Page 70 of 513
PDF/HTML Page 101 of 544
single page version
इन्द्रियज्ञानं नाम उपदेशान्तःकरणेन्द्रियादीनि विरूपकारणत्वेनोपलब्धिसंस्कारादीन् अन्तरङ्गस्वरूपकारणत्वेनोपादाय प्रवर्तते । प्रवर्तमानं च सप्रदेशमेवाध्यवस्यति स्थूलोपलम्भक- त्वान्नाप्रदेशम् । मूर्तमेवावगच्छति तथाविधविषयनिबन्धनसद्भावान्नामूर्तम् । वर्तमानमेव परिच्छि- नत्ति विषयविषयिसन्निपातसद्भावान्न तु वृत्तं वर्त्स्यच्च । यत्तु पुनरनावरणमतीन्द्रियं ज्ञानं तस्य समिद्धधूमध्वजस्येवानेकप्रकारतालिङ्गितं दाह्यं दाह्यतानतिक्रमाद्दाह्यमेव यथा तथात्मनः अप्रदेशं सप्रदेशं मूर्तममूर्तमजातमतिवाहितं च पर्यायजातं ज्ञेयतानतिक्रमात्परिच्छेद्यमेव भवतीति ।।४१।। अथातीन्द्रियज्ञानमतीतानागतसूक्ष्मादिपदार्थान् जानातीत्युपदिशति ---अपदेसं अप्रदेशं कालाणुपरमाण्वादि सपदेसं शुद्धजीवास्तिकायादिपञ्चास्तिकायस्वरूपं मुत्तं मूर्तं पुद्गलद्रव्यं अमुत्तं च अमूर्तं च शुद्धजीवद्रव्यादि पज्जयमजादं पलयं गदं च पर्यायमजातं भाविनं प्रलयं गतं चातीतमेतत्सर्वं पूर्वोक्तं ज्ञेयं वस्तु जाणदि जानाति यद्ज्ञानं कर्तृ तं णाणमदिंदियं भणियं तद्ज्ञानमतीन्द्रियं भणितं, तेनैव सर्वज्ञो भवति । तत एव च पूर्वगाथोदितमिन्द्रियज्ञानं मानसज्ञानं च त्यक्त्वा ये निर्विकल्पसमाधि- रूपस्वसंवेदनज्ञाने समस्तविभावपरिणामत्यागेन रतिं कुर्वन्ति त एव परमाह्लादैकलक्षणसुखस्वभावं सर्वज्ञपदं लभन्ते इत्यभिप्रायः ।।४१।। एवमतीतानागतपर्याया वर्तमानज्ञाने प्रत्यक्षा न भवन्तीति
टीकाः — इन्द्रियज्ञान उपदेश, अंतःकरण, इन्द्रिय वगेरेने १विरूप -कारणपणे (ग्रहीने) अने २उपलब्धि, ३संस्कार वगेरेने अंतरंग स्वरूप -कारणपणे ग्रहीने प्रवर्ते छे; अने प्रवर्ततुं थकुं (ते), सप्रदेशने ज जाणे छे कारण के स्थूलनुं जाणनार छे, अप्रदेशने नथी जाणतुं (कारण के सूक्ष्मनुं जाणनार नथी); मूर्तने ज जाणे छे कारण के तेवा (मूर्तिक) विषय साथे तेने संबंध छे, अमूर्तने नथी जाणतुं (कारण के अमूर्तिक विषय साथे इन्द्रियज्ञानने संबंध नथी); वर्तमानने ज जाणे छे कारण के विषय -विषयीना सन्निपातनो सद्भाव छे, वर्ती चूकेलाने अने भविष्यमां वर्तनारने नथी जाणतुं (कारण के इन्द्रिय अने पदार्थना सन्निकर्षनो अभाव छे).
परंतु जे अनावरण अतीन्द्रिय ज्ञान छे तेने तो पोताने अप्रदेश, सप्रदेश, मूर्त ने अमूर्त (पदार्थमात्र) तथा अनुत्पन्न तेम ज व्यतीत पर्यायमात्र, ज्ञेयपणाने नहि अतिक्रमता होवाथी ज्ञेय ज छे — जेम प्रज्वलित अग्निने अनेक प्रकारनुं इंधन, दाह्यपणाने नहि अतिक्रमतुं होवाथी, दाह्य ज छे. (जेम प्रदीप्त अग्नि दाह्यमात्रने — इंधनमात्रने — बाळे छे, तेम निरावरण ज्ञान ज्ञेयमात्रने — द्रव्यपर्यायमात्रने — जाणे छे). ४१. १विरूप = ज्ञानना स्वरूपथी भिन्न स्वरूपवाळां. (उपदेश, मन अने इन्द्रियो पौद्गलिक होवाथी तेमनुं रूप ज्ञानना स्वरूपथी भिन्न छे. तेओ इन्द्रियज्ञानमां बहिरंग कारणो छे.) २उपलब्धि = ज्ञानावरणीय कर्मना क्षयोपशमना निमित्ते ऊपजेली पदार्थोने जाणवानी शक्ति. (आ ‘लब्ध’शक्ति ज्यारे ‘उपयुक्त’ थाय त्यारे ज पदार्थ जणाय.) ३संस्कार = पूर्वे जाणेला पदार्थोनी धारणा
Page 71 of 513
PDF/HTML Page 102 of 544
single page version
परिच्छेत्ता हि यत्परिच्छेद्यमर्थं परिणमति तन्न तस्य सकलकर्मकक्षक्षयप्रवृत्तस्वाभाविक- परिच्छेदनिदानमथवा ज्ञानमेव नास्ति तस्य । यतः प्रत्यर्थपरिणतिद्वारेण मृगतृष्णाम्भोभार- संभावनाकरणमानसः सुदुःसहं कर्मभारमेवोपभुञ्जानः स जिनेन्द्रैरुद्गीतः ।।४२।। बौद्धमतनिराकरणमुख्यत्वेन गाथात्रयं, तदनन्तरमिन्द्रियज्ञानेन सर्वज्ञो न भवत्यतीन्द्रियज्ञानेन भवतीति नैयायिकमतानुसारिशिष्यसंबोधनार्थं च गाथाद्वयमिति समुदायेन पञ्चमस्थले गाथापञ्चकं गतम् ।। अथ रागद्वेषमोहाः बन्धकारणं, न च ज्ञानमित्यादिकथनरूपेण गाथापञ्चकपर्यन्तं व्याख्यानं करोति । तद्यथा --यस्येष्टानिष्टविकल्परूपेण कर्मबन्धकारणभूतेन ज्ञेयविषये परिणमनमस्ति तस्य क्षायिकज्ञानं नास्तीत्यावेदयति ---परिणमदि णेयमट्ठं णादा जदि नीलमिदं पीतमिदमित्यादिविकल्परूपेण यदि ज्ञेयार्थं परिणमति ज्ञातात्मा णेव खाइगं तस्स णाणं ति तस्यात्मनः क्षायिकज्ञानं नैवास्ति । अथवा ज्ञानमेव नास्ति । कस्मान्नास्ति । तं जिणिंदा खवयंतं कम्ममेवुत्ता तं पुरुषं कर्मतापन्नं जिनेन्द्राः कर्तारः उक्तवंतः ।
हवे ज्ञेय पदार्थरूपे परिणमन जेनुं लक्षण छे एवी (ज्ञेयार्थपरिणमनस्वरूप) क्रिया ज्ञानमांथी उद्भवती नथी एम श्रद्धे छे (अर्थात् एवी श्रद्धा व्यक्त करे छे)ः —
अन्वयार्थः — [ज्ञाता] ज्ञाता [यदि] जो [ज्ञेयं अर्थं] ज्ञेय पदार्थरूपे [परिणमति] परिणमतो होय [तस्य] तो तेने [क्षायिकं ज्ञानं] क्षायिक ज्ञान [न एव इति] नथी ज. [जिनेन्द्राः] जिनेन्द्रोए [तं] तेने [कर्म एव] कर्मने ज [क्षपयन्तं] अनुभवनार [उक्तवन्तः] कह्यो छे.
टीकाः — ज्ञाता जो ज्ञेय पदार्थरूपे परिणमतो होय, तो तेने सकळ कर्मवनना क्षये प्रवर्तता स्वाभाविक जाणपणानुं कारण (क्षायिकज्ञान) नथी; अथवा तेने ज्ञान ज नथी; कारण के दरेक पदार्थरूपे परिणति द्वारा मृगतृष्णामां जळसमूहनी कल्पना करवाना मानसवाळो ते (आत्मा) दुःसह कर्मभारने ज भोगवे छे एम जिनेन्द्रोए कह्युं छे.
