतां प्रतिपद्यन्ते । तदभावात्कुतो हि नाम केवले खेदस्योद्भेदः । यतश्च त्रिसमया- वच्छिन्नसकलपदार्थपरिच्छेद्याकारवैश्वरूप्यप्रकाशनास्पदीभूतं चित्रभित्तिस्थानीयमनन्तस्वरूपं स्वयमेव परिणमत्केवलमेव परिणामः । ततः कुतोऽन्यः परिणामो यद्द्वारेण खेदस्यात्मलाभः । यतश्च समस्तस्वभावप्रतिघाताभावात्समुल्लसितनिरङ्कुशानन्तशक्तितया सकलं त्रैकालिकं लोका- लोकाकारमभिव्याप्य कूटस्थत्वेनात्यन्तनिःप्रकम्पं व्यवस्थितत्वादनाकुलतां सौख्यलक्षण- यत्केवलमिति ज्ञानं तत्सौख्यं भवति, तस्मात् खेदो तस्स ण भणिदो तस्य केवलज्ञानस्य खेदो दुःखं न भणितम् । तदपि कस्मात् । जम्हा घादी खयं जादा यस्मान्मोहादिघातिकर्माणि क्षयं गतानि । तर्हि तस्यानन्तपदार्थपरिच्छित्तिपरिणामो दुःखकारणं भविष्यति । नैवम् । परिणमं च सो चेव तस्य केवलज्ञानस्य संबन्धी परिणामश्च स एव सुखरूप एवेति । इदानीं विस्तरः — ज्ञानदर्शनावरणोदये सति युगपदर्थान् ज्ञातुमशक्यत्वात् क्रमकरणव्यवधानग्रहणे खेदो भवति, आवरणद्वयाभावे सति युगपद्ग्रहणे केवलज्ञानस्य खेदो नास्तीति सुखमेव । तथैव तस्य भगवतो जगत्त्रयकालत्रयवर्तिसमस्तपदार्थ- युगपत्परिच्छित्तिसमर्थमखण्डैकरूपं प्रत्यक्षपरिच्छित्तिमयं स्वरूपं परिणमत्सत् केवलज्ञानमेव परिणामो, न
(१) खेदनां आयतनो ( – स्थानो) घातिकर्मो छे, केवळ परिणाममात्र नहि. घातिकर्मो महा मोहनां उत्पादक होवाथी धतूरानी माफक १अतत्मां तत्बुद्धि धारण करावी आत्माने ज्ञेय पदार्थ प्रति परिणमावे छे, तेथी ते घातिकर्मो, दरेक पदार्थ प्रति परिणमी परिणमीने थाकता ते आत्माने खेदनां कारण थाय छे. तेमनो (घातिकर्मोनो) अभाव होवाथी केवळज्ञानमां खेदनुं प्रगटवुं क्यांथी थाय? (२) वळी त्रण काळरूप त्रण भेदो जेमां पाडवामां आवे छे एवा समस्त पदार्थोना ज्ञेयाकारोरूप विविधताने प्रकाशवाना स्थानभूत केवळज्ञान, चीतरेली भींतनी माफक, अनंतस्वरूपे पोते ज परिणमतुं होवाथी केवळज्ञान ज परिणाम छे. माटे अन्य परिणाम क्यां छे के जे द्वारा खेदनी उत्पत्ति थाय? (३) वळी केवळज्ञान समस्त
२स्वभावप्रतिघातना अभावने लीधे निरंकुश अनंत शक्ति उल्लसी होवाथी सकळ त्रिकाळिक लोकालोक -आकारमां व्यापीने ३कूटस्थपणे अत्यंत निष्कंप रह्युं छे तेथी आत्माथी १. अतत्मां तत्बुद्धि = वस्तु जे -स्वरूपे न होय ते -स्वरूपे होवानी मान्यता; जेम के — जडमां चेतनबुद्धि
(अर्थात् जडमां चेतननी मान्यता), दुःखमां सुखबुद्धि वगेरे. २. प्रतिघात = विघ्न; रुकावट; हणावुं ते; घात. ३. कूटस्थ = सर्वकाळे एक रूपे रहेनारुं; अचळ. (केवळज्ञान सर्वथा अपरिणामी नथी; परंतु ते एक
