Page 50 of 513
PDF/HTML Page 81 of 544
single page version
यथा किलेन्द्रनीलरत्नं दुग्धमधिवसत्स्वप्रभाभारेण तदभिभूय वर्तमानं दृष्टं, तथा प्रवेशोऽपि घटत इति ।।२९।। अथ तमेवार्थं दृष्टान्तद्वारेण दृढयति --रयणं रत्नं इह जगति । किंनाम । इंदणीलं इन्द्रनीलसंज्ञम् । किंविशिष्टम् । दुद्धज्झसियं दुग्धे निक्षिप्तं जहा यथा सभासाए स्वकीयप्रभया अभिभूय तिरस्कृत्य । किम् । तं पि दुद्धं तत्पूर्वोक्तं दुग्धमपि वट्टदि वर्तते । इति दृष्टान्तो गतः । तह णाणमट्ठेसु तथा ज्ञानमर्थेषु वर्तत इति । तद्यथा ---यथेन्द्रनीलरत्नं कर्तृ स्वकीयनीलप्रभया करणभूतया दुग्धं नीलं कृत्वा वर्तते, तथा निश्चयरत्नत्रयात्मकपरमसामायिक- संयमेन यदुत्पन्नं केवलज्ञानं तत् स्वपरपरिच्छित्तिसामर्थ्येन समस्ताज्ञानान्धकारं तिरस्कृत्य व्यवहारथी ‘मारी आंख घणा पदार्थोमां फरी वळे छे’ एम कहेवाय छे. एवी रीते जोके केवळज्ञानप्राप्त आत्मा पोताना प्रदेशो वडे ज्ञेय पदार्थोने स्पर्शतो नहि होवाथी निश्चयथी तो ते ज्ञेयोमां अप्रविष्ट छे तोपण ज्ञायकदर्शक शक्तिनी कोइ परम अद्भुत विचित्रताने लीधे (निश्चयथी दूर रह्या रह्या पण) ते समस्त ज्ञेयाकारोने जाणतो – देखतो होवाथी व्यवहारथी ‘आत्मा सर्व द्रव्य -पर्यायोमां पेसी जाय छे’ एम कहेवाय छे. आ रीते व्यवहारथी ज्ञेय पदार्थोमां आत्मानो प्रवेश सिद्ध थाय छे. २९.
हवे, आ रीते (नीचे प्रमाणे) ज्ञान पदार्थोमां वर्ते छे एम (द्रष्टांत द्वारा) स्पष्ट करे छेः —
अन्वयार्थः — [यथा] जेम [इह] आ जगतने विषे [दुग्धाध्युषितं] दूधमां रहेलुं [इन्द्रनीलं रत्नं] इन्द्रनील रत्न [स्वभासा] पोतानी प्रभा वडे [तद् अपि दुग्धं] ते दूधमां [अभिभूय] व्यापीने [वर्तते] वर्ते छे, [तथा] तेम [ज्ञानं] ज्ञान (अर्थात् ज्ञातृद्रव्य) [अर्थेषु] पदार्थोमां व्यापीने वर्ते छे.