Page 72 of 513
PDF/HTML Page 103 of 544
single page version
संसारिणो हि नियमेन तावदुदयगताः पुद्गलकर्मांशाः सन्त्येव । अथ स सत्सु तेषु किं कुर्वन्तम् । क्षपयन्तमनुभवन्तम् । किमेव । कर्मैव । निर्विकारसहजानन्दैकसुखस्वभावानुभवनशून्यः सन्नुदयागतं स्वकीयकर्मैव स अनुभवन्नास्ते न च ज्ञानमित्यर्थः । अथवा द्वितीयव्याख्यानम् — यदि ज्ञाता प्रत्यर्थं परिणम्य पश्चादर्थं जानाति तदा अर्थानामानन्त्यात्सर्वपदार्थपरिज्ञानं नास्ति । अथवा तृतीयव्याख्यानम् – बहिरङ्गज्ञेयपदार्थान् यदा छद्मस्थावस्थायां चिन्तयति तदा रागादिविकल्परहितं स्वसंवेदनज्ञानं नास्ति, तदभावे क्षायिकज्ञानमेव नोत्पद्यते इत्यभिप्रायः ।।४२।। अथानन्तपदार्थ- परिच्छित्तिपरिणमनेऽपि ज्ञानं बन्धकारणं न भवति, न च रागादिरहितकर्मोदयोऽपीति निश्चिनोति — उदयगदा कम्मंसा जिणवरवसहेहिं णियदिणा भणिया उदयगता उदयं प्राप्ताः कर्मांशा
भावार्थः — ज्ञेय पदार्थोरूपे परिणमवुं अर्थात् ‘आ लीलुं छे, आ पीळुं छे’ इत्यादि विकल्परूपे ज्ञेय पदार्थोमां परिणमवुं ते कर्मनो भोगवटो छे, ज्ञाननो भोगवटो नथी. निर्विकार सहज आनंदमां लीन रही सहजपणे जाण्या करवुं ते ज ज्ञाननुं स्वरूप छे; ज्ञेय पदार्थोमां अटकवुं — तेमना सन्मुख वृत्ति थवी, ते ज्ञाननुं स्वरूप नथी. ४२.
(जो एम छे) तो पछी ज्ञेय पदार्थरूप परिणमन जेनुं लक्षण छे एवी (ज्ञेयार्थ- परिणमनस्वरूप) क्रिया अने तेनुं फळ शामांथी उत्पन्न थाय छे (अर्थात् कया कारणथी थाय छे) एम हवे विवेचे छेः —
अन्वयार्थः — [उदयगताः कर्मांशाः] (संसारी जीवने) उदयप्राप्त कर्मांशो (ज्ञानावरणीयादि पुद्गलकर्मना भेदो) [नियत्या] नियमथी [जिनवरवृषभैः] जिनवर- वृषभोए [भणिताः] कह्या छे. [तेषु] जीव ते कर्मांशो होतां, [विमूढः रक्तः दुष्टः वा] मोही, रागी अथवा द्वेषी थयो थको [बन्धं अनुभवति] बंधने अनुभवे छे.
Page 73 of 513
PDF/HTML Page 104 of 544
single page version
संचेतयमानो मोहरागद्वेषपरिणतत्वात् ज्ञेयार्थपरिणमनलक्षणया क्रियया युज्यते । तत एव च क्रियाफलभूतं बन्धमनुभवति । अतो मोहोदयात् क्रियाक्रियाफले, न तु ज्ञानात् ।।४३।।
ज्ञानावरणादिमूलोत्तरकर्मप्रकृतिभेदाः जिनवरवृषभैर्नियत्या स्वभावेन भणिताः, किंतु स्वकीय- शुभाशुभफलं दत्वा गच्छन्ति, न च रागादिपरिणामरहिताः सन्तो बन्धं कुर्वन्ति । तर्हि कथं बन्धं करोति जीवः इति चेत् । तेसु विमूढो रत्तो दुट्ठो वा बन्धमणुभवदि तेषु उदयागतेषु सत्सु कर्मांशेषु मोहरागद्वेषविलक्षणनिजशुद्धात्मतत्त्वभावनारहितः सन् यो विशेषेण मूढो रक्तो दुष्टो वा भवति सः केवलज्ञानाद्यनन्तगुणव्यक्तिलक्षणमोक्षाद्विलक्षणं प्रकृतिस्थित्यनुभागप्रदेशभेदभिन्नं बन्धमनुभवति । ततः स्थितमेतत् ज्ञानं बन्धकारणं न भवति कर्मोदयोऽपि, किंतु रागादयो बन्धकारणमिति ।।४३।। अथ केवलिनां रागाद्यभावाद्धर्मोपदेशादयोऽपि बन्धकारणं न भवन्तीति कथयति ---ठाणणिसेज्जविहारा धम्मुवदेसो य स्थानमूर्ध्वस्थितिर्निषद्या चासनं श्रीविहारो धर्मोपदेशश्च णियदयो एते व्यापारा नियतयः स्वभावा ते संसारी, ते उदयगत कर्मांशोनी हयातीमां, चेततां -जाणतां -अनुभवतां, मोह -राग -द्वेषमां परिणत थवाथी ज्ञेय पदार्थोमां परिणमन जेनुं लक्षण छे एवी (ज्ञेयार्थपरिणमनस्वरूप) क्रिया साथे जोडाय छे; अने तेथी ज क्रियाफळभूत बंधने अनुभवे छे. आथी (एम कह्युं के) मोहना उदयथी (अर्थात् मोहना उदयमां जोडावाना कारणे) क्रिया ने क्रियाफळ थाय छे, ज्ञानथी नहि.
भावार्थः — संसारी सर्व जीवोने कर्मनो उदय छे, परंतु ते उदय बंधनुं कारण नथी. जो कर्मनिमित्तक इष्ट -अनिष्ट भावोमां जीव रागी -द्वेषी -मोही थई परिणमे तो बंध थाय छे. आथी ए वात सिद्ध थई के ज्ञान, उदयप्राप्त पौद्गलिक कर्मो के कर्मना उदयथी उत्पन्न देहादिनी क्रियाओ बंधनुं कारण नथी, बंधनां कारण केवळ राग -द्वेष -मोहभावो छे. माटे ते भावो सर्व प्रकारे त्यागवायोग्य छे. ४३.
हवे केवळीभगवंतोने क्रिया पण क्रियाफळ ( – बंध) उत्पन्न करती नथी एम उपदेशे छेः —
Page 74 of 513
PDF/HTML Page 105 of 544
single page version
यथा हि महिलानां प्रयत्नमन्तरेणापि तथाविधयोग्यतासद्भावात् स्वभावभूत एव मायोपगुण्ठनागुण्ठितो व्यवहारः प्रवर्तते, तथा हि केवलिनां प्रयत्नमन्तरेणापि तथाविध- योग्यतासद्भावात् स्थानमासनं विहरणं धर्मदेशना च स्वभावभूता एव प्रवर्तन्ते । अपि चाविरुद्धमेतदम्भोधरदृष्टान्तात् । यथा खल्वम्भोधराकारपरिणतानां पुद्गलानां गमनमवस्थानं गर्जनमम्बुवर्षं च पुरुषप्रयत्नमन्तरेणापि दृश्यन्ते, तथा केवलिनां स्थानादयोऽबुद्धिपूर्वका एव दृश्यन्ते । अतोऽमी स्थानादयो मोहोदयपूर्वकत्वाभावात् क्रियाविशेषा अपि केवलिनां क्रियाफलभूतबन्धसाधनानि न भवन्ति ।।४४।। अनीहिताः । केषाम् । तेसिं अरहंताणं तेषामर्हतां निर्दोषिपरमात्मनाम् । क्व । काले अर्हदवस्थायाम् । क इव । मायाचारो व्व इत्थीणं मायाचार इव स्त्रीणामिति । तथा हि — यथा स्त्रीणां स्त्रीवेदोदय- सद्भावात्प्रयत्नाभावेऽपि मायाचारः प्रवर्तते, तथा भगवतां शुद्धात्मतत्त्वप्रतिपक्षभूतमोहोदयकार्येहापूर्व-
अन्वयार्थः — [ तेषाम् अर्हतां ] ते अर्हंतभगवंतोने [काले] ते काळे [स्थान- निषद्याविहाराः] ऊभा रहेवुं, बेसवुं, विहार [धर्मोपदेशः च] अने धर्मोपदेश, [स्त्रीणां मायाचारः इव] स्त्रीओने मायाचारनी माफक, [नियतयः] स्वाभाविक ज — प्रयत्न विना ज — होय छे.