प्र. १४
Page 106 of 513
PDF/HTML Page 137 of 544
single page version
भूतामात्मनोऽव्यतिरिक्तां बिभ्राणं केवलमेव सौख्यम् । ततः कुतः केवलसुखयोर्व्यतिरेकः । अतः सर्वथा केवलं सुखमैकान्तिकमनुमोदनीयम् ।।६०।। च केवलज्ञानाद्भिन्नपरिणामोऽस्ति येन खेदो भविष्यति । अथवा परिणामविषये द्वितीयव्याख्यानं क्रियते ---युगपदनन्तपदार्थपरिच्छित्तिपरिणामेऽपि वीर्यान्तरायनिरवशेषक्षयादनन्तवीर्यत्वात् खेदकारणं नास्ति, तथैव च शुद्धात्मसर्वप्रदेशेषु समरसीभावेन परिणममानानां सहजशुद्धानन्दैकलक्षणसुख- रसास्वादपरिणतिरूपामात्मनः सकाशादभिन्नामनाकुलतां प्रति खेदो नास्ति । संज्ञालक्षणप्रयोजनादि- भेदेऽपि निश्चयेनाभेदरूपेण परिणममानं केवलज्ञानमेव सुखं भण्यते । ततः स्थितमेतत्केवलज्ञानाद्भिन्नं सुखं नास्ति । तत एव केवलज्ञाने खेदो न संभवतीति ।।६०।। अथ पुनरपि केवलज्ञानस्य सुखस्वरूपतां प्रकारान्तरेण दृढयति — णाणं अत्थंतगयं ज्ञानं केवलज्ञानमर्थान्तगतं ज्ञेयान्तप्राप्तं । लोयालोएसु वित्थडा अभिन्न एवी, सुखना लक्षणभूत अनाकुळता धरतुं थकुं केवळज्ञान ज सुख छे. माटे केवळज्ञान अने सुखनो व्यतिरेक क्यां छे?
आथी ‘केवळज्ञान एकांतिक सुख छे’ एम सर्वथा अनुमोदवायोग्य छे ( – आनंदथी संमत करवायोग्य छे).
भावार्थः — ‘केवळज्ञानमां पण परिणाम थया करता होवाथी थाक लागे अने तेथी दुःख थाय; माटे केवळज्ञान एकांतिक सुख कई रीते होई शके?’ एवी शंकानुं अहीं समाधान करवामां आव्युं छेः
(१) परिणाममात्र थाकनुं के दुःखनुं कारण नथी, पण घातिकर्मोना निमित्ते थता पर -सन्मुख परिणाम थाकनां के दुःखनां कारण छे. केवळज्ञानमां घातिकर्मो अविद्यमान होवाथी त्यां थाक के दुःख नथी. (२) वळी केवळज्ञान पोते ज परिणामशील छे; परिणमन केवळज्ञाननुं स्वरूप ज छे, उपाधि नथी. परिणामनो नाश थाय तो केवळज्ञाननो ज नाश थाय. आ रीते परिणाम केवळज्ञाननुं सहज स्वरूप होवाथी केवळज्ञानने परिणाम द्वारा खेद होई शके नहि — होतो नथी. (३) वळी केवळज्ञान आखा त्रिकाळिक लोकालोकना आकारने ( – समस्त पदार्थोना त्रिकाळिक ज्ञेयाकारसमूहने) सर्वदा अडोलपणे जाणतुं थकुं अत्यंत निष्कंप – स्थिर – अक्षुब्ध – अनाकुळ छे; अने अनाकुळ होवाथी सुखी छे — सुखस्वरूप छे, कारण के अनाकुळता सुखनुं ज लक्षण छे. आम केवळज्ञान अने अक्षुब्धता – अनाकुळता भिन्न नहि होवाथी केवळज्ञान अने सुख भिन्न नथी.
आ रीते (१) घातिकर्मोना अभावने लीधे, (२) परिणाम कोई उपाधि नहि होवाने लीधे, अने (३) केवळज्ञान निष्कंप – स्थिर – अनाकुळ होवाने लीधे, केवळज्ञान सुखस्वरूप ज छे. ६०.