Page 51 of 513
PDF/HTML Page 82 of 544
single page version
संवेदनमप्यात्मनोऽभिन्नत्वात् कर्त्रंशेनात्मतामापन्नं करणांशेन ज्ञानतामापन्नेन कारणभूता- नामर्थानां कार्यभूतान् समस्तज्ञेयाकारानभिव्याप्य वर्तमानं कार्यकारणत्वेनोपचर्य ज्ञानमर्थान- भिभूय वर्तत इत्युच्यमानं न विप्रतिषिध्यते ।।३०।।
युगपदेव सर्वपदार्थेषु परिच्छित्त्याकारेण वर्तते । अयमत्र भावार्थः ---कारणभूतानां सर्वपदार्थानां कार्यभूताः परिच्छित्त्याकारा उपचारेणार्था भण्यन्ते, तेषु च ज्ञानं वर्तत इति भण्यमानेऽपि व्यवहारेण दोषो नास्तीति ।।३०।। अथ पूर्वसूत्रेण भणितं ज्ञानमर्थेषु वर्तते व्यवहारेणात्र पुनरर्था ज्ञाने वर्तन्त इत्युपदिशति – जइ यदि चेत् ते अट्ठा ण संति ते पदार्थाः स्वकीयपरिच्छित्त्याकारसमर्पणद्वारेणादर्शे बिम्बवन्न सन्ति । क्व । णाणे केवलज्ञाने । णाणं ण होदि सव्वगयं तदा ज्ञानं सर्वगतं न भवति । सव्वगयं व्यापीने वर्ततुं देखाय छे, तेम १संवेदन (ज्ञान) पण, आत्माथी अभिन्न होवाथी कर्ता- अंश वडे आत्मापणाने पामतुं थकुं ज्ञानरूप करण -अंश वडे २कारणभूत पदार्थोना कार्यभूत समस्त ज्ञेयाकारोमां व्यापीने वर्ते छे, तेथी कार्यमां कारणनो ( – ज्ञेयाकारोमां पदार्थोनो) उपचार करीने ‘ज्ञान पदार्थोमां व्यापीने वर्ते छे’ एम कहेवुं विरोध पामतुं नथी.
भावार्थः — जेम दूधथी भरेला वासणमां रहेलुं इन्द्रनील रत्न (नीलम) सघळा दूधने पोतानी प्रभा वडे नीलवर्ण करे छे तेथी व्यवहारे रत्ननी प्रभा अने रत्न समस्त दूधमां व्यापेलां कहेवाय छे, तेम ज्ञेयोथी भरेला विश्वमां रहेलो आत्मा समस्त ज्ञेयोने (लोकालोकने) पोतानी ज्ञानप्रभा वडे प्रकाशित करे छे अर्थात् जाणे छे तेथी व्यवहारे आत्मानुं ज्ञान अने आत्मा सर्वव्यापी कहेवाय छे (जोके निश्चयथी तो तेओ पोताना असंख्य प्रदेशोमां ज रहेलां छे, ज्ञेयोमां पेठां नथी). ३०.
३. आ गाथामां पण ‘ज्ञान’ शब्दथी अनंत गुण -पर्यायोना पिंडरूप ज्ञातृद्रव्य ख्यालमां लेवुं.
Page 52 of 513
PDF/HTML Page 83 of 544
single page version
यदि खलु निखिलात्मीयज्ञेयाकारसमर्पणद्वारेणावतीर्णाः सर्वेऽर्था न प्रतिभान्ति ज्ञाने तदा तन्न सर्वगतमभ्युपगम्येत । अभ्युपगम्येत वा सर्वगतं, तर्हि साक्षात् संवेदनमुकुरुन्द- भूमिकावतीर्ण(प्रति)बिम्बस्थानीयस्वीयस्वीयसंवेद्याकारकारणानि परम्परया प्रतिबिम्बस्थानीय- संवेद्याकारकारणानीति कथं न ज्ञानस्थायिनोऽर्था निश्चीयन्ते ।। ३१ ।। वा णाणं व्यवहारेण सर्वगतं ज्ञानं सम्मतं चेद्भवतां कहं ण णाणट्ठिया अट्ठा तर्हि व्यवहारनयेन स्वकीयज्ञेयाकारपरिच्छित्तिसमर्पणद्वारेण ज्ञानस्थिता अर्थाः कथं न भवन्ति किंतु भवन्त्येवेति । अत्रायमभिप्रायः --यत एव व्यवहारेण ज्ञेयपरिच्छित्त्याकारग्रहणद्वारेण ज्ञानं सर्वगतं भण्यते, तस्मादेव ज्ञेयपरिच्छित्त्याकारसमर्पणद्वारेण पदार्था अपि व्यवहारेण ज्ञानगता भण्यन्त इति ।।३१।। अथ ज्ञानिनः पदार्थैः सह यद्यपि व्यवहारेण ग्राह्यग्राहकसम्बन्धोऽस्ति तथापि संश्लेषादिसम्बन्धो नास्ति, तेन कारणेन ज्ञेयपदार्थैः सह भिन्नत्वमेवेति प्रतिपादयति — गेण्हदि णेव ण
अन्वयार्थः — [यदि] जो [ते अर्थाः] ते पदार्थो [ज्ञाने न सन्ति] ज्ञानमां न होय तो [ज्ञानं] ज्ञान [सर्वगतं] सर्वगत [न भवति] न होई शके. [वा] अने जो [ज्ञानं सर्वगतं] ज्ञान सर्वगत छे तो [अर्थाः] पदार्थो [ज्ञानस्थिताः] ज्ञानस्थित [कथं न] कई रीते नथी? (अर्थात् छे ज.)