टीकाः — जेम स्त्रीओने, प्रयत्न विना पण, तेवा प्रकारनी योग्यताना सद्भावथी स्वभावभूत ज मायाना ढांकणथी ढंकायेलो व्यवहार प्रवर्ते छे, तेम केवळीभगवंतोने, प्रयत्न विना पण ( – प्रयत्न न होवा छतां पण), तेवा प्रकारनी योग्यताना सद्भावथी स्थान (-ऊभा रहेवुं), आसन (-बेसवुं), विहार अने धर्मदेशना स्वभावभूत ज प्रवर्ते छे. वळी आ (प्रयत्न विना विहार थवो वगेरे), वादळाना द्रष्टांतथी अविरुद्ध छे. जेम वादळा -आकारे परिणमेलां पुद्गलोनुं गमन, अवस्थान (-स्थिर रहेवुं), गर्जन अने जळ -वर्षण पुरुष -प्रयत्न विना पण जोवामां आवे छे, तेम केवळीभगवंतोने स्थानादिक ( – ऊभा रहेवुं, बेसवुं वगेरे व्यापारो) अबुद्धिपूर्वक ज (अर्थात् इच्छा विना ज) जोवामां आवे छे. आथी आ स्थानादिक ( – ऊभा रहेवुं वगेरे व्यापारो), मोहोदयपूर्वक नहि होवाने लीधे, क्रियाविशेषो ( – क्रियाना प्रकारो) होवा छतां केवळीभगवंतोने क्रियाफळभूत बंधनां साधन थतां नथी.
भावार्थः — केवळीभगवंतोने स्थान, आसन अने विहार ए काययोगसंबंधी क्रियाओ तथा दिव्य ध्वनिथी निश्चयव्यवहारस्वरूप धर्मनो उपदेश ए वचनयोगसंबंधी क्रिया अघाती कर्मना निमित्ते सहज ज थाय छे. तेमां केवळीभगवंतनी इच्छा लेशमात्र
Page 75 of 513
PDF/HTML Page 106 of 544
single page version
अर्हन्तः खलु सकलसम्यक्परिपक्वपुण्यकल्पपादपफला एव भवन्ति । क्रिया तु तेषां या काचन सा सर्वापि तदुदयानुभावसंभावितात्मसंभूतितया किलौदयिक्येव । अथैवंभूतापि सा प्रयत्नाभावेऽपि श्रीविहारादयः प्रवर्तन्ते । मेघानां स्थानगमनगर्जनजलवर्षणादिवद्वा । ततः स्थितमेतत् मोहाद्यभावात् क्रियाविशेषा अपि बन्धकारणं न भवन्तीति ।।४४।। अथ पूर्वं यदुक्तं रागादि- रहितकर्मोदयो बन्धकारणं न भवति विहारादिक्रिया च, तमेवार्थं प्रकारान्तरेण दृढयति ---पुण्णफला अरहंता पञ्चमहाकल्याणपूजाजनकं त्रैलोक्यविजयकरं यत्तीर्थकरनाम पुण्यकर्म तत्फलभूता अर्हन्तो भवन्ति । तेसिं किरिया पुणो हि ओदइया तेषां या दिव्यध्वनिरूपवचनव्यापारादिक्रिया सा निःक्रियशुद्धात्म- नथी, कारण के मोहनीयकर्मनो ज्यां सर्वथा क्षय थयो छे त्यां तेना कार्यभूत इच्छा क्यांथी होय? आ रीते इच्छा विना ज — मोहरागद्वेष विना ज — थती होवाथी केवळीभगवंतोने ते क्रियाओ बंधनुं कारण थती नथी. ४४.
ए प्रमाणे होवाथी तीर्थंकरोने पुण्यनो विपाक अकिंचित्कर ज छे ( – कांई करतो नथी, स्वभावनो किंचित् घात करतो नथी) एम हवे नक्की करे छेः —
अन्वयार्थः — [अर्हन्तः] अर्हंतभगवंतो [पुण्यफलाः] पुण्यना फळवाळा छे [पुनः हि] अने [तेषां क्रिया] तेमनी क्रिया [औदयिकी] औदयिकी छे; [मोहादिभिः विरहिता] मोहादिकथी रहित छे [ तस्मात् ] तेथी [सा] ते [क्षायिकी] क्षायिकी [इति मता] मानवामां आवी छे.
टीकाः — अर्हंतभगवंतो खरेखर जेमने पुण्यरूपी कल्पवृक्षनां समस्त फळो बराबर परिपकव थयां छे एवा ज छे, अने तेमने जे कांई क्रिया छे ते बधीये तेना ( – पुण्यना) उदयना प्रभावथी उत्पन्न थई होवाथी औदयिकी ज छे. परंतु आवी (पुण्यना उदयथी
Page 76 of 513
PDF/HTML Page 107 of 544
single page version
समस्तमहामोहमूर्धाभिषिक्तस्कन्धावारस्यात्यन्तक्षये संभूतत्वान्मोहरागद्वेषरूपाणामुपरंजकानाम- भावाच्चैतन्यविकारकारणतामनासादयन्ती नित्यमौदयिकी कार्यभूतस्य बन्धस्याकारणभूततया कार्यभूतस्य मोक्षस्य कारणभूततया च क्षायिक्येव कथं हि नाम नानुमन्येत । अथानुमन्येत चेत्तर्हि कर्मविपाकोऽपि न तेषां स्वभावविघाताय ।।४५।। तत्त्वविपरीतकर्मोदयजनितत्वात्सर्वाप्यौदयिकी भवति हि स्फु टम् । मोहादीहिं विरहिदा निर्मोह- शुद्धात्मतत्त्वप्रच्छादकममकाराहङ्कारोत्पादनसमर्थमोहादिविरहितत्वाद्यतः तम्हा सा खायग त्ति मदा तस्मात् सा यद्यप्यौदयिकी तथापि निर्विकारशुद्धात्मतत्त्वस्य विक्रियामकुर्वती सती क्षायिकीति मता । अत्राह शिष्यः ---‘औदयिका भावाः बन्धकारणम्’ इत्यागमवचनं तर्हि वृथा भवति । परिहारमाह --औदयिका भावा बन्धकारणं भवन्ति, परं किंतु मोहोदयसहिताः । द्रव्यमोहोदयेऽपि सति यदि शुद्धात्मभावनाबलेन भावमोहेन न परिणमति तदा बंधो न भवति । यदि पुनः कर्मोदयमात्रेण बन्धो भवति तर्हि संसारिणां सर्वदैव कर्मोदयस्य विद्यमानत्वात् सर्वदैव बन्ध एव, न मोक्ष इत्यभिप्रायः ।।४५।। अथ यथार्हतां शुभाशुभपरिणामविकारो नास्ति तथैकान्तेन संसारिणामपि नास्तीति सांख्यमतानुसारिशिष्येण पूर्वपक्षे थयेली) होवा छतां ते सदा औदयिकी क्रिया महा मोहराजानी समस्त सेनाना अत्यंत क्षये उत्पन्न थई होवाथी मोहरागद्वेषरूप *उपरंजकोना अभावने लीधे चैतन्यना विकारनुं कारण नहि थती होवाथी, कार्यभूत बंधना अकारणभूतपणा वडे अने कार्यभूत मोक्षना कारणभूतपणा वडे क्षायिकी ज केम न मानवी जोईए? (जरूर मानवी जोईए.) अने जो क्षायिकी ज मानवी जोईए तो कर्मविपाक ( – कर्मनो उदय) पण तेमने (अर्हंत्भगवंतोने) स्वभावविघातनुं कारण थतो नथी (एम नक्की थाय छे).
भावार्थः — अर्हंतभगवानने जे दिव्य ध्वनि, विहार आदि क्रियाओ छे ते निष्क्रिय शुद्ध आत्मतत्त्वने प्रदेशपरिस्पंदमां निमित्तभूत पूर्वबद्ध कर्मना उदयथी उत्पन्न थई छे तेथी औदयिकी छे. ते क्रियाओ अर्हंतभगवानने चैतन्यविकाररूप भावकर्म उत्पन्न करती नथी, कारण के निर्मोह शुद्ध आत्मतत्त्वने रागद्वेषमोहरूप विकारमां निमित्तभूत मोहनीयकर्मनो (तेमने) क्षय थयो छे. वळी ते क्रियाओ तेमने रागद्वेषमोहना अभावने लीधे नवीन बंधमां कारणरूप नथी, परंतु पूर्वकर्मना क्षयमां कारणरूप छे केम के जे कर्मना उदयथी ते क्रियाओ थाय छे ते कर्म पोतानो रस दई खरी जाय छे. आ रीते मोहनीयकर्मना क्षये उत्पन्न थई होवाथी अने कर्मना क्षयमां कारणभूत होवाथी अर्हंतभगवाननी ते औदयिकी क्रिया क्षायिकी कहेवामां आवी छे. ४५. *उपरंजको = उपराग — मलिनता करनारा (विकारी भावो)
Page 77 of 513
PDF/HTML Page 108 of 544
single page version
यदि खल्वेकान्तेन शुभाशुभभावस्वभावेन स्वयमात्मा न परिणमते तदा सर्वदैव सर्वथा निर्विघातेन शुद्धस्वभावेनैवावतिष्ठते । तथा च सर्व एव भूतग्रामाः समस्तबन्धसाधन- शून्यत्वादाजवंजवाभावस्वभावतो नित्यमुक्ततां प्रतिपद्येरन् । तच्च नाभ्युपगम्यते । आत्मनः कृते सति दूषणद्वारेण परिहारं ददाति ---जदि सो सुहो व असुहो ण हवदि आदा सयं सहावेण यथैव शुद्धनयेनात्मा शुभाशुभाभ्यां न परिणमति तथैवाशुद्धनयेनापि स्वयं स्वकीयोपादानकारणेन स्वभावेनाशुद्धनिश्चयरूपेणापि यदि न परिणमति तदा । किं दूषणं भवति । संसारो वि ण विज्जदि निस्संसारशुद्धात्मस्वरूपात्प्रतिपक्षभूतो व्यवहारनयेनापि संसारो न विद्यते । केषाम् । सव्वेसिं जीवकायाणं सर्वेषां जीवसंघातानामिति । तथा हि --आत्मा तावत्परिणामी, स च कर्मोपाधिनिमित्ते सति स्फ टिकमणिरिवोपाधिं गृह्णाति, ततः कारणात्संसाराभावो न भवति । अथ मतम् ---संसाराभावः
हवे केवळीभगवंतोनी माफक बधाय जीवोने स्वभावविघातनो अभाव होवानुं निषेधे छेः —
अन्वयार्थः — [यदि] जो एम मानवामां आवे के [सः आत्मा] आत्मा [स्वयं] स्वयं [स्वभावेन] स्वभावथी (-पोताना भावथी) [शुभः वा अशुभः] शुभ के अशुभ [न भवति] थतो नथी (अर्थात् शुभाशुभ भावे परिणमतो ज नथी) [सर्वेषां जीवकायानां] तो सर्व जीवनिकायोने [संसारः अपि] संसार पण [न विद्यते] विद्यमान नथी एम ठरे!