Page 107 of 513
PDF/HTML Page 138 of 544
single page version
स्वभावप्रतिघाताभावहेतुकं हि सौख्यम् । आत्मनो हि दृशिज्ञप्ती स्वभावः, तयोर्लोका- लोकविस्तृतत्वेनार्थान्तगतत्वेन च स्वच्छन्दविजृम्भितत्वाद्भवति प्रतिघाताभावः । ततस्तद्धेतुकं सौख्यमभेदविवक्षायां केवलस्य स्वरूपम् । किंच केवलं सौख्यमेव; सर्वानिष्टप्रहाणात्, दिट्ठी लोकालोकयोर्विस्तृता दृष्टिः केवलदर्शनम् । णट्ठमणिट्ठं सव्वं अनिष्टं दुःखमज्ञानं च तत्सर्वं नष्टं । इट्ठं पुण जं हि तं लद्धं इष्टं पुनर्यद् ज्ञानं सुखं च हि स्फु टं तत्सर्वं लब्धमिति । तद्यथा – स्वभावप्रतिघाताभाव- हेतुकं सुखं भवति । स्वभावो हि केवलज्ञानदर्शनद्वयं, तयोः प्रतिघात आवरणद्वयं, तस्याभावः केवलिनां, ततः कारणात्स्वभावप्रतिघाताभावहेतुकमक्षयानन्तसुखं भवति । यतश्च परमानन्दैकलक्षण-
हवे फरीने पण ‘केवळ (अर्थात् केवळज्ञान) सुखस्वरूप छे’ एम निरूपण करतां उपसंहार करे छेः —
अन्वयार्थः — [ज्ञानं] ज्ञान [अर्थान्तगतं] पदार्थोना पारने पामेलुं छे [दृष्टिः] अने दर्शन [लोकालोकेषु विस्तृता] लोकालोकमां विस्तृत छे; [सर्वं अनिष्टं] सर्व अनिष्ट [नष्टं] नाश पाम्युं छे [पुनः] अने [यत् तु] जे [इष्टं] इष्ट छे [तत्] ते सर्व [लब्धं] प्राप्त थयुं छे. (तेथी केवळ अर्थात् केवळज्ञान सुखस्वरूप छे.)
टीकाः — सुखनुं कारण स्वभावप्रतिघातनो अभाव छे. आत्मानो स्वभाव दर्शन- ज्ञान छे; (केवळदशामां) तेमना ( – दर्शनज्ञानना) प्रतिघातनो अभाव छे, कारण के दर्शन लोकालोकमां विस्तृत होवाथी अने ज्ञान पदार्थोना पारने पामेलुं होवाथी तेओ (दर्शन -ज्ञान) स्वच्छंदपणे ( – स्वतंत्रताथी, अंकुश वगर, कोईथी दबाया विना) खीलेलां छे. (आम दर्शनज्ञानरूप स्वभावना प्रतिघातनो अभाव छे) तेथी स्वभावना प्रतिघातनो अभाव जेनुं कारण छे एवुं सुख अभेदविवक्षामां केवळनुं स्वरूप छे.
Page 108 of 513
PDF/HTML Page 139 of 544
single page version
सर्वेष्टोपलम्भाच्च । यतो हि केवलावस्थायां सुखप्रतिपत्तिविपक्षभूतस्य दुःखस्य साधनतामुप- गतमज्ञानमखिलमेव प्रणश्यति, सुखस्य साधनीभूतं तु परिपूर्णं ज्ञानमुपजायते, ततः केवलमेव सौख्यमित्यलं प्रपञ्चेन ।।६१।।
सुखप्रतिपक्षभूतमाकुलत्वोत्पादकमनिष्टं दुःखमज्ञानं च नष्टं, यतश्च पूर्वोक्तलक्षणसुखाविनाभूतं त्रैलोक्योदरविवरवर्तिसमस्तपदार्थयुगपत्प्रकाशकमिष्टं ज्ञानं च लब्धं, ततो ज्ञायते केवलिनां ज्ञानमेव सुखमित्यभिप्रायः ।।६१।। अथ पारमार्थिकसुखं केवलिनामेव, संसारिणां ये मन्यन्ते तेऽभव्या इति निरूपयति — णो सद्दहंति नैव श्रद्दधति न मन्यन्ते । किम् । सोक्खं निर्विकारपरमाह्लादैकसुखम् । कथंभूतं न मन्यन्ते । सुहेसु परमं ति सुखेषु मध्ये तदेव परमसुखम् । केषां संबन्धि यत्सुखम् । विगदघादीणं विगतघातिकर्मणां केवलिनाम् । किं कृत्वापि न मन्यन्ते । सुणिदूण ‘जादं सयं समत्तं’ इत्यादि- पूर्वोक्तगाथात्रयकथितप्रकारेण श्रुत्वापि । ते अभव्वा ते अभव्याः । ते हि जीवा वर्तमानकाले
(बीजी रीते केवळनुं सुखस्वरूपपणुं समजाववामां आवे छेः) वळी, केवळ अर्थात् केवळज्ञान सुख ज छे, कारण के सर्व अनिष्टनो नाश थयो छे अने सर्व इष्टनी प्राप्ति थई छे. केवळ -अवस्थामां, सुखोपलब्धिना विपक्षभूत जे दुःख तेना साधनभूत अज्ञान आखुंय नाश पामे छे अने सुखना साधनभूत परिपूर्ण ज्ञान ऊपजे छे, तेथी केवळ ज सुख छे. विशेष विस्तारथी बस थाओ. ६१.