टीकाः — जो समस्त स्व -ज्ञेयाकारोना समर्पण द्वारा (ज्ञानमां) ऊतर्या थका सर्व पदार्थो ज्ञानमां न प्रतिभासे तो ते ज्ञान सर्वगत न मानी शकाय. अने जो ते (ज्ञान) सर्वगत मानवामां आवे, तो पछी (पदार्थो) साक्षात् ज्ञानदर्पणभूमिकामां ऊतरेला *बिंब- समान पोतपोताना ज्ञेयाकारोनां कारणो (होवाथी) अने १परंपराए प्रतिबिंब समान ज्ञेयाकारोनां कारणो होवाथी पदार्थो कइ रीते ज्ञानस्थित नथी नक्की थता? (अवश्य ज्ञानस्थित नक्की थाय छे.)
भावार्थः — दर्पणमां मयूर, मंदिर, सूर्य, वृक्ष वगेरेनां प्रतिबिंब पडे छे. त्यां निश्चयथी तो प्रतिबिंबो दर्पणनी ज अवस्था छे; छतां दर्पणमां प्रतिबिंबो देखीने, *बिंब = दर्पणमां जेनुं प्रतिबिंब पड्युं होय ते. (ज्ञानने दर्पणनी उपमा आपीए तो, पदार्थोना ज्ञेयाकारो बिंब समान छे अने ज्ञानमां थता ज्ञाननी अवस्थारूप ज्ञेयाकारो प्रतिबिंब जेवां छे.) १. पदार्थो साक्षात् स्वज्ञेयाकारोनां कारण छे (अर्थात् पदार्थो पोतपोताना ज्ञेयाकारोनां साक्षात् कारण
Page 53 of 513
PDF/HTML Page 84 of 544
single page version
अथैवं ज्ञानिनोऽर्थैः सहान्योन्यवृत्तिमत्त्वेऽपि परग्रहणमोक्षणपरिणमनाभावेन सर्वं पश्यतोऽध्यवस्यतश्चात्यन्तविविक्तत्वं भावयति —
जो एम न थाय तो ज्ञान सर्व पदार्थोने जाणी शके ज नहि). त्यां निश्चयथी तो ज्ञानमां
थता ज्ञेयाकारो ज्ञाननी ज अवस्था छे, पदार्थोना ज्ञेयाकारो कांइ ज्ञानमां पेठा नथी.
निश्चयथी आम होवा छतां व्यवहारथी जोइए तो, ज्ञानमां थता ज्ञेयाकारोनां कारण
पदार्थोना ज्ञेयाकारो छे अने तेमनां कारण पदार्थो छे — ए रीते परंपराए ज्ञानमां थता
कार्यमां कारणनो उपचार करीने ‘पदार्थो ज्ञानमां छे’ एम व्यवहारथी कही शकाय छे. ३१.