टीकाः — जो एकांते एम मानवामां आवे के शुभाशुभभावरूप स्वभावे (-पोताना भावे) स्वयं आत्मा परिणमतो नथी, तो सदाय सर्वथा निर्विघात शुद्धस्वभावे ज अवस्थित छे एम ठरे; अने ए रीते बधाय जीवसमूहो, समस्त बंधकारणोथी रहित ठरवाथी संसार- अभावरूप स्वभावने लीधे नित्यमुक्तपणाने पामे अर्थात् नित्यमुक्त ठरे! परंतु ते तो स्वीकारी शकातुं नथी; कारण के आत्मा परिणामधर्मवाळो होवाथी, जेम स्फटिकने जासुद-
Page 78 of 513
PDF/HTML Page 109 of 544
single page version
परिणामधर्मत्वेन स्फ टिकस्य जपातापिच्छरागस्वभावत्ववत् शुभाशुभस्वभावत्वद्योतनात् ।।४६।।
शुभाशुभस्वभाववाळापणुं प्रकाशे छे (अर्थात् जेम स्फटिकमणि लाल अने काळा फूलना
निमित्ते शुभाशुभ स्वभावे परिणमतो जोवामां आवे छे).
भावार्थः — जेम शुद्धनयथी कोइ जीव शुभाशुभ भावे परिणमतो नथी तेम जो अशुद्धनयथी पण न परिणमतो होय तो व्यवहारनये पण समस्त जीवोने संसारनो अभाव थाय अने सौ जीवो सदाय मुक्त ज ठरे! परंतु ते तो प्रत्यक्ष विरुद्ध छे. माटे जेम केवळीभगवानने शुभाशुभ परिणामोनो अभाव छे तेम सर्व जीवोने सर्वथा शुभाशुभ परिणामोनो अभाव न समजवो. ४६.
हवे फरीने पाछा प्रकृतने ( – चालु विषयने) अनुसरीने अतीन्द्रिय ज्ञानने सर्वज्ञपणे अभिनंदे छे (अर्थात् अतीन्द्रिय ज्ञान सर्वनुं जाणनार छे एम तेनी प्रशंसा करे छे)ः —
अन्वयार्थः — [यत्] जे ज्ञान [ युगपद् ] युगपद् [ समन्ततः ] सर्वतः (सर्व आत्म- प्रदेशेथी) [ तात्कालिकं] तात्कालिक [ इतरं ] के अतात्कालिक, [ विचित्रविषमं ] विचित्र ( – अनेक प्रकारना) अने विषम (मूर्त, अमूर्त आदि असमान जातिना) [ सर्वं अर्थं ] सर्व पदार्थोने [जानाति] जाणे छे, [ तद् ज्ञानं ] ते ज्ञानने [ क्षायिकं भणितम् ] क्षायिक कह्युं छे.
Page 79 of 513
PDF/HTML Page 110 of 544
single page version
तत्कालकलितवृत्तिकमतीतोदर्ककालकलितवृत्तिकं चाप्येकपद एव समन्ततोऽपि सकलमप्यर्थजातं, पृथक्त्ववृत्तस्वलक्षणलक्ष्मीकटाक्षितानेकप्रकारव्यञ्जितवैचित्र्यमितरेतरविरोध- धापितासमानजातीयत्वोद्दामितवैषम्यं क्षायिकं ज्ञानं किल जानीयात् । तस्य हि क्रम- प्रवृत्तिहेतुभूतानां क्षयोपशमावस्थावस्थितज्ञानावरणीयकर्मपुद्गलानामत्यन्ताभावात्तात्कालि- कमतात्कालिकं वाप्यर्थजातं तुल्यकालमेव प्रकाशेत । सर्वतो विशुद्धस्य प्रतिनियत- देशविशुद्धेरन्तःप्लवनात् समन्ततोऽपि प्रकाशेत । सर्वावरणक्षयाद्देशावरणक्षयोपशमस्यान- वस्थानात्सर्वमपि प्रकाशेत । सर्वप्रकारज्ञानावरणीयक्षयादसर्वप्रकारज्ञानावरणीयक्षयोपशमस्य विलयनाद्विचित्रमपि प्रकाशेत । असमानजातीयज्ञानावरणक्षयात्समानजातीयज्ञानावरणीय- तदनन्तरं सर्वपरिज्ञाने सति एकपरिज्ञानं, एकपरिज्ञाने सति सर्वपरिज्ञानमित्यादिकथनरूपेण गाथापञ्चकपर्यन्तं व्याख्यानं करोति । तद्यथा --अत्र ज्ञानप्रपञ्चव्याख्यानं प्रकृतं तावत्तत्प्रस्तुतमनुसृत्य पुनरपि केवलज्ञानं सर्वज्ञत्वेन निरूपयति --जं यज्ज्ञानं कर्तृ जाणदि जानाति । कम् । अत्थं अर्थं
टीकाः — क्षायिक ज्ञान खरेखर एकी वखते ज सर्वतः (सर्व आत्मप्रदेशेथी), तत्काळ वर्तता के अतीत -अनागत काळे वर्तता समस्त पदार्थोने — के जेमनामां *पृथक्पणे वर्ततां स्वलक्षणोरूप लक्ष्मीथी आलोकित अनेक प्रकारोने लीधे वैचित्र्य प्रगट थयुं छे अने जेमनामां परस्पर विरोधथी उत्पन्न थता असमानजातीयपणाने लीधे वैषम्य प्रगट थयुं छे तेमने — जाणे छे. (आ ज वातने युक्तिपूर्वक समजावे छेः) क्रमप्रवृत्तिना हेतुभूत, क्षयोपशम -अवस्थामां रहेलां ज्ञानावरणीय कर्मपुद्गलोनो तेने (क्षायिक ज्ञानने) अत्यंत अभाव होवाथी ते तात्काळिक के अतात्काळिक पदार्थमात्रने समकाळे ज प्रकाशे छे; (क्षायिक ज्ञान) सर्वतः विशुद्ध होवाने लीधे प्रतिनिश्चित देशोनी ( – अमुक नियत प्रदेशोनी) विशुद्धि (सर्वतः विशुद्धिनी) अंदर डूबी जती होवाथी ते सर्वतः पण (सर्व आत्मप्रदेशेथी पण) प्रकाशे छे; सर्व आवरणना क्षयने लीधे देश -आवरणनो क्षयोपशम नहि रह्यो होवाथी ते सर्वने पण प्रकाशे छे; सर्वप्रकारज्ञानावरणना क्षयने लीधे ( – सर्व प्रकारना पदार्थोने जाणनारा ज्ञानने आवरणमां निमित्तभूत कर्मना क्षयने लीधे) असर्वप्रकारज्ञानावरणनो क्षयोपशम ( – अमुक ज प्रकारना पदार्थोने जाणनारा ज्ञानने आवरणमां निमित्तभूत कर्मोनो क्षयोपशम) विलय पाम्यो होवाथी ते विचित्रने पण ( – अनेक प्रकारना पदार्थोने पण) प्रकाशे छे; असमानजातीयज्ञानावरणना क्षयने लीधे ( – असमान जातिना पदार्थोने जाणनारा ज्ञानने आवरणमां निमित्तभूत कर्मना क्षयने लीधे) समानजातीयज्ञानावरणनो क्षयोपशम ( – समान जातिना ज पदार्थोने जाणनारा ज्ञानने आवरणमां निमित्तभूत कर्मोनो *द्रव्योनां भिन्न भिन्न वर्ततां एवां निज निज लक्षणो ते द्रव्योनी लक्ष्मी – संपत्ति – शोभा छे.