अन्वयार्थः — ‘[ विगतघातिनां ] जेमनां घातिकर्मो नाश पाम्यां छे तेमनुं [ सौख्यं ] सुख [ सुखेषु परमं ] (सर्व) सुखोमां परम अर्थात् उत्कृष्ट छे’ [ इति श्रुत्वा ] एवुं वचन सांभळीने [ न श्रद्दधति ] जेओ तेने श्रद्धता नथी [ ते अभव्याः ] तेओ अभव्य छे; [ भव्याः वा ] अने भव्यो [ तत् ] तेनो [ प्रतीच्छन्ति ] स्वीकार ( – आदर, श्रद्धा) करे छे.
Page 109 of 513
PDF/HTML Page 140 of 544
single page version
इह खलु स्वभावप्रतिघातादाकुलत्वाच्च मोहनीयादिकर्मजालशालिनां सुखाभासे- ऽप्यपारमार्थिकी सुखमिति रूढिः । केवलिनां तु भगवतां प्रक्षीणघातिकर्मणां स्वभाव- प्रतिघाताभावादनाकुलत्वाच्च यथोदितस्य हेतोर्लक्षणस्य च सद्भावात्पारमार्थिकं सुखमिति श्रद्धेयम् । न किलैवं येषां श्रद्धानमस्ति ते खलु मोक्षसुखसुधापानदूरवर्तिनो मृगतृष्णाम्भो- भारमेवाभव्याः पश्यन्ति । ये पुनरिदमिदानीमेव वचः प्रतीच्छन्ति ते शिवश्रियो भाजनं समासन्नभव्याः भवन्ति । ये तु पुरा प्रतीच्छन्ति ते तु दूरभव्या इति ।।६२।। सम्यक्त्वरूपभव्यत्वव्यक्त्यभावादभव्या भण्यन्ते, न पुनः सर्वथा । भव्वा वा तं पडिच्छंति ये वर्तमानकाले सम्यक्त्वरूपभव्यत्वव्यक्तिपरिणतास्तिष्ठन्ति ते तदनन्तसुखमिदानीं मन्यन्ते । ये च सम्यक्त्वरूप- भव्यत्वव्यक्त्या भाविकाले परिणमिष्यन्ति ते च दूरभव्या अग्रे श्रद्धानं कुर्युरिति । अयमत्रार्थः — मारणार्थं तलवरगृहीततस्करस्य मरणमिव यद्यपीन्द्रियसुखमिष्टं न भवति, तथापि तलवरस्थानीय- चारित्रमोहोदयेन मोहितः सन्निरुपरागस्वात्मोत्थसुखमलभमानः सन् सरागसम्यग्दृष्टिरात्मनिन्दादिपरिणतो हेयरूपेण तदनुभवति । ये पुनर्वीतरागसम्यग्दृष्टयः शुद्धोपयोगिनस्तेषां, मत्स्यानां स्थलगमनमिवा- ग्निप्रवेश इव वा, निर्विकारशुद्धात्मसुखाच्च्यवनमपि दुःखं प्रतिभाति । तथा चोक्तम् —
टीकाः — आ लोकमां मोहनीयादिकर्मजाळवाळाओने स्वभावप्रतिघातने लीधे अने आकुळपणाने लीधे सुखाभास होवा छतां ते सुखाभासने ‘सुख’ कहेवानी अपारमार्थिक रूढि छे, अने जेमनां घातिकर्मो क्षय पाम्यां छे एवा केवळीभगवंतोने, स्वभावप्रतिघातना अभावने लीधे अने अनाकुळपणाने लीधे सुखना यथोक्त १कारणनो अने २लक्षणनो सद्भाव होवाथी, पारमार्थिक सुख छे — एम श्रद्धवायोग्य छे. जेमने आवुं श्रद्धान नथी, तेओ — मोक्षसुखरूपी सुधापानथी दूरवर्ती अभव्यो — मृगतृष्णाना जळसमूहने ज देखे ( – अनुभवे) छे; अने जेओ ते वचननो हमणां ज स्वीकार ( – श्रद्धा) करे छे तेओ — शिवश्रीनां ( – मोक्षलक्ष्मीनां) भाजन — आसन्नभव्यो छे, तथा जेओ आगळ उपर स्वीकार करशे तेओ दूरभव्यो छे.
भावार्थः — ‘केवळीभगवंतोने ज पारमार्थिक सुख छे’ एवुं वचन सांभळीने जेओ कदी तेनो स्वीकार – आदर – श्रद्धा करता नथी तेओ कदी मोक्ष पामता नथी; जेओ ते वचन सांभळीने अंतरथी तेनो स्वीकार – आदर – श्रद्धा करे छे तेओ ज मोक्ष पामे छे, — हमणां करे छे ते आसन्नभव्य छे अने आगळ उपर करशे ते दूरभव्य छे. ६२. १. सुखनुं कारण स्वभावप्रतिघातनो अभाव छे. २. सुखनुं लक्षण अनाकुळपणुं छे.