हवे, ए रीते (व्यवहारे) आत्माने पदार्थो साथे एकबीजामां वर्तवापणुं होवा छतां, (निश्चयथी) ते परने ग्रह्या -मूक्या विना तथा पररूपे परिणम्या विना सर्वने देखतो -जाणतो होवाथी तेने (पदार्थो साथे) अत्यंत भिन्नपणुं छे एम दर्शावे छेः —
अन्वयार्थः — [केवली भगवान्] केवळीभगवान [परं] परने [न एव गृह्णाति] ग्रहता नथी, [न मुंचति] छोडता नथी, [न परिणमति] पररूपे परिणमता नथी; [सः] तेओ [निरवशेषं सर्वं] निरवशेषपणे सर्वने (आखा आत्माने, सर्व ज्ञेयोने) [समन्ततः] सर्व तरफथी (सर्व आत्मप्रदेशेथी) [पश्यति जानाति] देखे -जाणे छे. *प्रतिबिंबो नैमित्तिक कार्य छे अने मयूरादि निमित्त -कारण छे.
Page 54 of 513
PDF/HTML Page 85 of 544
single page version
अयं खल्वात्मा स्वभावत एव परद्रव्यग्रहणमोक्षणपरिणमनाभावात्स्वतत्त्वभूतकेवल- ज्ञानस्वरूपेण विपरिणम्य निष्कम्पोन्मज्जज्ज्योतिर्जात्यमणिकल्पो भूत्वाऽवतिष्ठमानः समन्ततः स्फु रितदर्शनज्ञानशक्तिः, समस्तमेव निःशेषतयात्मानमात्मनात्मनि संचेतयते । अथवा युगपदेव सर्वार्थसार्थसाक्षात्करणेन ज्ञप्तिपरिवर्तनाभावात् संभावितग्रहणमोक्षणलक्षणक्रियाविरामः प्रथममेव समस्तपरिच्छेद्याकारपरिणतत्वात् पुनः परमाकारान्तरमपरिणममानः समन्ततोऽपि विश्वमशेषं पश्यति जानाति च । एवमस्यात्यन्तविविक्तत्वमेव ।।३२।। परद्रव्यं न जानाति । पेच्छदि समंतदो सो जाणदि सव्वं णिरवसेसं तथापि व्यवहारनयेन पश्यति समन्ततः सर्वद्रव्यक्षेत्रकालभावैर्जानाति च सर्वं निरवशेषम् । अथवा द्वितीयव्याख्यानम् — अभ्यन्तरे कामक्रोधादि बहिर्विषये पञ्चेन्द्रियविषयादिकं बहिर्द्रव्यं न गृह्णाति, स्वकीयानन्तज्ञानादिचतुष्टयं च न मुञ्चति यतस्ततः कारणादयं जीवः केवलज्ञानोत्पत्तिक्षण एव युगपत्सर्वं जानन्सन् परं विकल्पान्तरं न परिणमति । तथाभूतः सन् किं करोति । स्वतत्त्वभूतकेवलज्ञानज्योतिषा जात्यमणिकल्पो निःकम्पचैतन्यप्रकाशो भूत्वा स्वात्मानं स्वात्मना स्वात्मनि जानात्यनुभवति । तेनापि कारणेन परद्रव्यैः सह भिन्नत्वमेवेत्यभिप्रायः ।।३२।। एवं ज्ञानं ज्ञेयरूपेण न परिणमतीत्यादिव्याख्यानरूपेण तृतीयस्थले
टीकाः — आ आत्मा, स्वभावथी ज परद्रव्यने ग्रहवा -मूकवानो तथा परद्रव्यरूपे परिणमवानो (तेने) अभाव होवाथी, स्वतत्त्वभूत केवळज्ञानरूपे परिणमीने निष्कंप -नीकळती ज्योतिवाळा उत्तम मणि जेवो थईने रह्यो थको, (१) जेने सर्व तरफथी (सर्व आत्मप्रदेशेथी) दर्शनज्ञानशक्ति स्फुरित छे एवो थयो थको, १निःशेषपणे आखाय (परिपूर्ण) आत्माने आत्माथी आत्मामां संचेते – जाणे – अनुभवे छे, अथवा (२) एकीसाथे ज सर्व पदार्थोना समूहनो २साक्षात्कार करवाने लीधे ज्ञप्तिपरिवर्तननो अभाव थवाथी जेने ३ग्रहणत्यागस्वरूप क्रिया विराम पामी छे एवो थयो थको, प्रथमथी ज समस्त ज्ञेयाकारोरूपे परिणम्यो होवाथी पछी पररूपे — ४आकारान्तररूपे नहि परिणमतो थको, सर्व प्रकारे अशेष विश्वने, (मात्र) देखे – जाणे छे. आ रीते (पूर्वोक्त बन्ने रीते) तेनुं (आत्मानुं पदार्थोथी) अत्यंत भिन्नपणुं ज छे.