Page 80 of 513
PDF/HTML Page 111 of 544
single page version
क्षयोपशमस्य विनाशनाद्विषममपि प्रकाशेत । अलमथवातिविस्तरेण, अनिवारितप्रसरप्रकाश- शालितया क्षायिकज्ञानमवश्यमेव सर्वदा सर्वत्र सर्वथा सर्वमेव जानीयात् ।।४७।।
सर्वथा सर्वने जाणे छे.
भावार्थः — क्रमपूर्वक जाणवुं, नियत आत्मप्रदेशेथी ज जाणवुं, अमुकने ज जाणवुं — इत्यादि मर्यादाओ मति -श्रुतादि क्षायोपशमिक ज्ञानमां ज संभवे छे. क्षायिक ज्ञान तो अमर्यादित होवाथी युगपद् सर्व आत्मप्रदेशेथी त्रणे काळना पर्यायो सहित सर्व पदार्थोने — ते पदार्थो अनेक प्रकारना अने विरुद्ध जातिना होवा छतां पण — जाणे छे अर्थात् केवळज्ञान एक ज समये सर्व आत्मप्रदेशेथी सर्व द्रव्य -क्षेत्र -काळ -भावने जाणे छे. ४७.
अन्वयार्थः — [यः] जे [युगपद्] एकीसाथे [त्रैकालिकान् त्रिभुवनस्थान्] त्रैकालिक त्रिभुवनस्थ ( – त्रणे काळना अने त्रणे लोकना) [अर्थान्] पदार्थोने [न विजानाति] जाणतो नथी, [तस्य] तेने [सपर्ययं] पर्याय सहित [एकं द्रव्यं वा] एक द्रव्य पण [ज्ञातुं न शक्यं] जाणवुं शक्य नथी.
Page 81 of 513
PDF/HTML Page 112 of 544
single page version
इह किलैकमाकाशद्रव्यमेकं धर्मद्रव्यमेकमधर्मद्रव्यमसंख्येयानि कालद्रव्याण्यनन्तानि जीवद्रव्याणि । ततोऽप्यनन्तगुणानि पुद्गलद्रव्याणि । तथैषामेव प्रत्येकमतीतानागतानुभूय- मानभेदभिन्ननिरवधिवृत्तिप्रवाहपरिपातिनोऽनन्ताः पर्यायाः । एवमेतत्समस्तमपि समुदितं ज्ञेयम् । इहैवैकं किंचिज्जीवद्रव्यं ज्ञातृ । अथ यथा समस्तं दाह्यं दहन् दहनः समस्तदाह्यहेतुक- समस्तदाह्याकारपर्यायपरिणतसकलैकदहनाकारमात्मानं परिणमति, तथा समस्तं ज्ञेयं जानन् ज्ञाता समस्तज्ञेयहेतुकसमस्तज्ञेयाकारपर्यायपरिणतसकलैकज्ञानाकारं चेतनत्वात् स्वानुभव- प्रत्यक्षमात्मानं परिणमति । एवं किल द्रव्यस्वभावः । यस्तु समस्तं ज्ञेयं न जानाति स समस्तं भणितम् । अभेदनयेन तदेव सर्वज्ञस्वरूपं तदेवोपादेयभूतानन्तसुखाद्यनन्तगुणानामाधारभूतं सर्व- प्रकारोपादेयरूपेण भावनीयम् इति तात्पर्यम् ।।४७।। अथ यः सर्वं न जानाति स एकमपि न जानातीति विचारयति — जो ण विजाणदि यः कर्ता नैव जानाति । कथम् । जुगवं युगपदेकक्षणे । कान् । अत्थे अर्थान् । कथंभूतान् । तिक्कालिगे त्रिकालपर्यायपरिणतान् । पुनरपि कथंभूतान् । तिहुवणत्थे त्रिभुवनस्थान् । णादुं तस्स ण सक्कं तस्य पुरुषस्य सम्बन्धि ज्ञानं ज्ञातुं समर्थं न भवति । किम् । दव्वं
टीकाः — आ विश्वमां एक आकाशद्रव्य छे, एक धर्मद्रव्य छे, एक अधर्मद्रव्य छे, असंख्य काळद्रव्यो छे, अनंत जीवद्रव्यो छे अने तेनाथी पण अनंतगणां पुद्गलद्रव्यो छे; वळी तेमने ज प्रत्येकने अतीत, अनागत अने वर्तमान एवा (त्रण) भेदोथी भेदवाळा १निरवधि २वृत्तिप्रवाहनी अंदर पडता ( – समाइ जता) अनंत पर्यायो छे. ए रीते आ बधोय (द्रव्यो ने पर्यायोनो) समुदाय ज्ञेय छे. तेमां ज एक कोई पण (गमे ते) जीवद्रव्य ज्ञाता छे. हवे अहीं, जेम समस्त दाह्यने दहतो अग्नि समस्तदाह्यहेतुक ( – समस्त दाह्य जेनुं निमित्त छे एवा) समस्तदाह्याकारपर्याये परिणमेलुं सकळ एक ३दहन जेनो ४आकार छे एवा पोतारूपे ( – अग्निरूपे) परिणमे छे, तेम समस्त ज्ञेयने जाणतो ज्ञाता ( – आत्मा) समस्तज्ञेयहेतुक समस्तज्ञेयाकारपर्याये परिणमेलुं ५सकळ एक ज्ञान जेनो ४आकार छे एवा ६पोतारूपे — जे चेतनपणाने लीधे स्वानुभवप्रत्यक्ष छे ते -रूपे — परिणमे छे. आ प्रमाणे खरेखर द्रव्यनो स्वभाव छे. परंतु जे समस्त ज्ञेयने नथी जाणतो ते (आत्मा), जेम समस्त
प्र. ११
Page 82 of 513
PDF/HTML Page 113 of 544
single page version
दाह्यमदहन् समस्तदाह्यहेतुकसमस्तदाह्याकारपर्यायपरिणतसकलैकदहनाकारमात्मानं दहन इव समस्तज्ञेयहेतुकसमस्तज्ञेयाकारपर्यायपरिणतसकलैकज्ञानाकारमात्मानं चेतनत्वात् स्वानुभव- प्रत्यक्षत्वेऽपि न परिणमति । एवमेतदायाति यः सर्वं न जानाति स आत्मानं न जानाति ।।४८।। ज्ञेयद्रव्यम् । किंविशिष्टम् । सपज्जयं अनन्तपर्यायसहितम् । कतिसंख्योपेतम् । एगं वा एकमपीति । तथा हि ---आकाशद्रव्यं तावदेकं, धर्मद्रव्यमेकं, तथैवाधर्मद्रव्यं च, लोकाकाशप्रमितासंख्येयकालद्रव्याणि, ततोऽनन्तगुणानि जीवद्रव्याणि, तेभ्योऽप्यनन्तगुणानि पुद्गलद्रव्याणि । तथैव सर्वेषां प्रत्येकमनन्त- पर्यायाः, एतत्सर्वं ज्ञेयं तावत्तत्रैकं विवक्षितं जीवद्रव्यं ज्ञातृ भवति । एवं तावद्वस्तुस्वभावः । तत्र यथा दहनः समस्तं दाह्यं दहन् सन् समस्तदाह्यहेतुकसमस्तदाह्याकारपर्यायपरिणतसकलैकदहनस्वरूपमुष्ण- परिणततृणपर्णाद्याकारमात्मानं (स्वकीयस्वभावं) परिणमति, तथायमात्मा समस्तं ज्ञेयं जानन् सन् समस्तज्ञेयहेतुकसमस्तज्ञेयाकारपर्यायपरिणतसकलैकाखण्डज्ञानरूपं स्वकीयमात्मानं परिणमति जानाति परिच्छिनत्ति । यथैव च स एव दहनः पूर्वोक्त लक्षणं दाह्यमदहन् सन् तदाकारेण न परिणमति, तथाऽऽत्मापि पूर्वोक्तलक्षणं समस्तं ज्ञेयमजानन् पूर्वोक्तलक्षणमेव सकलैकाखण्डज्ञानाकारं स्वकीयमात्मानं न परिणमति न जानाति न परिच्छिनत्ति । अपरमप्युदाहरणं दीयते ---यथा कोऽप्यन्धक आदित्यप्रकाश्यान् पदार्थानपश्यन्नादित्यमिव, प्रदीपप्रकाश्यान् पदार्थानपश्यन् प्रदीपमिव, दर्पणस्थ- बिम्बान्यपश्यन् दर्पणमिव, स्वकीयदृष्टिप्रकाश्यान् पदार्थानपश्यन् हस्तपादाद्यवयवपरिणतं स्वकीय- देहाकारमात्मानं स्वकीयदृष्टया न पश्यति, तथायं विवक्षितात्मापि केवलज्ञानप्रकाश्यान् पदार्थानजानन् दाह्यने नहि दहतो अग्नि समस्तदाह्यहेतुक समस्तदाह्याकारपर्याये परिणमेलुं सकळ एक दहन जेनो आकार छे एवा पोतारूपे परिणमतो नथी तेम, समस्तज्ञेयहेतुक समस्त- ज्ञेयाकारपर्याये परिणमेलुं सकळ एक ज्ञान जेनो आकार छे एवा पोतारूपे — पोते चेतनपणाने लीधे स्वानुभव -प्रत्यक्ष होवा छतां पण — परिणमतो नथी (अर्थात् पोताने परिपूर्णपणे अनुभवतो नथी — जाणतो नथी). आ रीते एम फलित थाय छे के जे सर्वने जाणतो नथी ते पोताने ( – आत्माने) जाणतो नथी.
भावार्थः — जे अग्नि काष्ट, तृण, पर्ण वगेरे समस्त दाह्यने दहतो ( – बाळतो) नथी, तेनो दहनस्वभाव (काष्टादि समस्त दाह्य जेनुं निमित्त छे एवा) समस्तदाह्याकारपर्याये नहि परिणमतो होवाथी अधूरारूपे परिणमे छे — परिपूर्णरूपे परिणमतो नथी, तेथी परिपूर्ण एक दहन जेनुं स्वरूप छे एवो ते अग्नि पोतापणे ज पूर्ण रीते परिणमतो नथी; तेवी ज रीते जे आत्मा समस्त द्रव्य -पर्यायरूप समस्तज्ञेयने जाणतो नथी, तेनुं ज्ञान (समस्त ज्ञेय जेनुं निमित्त छे एवा) समस्तज्ञेयाकारपर्याये नहि परिणमतुं होवाथी अधूरारूपे परिणमे छे — परिपूर्णरूपे परिणमतुं नथी, तेथी परिपूर्ण एक ज्ञान जेनुं स्वरूप छे एवो ते आत्मा पोतापणे ज पूर्ण रीते परिणमतो नथी अर्थात् पोताने
Page 83 of 513
PDF/HTML Page 114 of 544
single page version
आत्मा हि तावत्स्वयं ज्ञानमयत्वे सति ज्ञातृत्वात् ज्ञानमेव । ज्ञानं तु प्रत्यात्मवर्ति प्रतिभासमयं महासामान्यम् । तत्तु प्रतिभासमयानन्तविशेषव्यापि । ते च सर्वद्रव्यपर्याय- सकलाखण्डैककेवलज्ञानरूपमात्मानमपि न जानाति । तत एतत्स्थितं यः सर्वं न जानाति स आत्मानमपि न जानातीति ।।४८।। अथैकमजानन् सर्वं न जानातीति निश्चिनोति --दव्वं द्रव्यं अणंतपज्जयं अनन्तपर्यायं एगं एकं अणंताणि दव्वजादीणि अनन्तानि द्रव्यजातीनि जो ण विजाणदि यो न विजानाति ज पूर्ण रीते अनुभवतो — जाणतो नथी. आ रीते सिद्ध थयुं के जे सर्वने जाणतो नथी ते एकने — पोताने — (पूर्ण रीते) जाणतो नथी. ४८.
*अन्वयार्थः — [यदि] जो [ अनन्तपर्यायं ] अनंत पर्यायवाळा [एकं द्रव्यं ] एक द्रव्यने (-आत्मद्रव्यने) [अनन्तानि द्रव्यजातानि] तथा अनंत द्रव्यसमूहने [युगपद् ] युगपद् [न विजानाति] जाणतो नथी [सः] तो ते (पुरुष) [सर्वाणि] सर्वने ( – अनंत द्रव्यसमूहने) [कथं जानाति] कई रीते जाणी शके? (अर्थात् जे आत्मद्रव्यने न जाणतो होय ते समस्त द्रव्यसमूहने न जाणी शके.)
टीकाः — प्रथम तो आत्मा खरेखर स्वयं ज्ञानमय होवाथी ज्ञातापणाने लीधे ज्ञान ज छे; अने ज्ञान दरेक आत्मामां वर्ततुं ( – रहेलुं) प्रतिभासमय महासामान्य छे. ते (प्रतिभासमय महासामान्य) प्रतिभासमय अनंत विशेषोमां व्यापनारुं छे; अने ते विशेषोनां
* आ गाथानो बीजी रीते अन्वयार्थः — [यदि] जो [अनन्तपर्यायं ] अनंत पर्यायवाळा [एकं द्रव्यं ] एक द्रव्यने (-आत्मद्रव्यने) [न विजानाति] जाणतो नथी [सः] तो ते (पुरुष) [ युगपद् ] युगपद् [सर्वाणि अनन्तानि द्रव्यजातानि] सर्व अनंत द्रव्यसमूहने [कथं जानाति] कई रीते जाणी शके?
Page 84 of 513
PDF/HTML Page 115 of 544
single page version
निबन्धनाः । अथ यः सर्वद्रव्यपर्यायनिबन्धनानन्तविशेषव्यापिप्रतिभासमयमहासामान्यरूप- मात्मानं स्वानुभवप्रत्यक्षं न करोति स क थं प्रतिभासमयमहासामान्यव्याप्यप्रतिभासमयानन्त- विशेषनिबन्धनभूतसर्वद्रव्यपर्यायान् प्रत्यक्षीकुर्यात् । एवमेतदायाति य आत्मानं न जानाति स सर्वं न जानाति । अथ सर्वज्ञानादात्मज्ञानमात्मज्ञानात्सर्वज्ञानमित्यवतिष्ठते । एवं च सति ज्ञानमयत्वेन स्वसंचेतकत्वादात्मनो ज्ञातृज्ञेययोर्वस्तुत्वेनान्यत्वे सत्यपि प्रतिभासप्रतिभास्य- मानयोः स्वस्यामवस्थायामन्योन्यसंवलनेनात्यन्तमशक्यविवेचनत्वात्सर्वमात्मनि निखातमिव प्रतिभाति । यद्येवं न स्यात् तदा ज्ञानस्य परिपूर्णात्मसंचेतनाभावात् परिपूर्णस्यैकस्यात्मनोऽपि ज्ञानं न सिद्धयेत् ।।४९।। अनन्तद्रव्यसमूहान् किध सो सव्वाणि जाणादि कथं स सर्वान् जानाति जुगवं युगपदेकसमये, न कथमपीति । तथा हि --आत्मलक्षणं तावज्ज्ञानं तच्चाखण्डप्रतिभासमयं सर्वजीवसाधारणं महासामान्यम् । तच्च महासामान्यं ज्ञानमयानन्तविशेषव्यापि । ते च ज्ञानविशेषा अनन्तद्रव्यपर्यायाणां विषयभूतानां ( – भेदोनां) निमित्त सर्व द्रव्यपर्यायो छे. हवे जे पुरुष सर्व द्रव्यपर्यायो जेमनां निमित्त छे एवा अनंत विशेषोमां व्यापनारा प्रतिभासमय महासामान्यरूप आत्माने स्वानुभवप्रत्यक्ष करतो नथी, ते (पुरुष) प्रतिभासमय महासामान्यवडे १व्याप्य ( – व्यपावायोग्य) जे प्रतिभासमय अनंत विशेषो तेमनां निमित्तभूत सर्व द्रव्यपर्यायोने कई रीते प्रत्यक्ष करी ( – जाणी) शके? (न ज करी शके.) आ रीते एम फलित थाय छे के जे आत्माने जाणतो नथी ते सर्वने जाणतो नथी.
हवे त्यारे एम नक्की थाय छे के सर्वना ज्ञानथी आत्मानुं ज्ञान अने आत्माना ज्ञानथी सर्वनुं ज्ञान; अने आम होतां, आत्मा ज्ञानमयपणाने लीधे स्वसंचेतक होवाथी, ज्ञाता अने ज्ञेयनुं वस्तुपणे अन्यत्व होवा छतां प्रतिभास अने प्रतिभास्यमाननुं पोतानी अवस्थामां अन्योन्य मिलन होवाने लीधे (अर्थात् ज्ञान अने ज्ञेय, आत्मानी – ज्ञाननी अवस्थामां परस्पर मिश्रित – एकमेकरूप होवाने लीधे) तेमने भिन्न करवा अत्यंत अशक्य होवाथी, बधुंय जाणे के आत्मामां २निखात (पेसी गयुं) होय ए रीते प्रतिभासे छे — जणाय छे. (आत्मा ज्ञानमय होवाथी पोताने संचेते छे — अनुभवे छे — जाणे छे; अने पोताने जाणतां सर्व ज्ञेयो — जाणे के तेओ ज्ञानमां स्थित होय ए रीते — जणाय छे, कारण के ज्ञाननी अवस्थामांथी ज्ञेयाकारोने भिन्न करवा अशक्य छे.) जो आम न होय तो (अर्थात् जो आत्मा सर्वने न जाणे तो) ज्ञानने परिपूर्ण आत्मसंचेतननो अभाव थवाथी परिपूर्ण एक आत्मानुं पण ज्ञान सिद्ध न थाय. १.ज्ञानसामान्य व्यापक छे अने ज्ञानना विशेषो – भेदो व्याप्य छे. ते ज्ञानविशेषोनां निमित्त ज्ञेयभूत
सर्व द्रव्यो अने पर्यायो छे. २.निखात = खोदीने अंदर ऊंडुं ऊतरी गयेलुं; अंदर पेसी गयेलुं.