भावार्थः — केवळीभगवान सर्व आत्मप्रदेशेथी पोताने ज अनुभव्या करे छे; ए रीते तेओ परद्रव्यथी तद्दन भिन्न छे. अथवा, केवळीभगवानने सर्व पदार्थोनुं युगपद् ज्ञान १. निःशेषपणे = कांई जराय बाकी न रहे ए रीते २. साक्षात्कार करवो = प्रत्यक्ष जाणवुं ३. ज्ञप्तिक्रियानुं पलटाया करवुं अर्थात् ज्ञानमां एक ज्ञेय ग्रहवुं ने बीजुं छोडवुं ते ग्रहणत्याग छे;
आवां ग्रहणत्याग ते क्रिया छे; एवी क्रियानो केवळीभगवानने अभाव थयो छे. ४. आकारान्तर = अन्य आकार
Page 55 of 513
PDF/HTML Page 86 of 544
single page version
गाथापञ्चकं गतम् । अथ यथा निरावरणसकलव्यक्तिलक्षणेन केवलज्ञानेनात्मपरिज्ञानं भवति तथा सावरणैकदेशव्यक्तिलक्षणेन केवलज्ञानोत्पत्तिबीजभूतेन स्वसंवेदनज्ञानरूपभावश्रुतेनाप्यात्मपरिज्ञानं भवतीति निश्चिनोति । अथवा द्वितीयपातनिका --यथा केवलज्ञानं प्रमाणं भवति तथा केवल- ज्ञानप्रणीतपदार्थप्रकाशकं श्रुतज्ञानमपि परोक्षप्रमाणं भवतीति पातनिकाद्वयं मनसि धृत्वा सूत्रमिदं प्रतिपादयति ---जो यः कर्ता हि स्फु टं सुदेण निर्विकारस्वसंवित्तिरूपभावश्रुतपरिणामेन विजाणदि होवाथी तेमनुं ज्ञान एक ज्ञेयमांथी बीजामां ने बीजामांथी त्रीजामां पलटातुं नथी तेम ज तेमने कांई जाणवानुं बाकी नहि होवाथी कोइ विशेष ज्ञेयाकारने जाणवा प्रत्ये पण तेमनुं ज्ञान वळतुं नथी; ए रीते पण तेओ परथी तद्दन भिन्न छे. (जो जीवनी जाणनक्रिया पलटो खाती होय तो ज तेने विकल्प — परनिमित्तक रागद्वेष होई शके अने तो ज एटलो परद्रव्य साथेनो संबंध कहेवाय. परंतु केवळीभगवाननी ज्ञप्तिने तो परिवर्तन – पलटो नथी तेथी तेओ परथी अत्यंत भिन्न छे.) आ रीते केवळज्ञानप्राप्त आत्मा परथी अत्यंत भिन्न होवाथी अने दरेक आत्मा स्वभावे केवळीभगवान जेवो ज होवाथी, निश्चयथी दरेक आत्मा परथी भिन्न छे एम सिद्ध थयुं. ३२.