Page 85 of 513
PDF/HTML Page 116 of 544
single page version
विषयभूताः येऽनन्तद्रव्यपर्यायास्तान् कथं जानाति, न कथमपि । अथ एतदायातम् — यः आत्मानं न
सत्यात्मपरिज्ञानं भवतीति । यद्येवं तर्हि छद्मस्थानां सर्वपरिज्ञानं नास्त्यात्मपरिज्ञानं कथं भविष्यति,
भावार्थः — ४८ ने ४९मी गाथामां एम दर्शाव्युं के जे सर्वने जाणतो नथी ते पोताने जाणतो नथी, अने जे पोताने जाणतो नथी ते सर्वने जाणतो नथी. पोतानुं ज्ञान अने सर्वनुं ज्ञान एकीसाथे ज होय छे. पोते अने सर्व — ए बेमांथी एकनुं ज्ञान होय अने बीजानुं न होय ए असंभवित छे.
आ कथन एकदेश ज्ञाननी अपेक्षाथी नथी परंतु पूर्ण ज्ञाननी (केवळज्ञाननी) अपेक्षाथी छे. ४९.
अन्वयार्थः — [यदि] जो [ज्ञानिनः ज्ञानं ] आत्मानुं ज्ञान [क्रमशः] क्रमशः [अर्थान् प्रतीत्य] पदार्थोने अवलंबीने [उत्पद्यते] उत्पन्न थतुं होय [तद् ] तो ते (ज्ञान) [न एव नित्यं भवति] नित्य नथी, [न क्षायिकं ] क्षायिक नथी, [न एव सर्वगतम् ] सर्वगत नथी.
Page 86 of 513
PDF/HTML Page 117 of 544
single page version
यत्किल क्रमेणैकैकमर्थमालम्ब्य प्रवर्तते ज्ञानं तदेकार्थालम्बनादुत्पन्नमन्यार्थालम्बनात् प्रलीयमानं नित्यमसत्तथा कर्मोदयादेकां व्यक्तिं प्रतिपन्नं पुनर्व्यक्त्यन्तरं प्रतिपद्यमानं क्षायिक- मप्यसदनन्तद्रव्यक्षेत्रकालभावानाक्रान्तुमशक्तत्वात् सर्वगतं न स्यात् ।।५०।।
अथवा स्वसंवेदनज्ञानेनात्मा ज्ञायते, ततश्च भावना क्रियते, तया रागादिविकल्परहितस्व- संवेदनज्ञानभावनया केवलज्ञानं च जायते । इति नास्ति दोषः ।।४९।। अथ क्रमप्रवृत्तज्ञानेन सर्वज्ञो न भवतीति व्यवस्थापयति ---उप्पज्जदि जदि णाणं उत्पद्यते ज्ञानं यदि चेत् । कमसो क्रमशः सकाशात् । किंकिं
टीकाः — जे ज्ञान क्रमशः एक एक पदार्थने अवलंबीने प्रवर्ते छे ते (ज्ञान) एक पदार्थना अवलंबन द्वारा उत्पन्न थईने बीजा पदार्थना अवलंबन द्वारा नष्ट थतुं होवाथी नित्य नहि होतुं तथा कर्मोदयने लीधे एक *व्यक्तिने पामी पछी अन्य व्यक्तिने पामतुं होवाथी क्षायिक पण नहि होतुं, अनंत द्रव्य -क्षेत्र -काळ -भावने पहोंची वळवाने ( – जाणवाने) असमर्थ होवाने लीधे सर्वगत नथी.
भावार्थः — क्रमे प्रवर्ततुं ज्ञान अनित्य छे, क्षायोपशमिक छे; एवा क्रमिक ज्ञानवाळो पुरुष सर्वज्ञ होई शके नहि. ५०.
हवे युगपद् प्रवृत्ति वडे ज ज्ञाननुं सर्वगतत्व सिद्ध थाय छे (अर्थात् अक्रमे प्रवर्ततुं ज्ञान ज सर्वगत होई शके) एम नक्की थाय छेः —
अन्वयार्थः — [त्रैकाल्यनित्यविषमं ] त्रणे काळे सदाय विषम (असमान जातिना), [ सर्वत्रसंभवं ] सर्व क्षेत्रना [ चित्रं ] अने अनेक प्रकारना [ सकलं ] समस्त पदार्थोने [ जैनं ] जिनदेवनुं ज्ञान [ युगपद् जानाति ] युगपद् जाणे छे. [अहो हि] अहो! [ ज्ञानस्य माहात्म्यम् ] ज्ञाननुं माहात्म्य! *व्यक्ति = प्रगटता; विशेष; भेद.
Page 87 of 513
PDF/HTML Page 118 of 544
single page version
क्षायिकं हि ज्ञानमतिशयास्पदीभूतपरममाहात्म्यम् । यत्तु युगपदेव सर्वार्थानालम्ब्य प्रवर्तते ज्ञानं तट्टङ्कोत्कीर्णन्यायावस्थितसमस्तवस्तुज्ञेयाकारतयाधिरोपितनित्यत्वं प्रतिपन्नसमस्त- व्यक्तित्वेनाभिव्यक्तस्वभावभासिक्षायिकभावं त्रैकाल्येन नित्यमेव विषमीकृतां सकलामपि सर्वार्थसंभूतिमनन्तजातिप्रापितवैचित्र्यां परिच्छिन्ददक्रमसमाक्रान्तानन्तद्रव्यक्षेत्रकालभावतया प्रकटीकृताद्भुतमाहात्म्यं सर्वगतमेव स्यात् ।।५१।। कृत्वा । अट्ठे पडुच्च ज्ञेयार्थानाश्रित्य । कस्य । णाणिस्स ज्ञानिनः आत्मनः । तं णेव हवदि णिच्चं उत्पत्तिनिमित्तभूतपदार्थविनाशे तस्यापि विनाश इति नित्यं न भवति । ण खाइगं ज्ञानावरणीय- कर्मक्षयोपशमाधीनत्वात् क्षायिकमपि न भवति । णेव सव्वगदं यत एव पूर्वोक्तप्रकारेण पराधीनत्वेन नित्यं न भवति, क्षयोपशमाधीनत्वेन क्षायिकं च न भवति, तत एव युगपत्समस्तद्रव्यक्षेत्रकालभावानां परिज्ञानसामर्थ्याभावात्सर्वगतं न भवति । अत एतत्स्थितं यद्ज्ञानं क्रमेणार्थान् प्रतीत्य जायते तेन सर्वज्ञो न भवति इति ।।५०।। अथ युगपत्परिच्छित्तिरूपज्ञानेनैव सर्वज्ञो भवतीत्यावेदयति ---जाणदि जानाति । किं कर्तृ । जोण्हं जैनज्ञानम् । कथम् । जुगवं युगपदेकसमये । अहो हि णाणस्स माहप्पं अहो हि स्फु टं जैनज्ञानस्य माहात्म्यं पश्यताम् । किं जानाति । अर्थमित्यध्याहारः । कथंभूतम् । तिक्कालणि- च्चविसयं त्रिकालविषयं त्रिकालगतं नित्यं सर्वकालम् । पुनरपि किंविशिष्टम् । सयलं समस्तम् । पुनरपि कथंभूतम् । सव्वत्थसंभवं सर्वत्र लोके संभवं समुत्पन्नं स्थितम् । पुनश्च किंरूपम् । चित्तं नानाजातिभेदेन विचित्रमिति । तथा हि --युगपत्सकलग्राहकज्ञानेन सर्वज्ञो भवतीति ज्ञात्वा किं कर्तव्यम् । ज्योतिष्क-
टीकाः — खरेखर क्षायिक ज्ञाननुं, सर्वोत्कृष्टताना स्थानभूत परम माहात्म्य छे; अने जे ज्ञान एकीसाथे ज सर्व पदार्थोने अवलंबीने प्रवर्ते छे ते ज्ञान — पोतामां समस्त वस्तुओना ज्ञेयाकारो *टंकोत्कीर्णन्याये स्थित होवाथी जेणे नित्यत्व प्राप्त कर्युं छे अने समस्त व्यक्तिओ प्राप्त करी होवाथी जेणे स्वभावप्रकाशक क्षायिकभाव प्रगट कर्यो छे एवुं — त्रणे काळे सदाय विषम रहेता ( – असमानजातिपणे परिणमता) अने अनंत प्रकारोने लीधे विचित्रताने पामेला एवा आखाय सर्व पदार्थोना समूहने जाणतुं थकुं, अक्रमे अनंत द्रव्य -क्षेत्र -काळ -भावने पहोंची वळतुं होवाथी जेणे अद्भुत माहात्म्य प्रगट कर्युं छे एवुं सर्वगत ज छे.
भावार्थः — अक्रमे प्रवर्ततुं ज्ञान एक ज्ञेयथी बीजा ज्ञेय प्रत्ये पलटातुं नहि होवाथी नित्य छे, पोतानी समस्त शक्तिओ खुली गई होवाथी क्षायिक छे; आवा अक्रमिक ज्ञानवाळो पुरुष ज सर्वज्ञ होई शके. सर्वज्ञना ए ज्ञाननुं कोई परम अद्भुत माहात्म्य छे. ५१. *टंकोत्कीर्णन्याये = पथ्थरमां टांकणाथी कोरेली आकृति माफक
Page 88 of 513
PDF/HTML Page 119 of 544
single page version
इह खलु ‘उदयगदा कम्मंसा जिणवरवसहेहिं णियदिणा भणिया । तेसु विमूढो रत्तो दुट्ठो वा बंधमणुभवदि ।।’ इत्यत्र सूत्रे उदयगतेषु पुद्गलकर्मांशेषु सत्सु संचेतयमानो मन्त्रवादरससिद्धयादीनि यानि खण्डविज्ञानानि मूढजीवानां चित्तचमत्कारकारणानि परमात्मभावना- विनाशकानि च । तत्राग्रहं त्यक्त्वा जगत्त्रयकालत्रयसकलवस्तुयुगपत्प्रकाशकमविनश्वरमखण्डैक- प्रतिभासरूपं सर्वज्ञशब्दवाच्यं यत्केवलज्ञानं तस्यैवोत्पत्तिकारणभूतं यत्समस्तरागादिविकल्पजालेन रहितं सहजशुद्धात्मनोऽभेदज्ञानं तत्र भावना कर्तव्या, इति तात्पर्यम् ।।५१।। एवं केवलज्ञानमेव सर्वज्ञ इति कथनरूपेण गाथैका, तदनन्तरं सर्वपदार्थपरिज्ञानात्परमात्मज्ञानमिति प्रथमगाथा परमात्मज्ञानाच्च सर्वपदार्थपरिज्ञानमिति द्वितीया चेति । ततश्च क्रमप्रवृत्तज्ञानेन सर्वज्ञो न भवतीति प्रथमगाथा, युगपद्ग्राहकेण स भवतीति द्वितीया चेति समुदायेन सप्तमस्थले गाथापञ्चकं गतम् । अथ पूर्वं यदुक्तं
हवे ज्ञानीने ( – केवळज्ञानी आत्माने) ज्ञप्तिक्रियानो सद्भाव होवा छतां पण तेने क्रियाना फळरूप बंधनो निषेध करतां उपसंहार करे छे (अर्थात् केवळज्ञानी आत्माने जाणनक्रिया होवा छतां बंध थतो नथी एम कही ज्ञान -अधिकार पूर्ण करे छे)ः —
अन्वयार्थः — [आत्मा] (केवळज्ञानी) आत्मा [तान् जानन् अपि] पदार्थोने जाणतो होवा छतां [न अपि परिणमति] ते -रूपे परिणमतो नथी, [न गृह्णाति] तेमने ग्रहतो नथी [तेषु अर्थेषु न एव उत्पद्यते] अने ते पदार्थोरूपे उत्पन्न थतो नथी [तेन] तेथी [अबंधकः प्रज्ञप्तः] तेने अबंधक कह्यो छे.
टीकाः — अहीं १‘उदयगदा कम्मंसा जिणवरवसहेहिं णियदिणा भणिया । तेसु विमूढो रत्तो दुट्ठो वा बंधमणुभवदि ।।’ ए गाथासूत्रमां, ‘उदयगत पुद्गलकर्मांशोनी हयातीमां १. जुओ ज्ञानतत्त्व-प्रज्ञापननी ४३मी गाथा.
Page 89 of 513
PDF/HTML Page 120 of 544
single page version
मोहरागद्वेषपरिणतत्वात् ज्ञेयार्थपरिणमनलक्षणया क्रियया युज्यमानः क्रियाफलभूतं बन्धम- नुभवति, न तु ज्ञानादिति प्रथममेवार्थपरिणमनक्रियाफलत्वेन बन्धस्य समर्थितत्वात् । तथा ‘गेण्हदि णेव ण मुंचदि ण परं परिणमदि केवली भगवं । पेच्छदि समंतदो सो जाणदि सव्वं णिरवसेसं ।।’ इत्यर्थपरिणमनादिक्रियाणामभावस्य शुद्धात्मनो निरूपितत्वाच्चार्थानपरिणमतोऽ- गृह्णतस्तेष्वनुत्पद्यमानस्य चात्मनो ज्ञप्तिक्रियासद्भावेऽपि न खलु क्रियाफलभूतो बन्धः सिद्धयेत् ।।५२।। पदार्थपरिच्छित्तिसद्भावेऽपि रागद्वेषमोहाभावात् केवलिनां बन्धो नास्तीति तमेवार्थं प्रकारान्तरेण दृढीकुर्वन् ज्ञानप्रपञ्चाधिकारमुपसंहरति ---ण वि परिणमदि यथा स्वकीयात्मप्रदेशैः समरसीभावेन सह परिणमति तथा ज्ञेयरूपेण न परिणमति । ण गेण्हदि यथैव चानन्तज्ञानादिचतुष्टयरूपमात्मरूपमात्मरूपतया गृह्णाति तथा ज्ञेयरूपं न गृह्णाति । उप्पज्जदि णेव तेसु अट्ठेसु यथा च निर्विकारपरमानन्दैकसुखरूपेण स्वकीयसिद्धपर्यायेणोत्पद्यते तथैव च ज्ञेयपदार्थेषु नोत्पद्यते । किं कुर्वन्नपि । जाणण्णवि ते तान् ज्ञेयपदार्थान् स्वस्मात् पृथग्रूपेण जानन्नपि । स कः कर्ता । आदा मुक्तात्मा । अबंधगो तेण पण्णत्तो ततः कारणात्कर्मणामबन्धकः प्रज्ञप्त इति । तद्यथा --रागादिरहितज्ञानं बन्धकारणं न भवतीति ज्ञात्वा शुद्धात्मोपलम्भलक्षणमोक्षविपरीतस्य नारकादिदुःखकारणकर्मबन्धस्य कारणानीन्द्रियमनोजनितान्येकदेश- चेततां – जाणतां – अनुभवतां मोह -राग -द्वेषमां परिणत थवाथी ज्ञेयार्थपरिणमनस्वरूप क्रिया साथे जोडातो थको आत्मा क्रियाफळभूत बंधने अनुभवे छे, पण ज्ञानथी नहि’ एम प्रथम ज अर्थपरिणमनक्रियाना फळपणे बंधनुं समर्थन करवामां आव्युं छे (अर्थात् बंध तो पदार्थोरूपे परिणमवारूप क्रियानुं फळ छे एम नक्की करवामां आव्युं छे) तथा १‘गेण्हदि णेव ण मुंचदि ण परं परिणमदि के वली भगवं। पेच्छदि समंतदो सो जाणदि सव्वं णिरवसेसं ।।’ ए गाथासूत्रमां शुद्धात्माने अर्थपरिणमनादि क्रियाओनो अभाव निरूपित करवामां आव्यो छे तेथी जे (आत्मा) पदार्थोरूपे परिणमतो नथी, तेमने ग्रहतो नथी अने ते -रूपे उत्पन्न थतो नथी ते आत्माने ज्ञप्तिक्रियानो सद्भाव होवा छतां पण खरेखर क्रियाफळभूत बंध सिद्ध थतो नथी.
भावार्थः — कर्मना त्रण भेद पाडवामां आवे छेः प्राप्य, विकार्य अने निर्वर्त्य. केवळीभगवाननुं प्राप्य कर्म, विकार्य कर्म अने निर्वर्त्य कर्म ज्ञान ज छे, कारण के तेओ ज्ञानने ज ग्रहे छे, ज्ञानरूपे ज परिणमे छे अने ज्ञानरूपे ज ऊपजे छे. आ रीते ज्ञान ज तेमनुं कर्म छे अने ज्ञप्ति ज तेमनी क्रिया छे. आम होवाथी केवळीभगवानने बंध थतो नथी, कारण के ज्ञप्तिक्रिया बंधनुं कारण नथी परंतु ज्ञेयार्थपरिणमनक्रिया अर्थात् ज्ञेय
१. जुओ ज्ञानतत्त्व-प्रज्ञापननी ३२मी गाथा. प्र. १२