हवे केवळज्ञानीने अने श्रुतज्ञानीने अविशेषपणे दर्शावीने विशेष आकांक्षाना क्षोभने क्षय करे छे (अर्थात् केवळज्ञानीमां अने श्रुतज्ञानीमां तफावत नथी एम दर्शावीने वधारे जाणवानी इच्छाना क्षोभने नष्ट करे छे)ः —
अन्वयार्थः — [यः हि] जे खरेखर [श्रुतेन] श्रुतज्ञान वडे [स्वभावेन ज्ञायकं] स्वभावथी ज्ञायक (अर्थात् ज्ञायकस्वभाव) [आत्मानं] आत्माने [विजानाति] जाणे छे, [तं] तेने [लोकप्रदीपकराः] लोकना प्रकाशक [ऋषयः] ॠषीश्वरो [श्रुतकेवलिनं भणन्ति] श्रुतकेवळी कहे छे.
Page 56 of 513
PDF/HTML Page 87 of 544
single page version
यथा भगवान् युगपत्परिणतसमस्तचैतन्यविशेषशालिना केवलज्ञानेनानादिनिधन- निष्कारणासाधारणस्वसंचेत्यमानचैतन्यसामान्यमहिम्नश्चेतकस्वभावेनैकत्वात् केवलस्यात्मन आत्मनात्मनि संचेतनात् केवली, तथायं जनोऽपि क्रमपरिणममाणकतिपयचैतन्यविशेष- शालिना श्रुतज्ञानेनानादिनिधननिष्कारणासाधारणस्वसंचेत्यमानचैतन्यसामान्यमहिम्नश्चेतक- स्वभावेनैकत्वात् केवलस्यात्मन आत्मनात्मनि संचेतनात् श्रुतकेवली । अलं विशेषा- कांक्षाक्षोभेण, स्वरूपनिश्चलैरेवावस्थीयते ।।३३।। विजानाति विशेषेण जानाति विषयसुखानन्दविलक्षणनिजशुद्धात्मभावनोत्थपरमानन्दैकलक्षणसुख- रसास्वादेनानुभवति । कम् । अप्पाणं निजात्मद्रव्यम् । जाणगं ज्ञायकं केवलज्ञानस्वरूपम् । केन कृत्वा । सहावेण समस्तविभावरहितस्वस्वभावेन । तं सुयकेवलिं तं महायोगीन्द्रं श्रुतकेवलिनं भणंति कथयन्ति । के कर्तारः । इसिणो ऋषयः । किंविशिष्टाः । लोगप्पदीवयरा लोकप्रदीपक रा लोकप्रकाशका इति । अतो विस्तरः ---युगपत्परिणतसमस्तचैतन्यशालिना केवलज्ञानेन अनाद्यनन्तनिष्कारणान्य- द्रव्यासाधारणस्वसंवेद्यमानपरमचैतन्यसामान्यलक्षणस्य परद्रव्यरहितत्वेन केवलस्यात्मन आत्मनि स्वानुभवनाद्यथा भगवान् केवली भवति, तथायं गणधरदेवादिनिश्चयरत्नत्रयाराधकजनोऽपि
टीकाः — जेम भगवान, युगपद् परिणमता समस्त चैतन्यविशेषोवाळा केवळज्ञान वडे, १अनादिनिधन -२निष्कारण -३असाधारण -४स्वसंवेद्यमान चैतन्यसामान्य जेनो महिमा छे तथा ५चेतकस्वभाव वडे एकपणुं होवाथी जे केवळ ( – एकलो, निर्भेळ, शुद्ध, अखंड) छे एवा आत्माने आत्माथी आत्मामां अनुभववाने लीधे केवळी छे; तेम अमे पण, क्रमे परिणमता केटलाक चैतन्यविशेषोवाळा श्रुतज्ञान वडे, अनादिनिधन- निष्कारण -असाधारण -स्वसंवेद्यमान चैतन्यसामान्य जेनो महिमा छे तथा चेतकस्वभाव वडे एकपणुं होवाथी जे ६केवळ (-निर्भेळ) छे एवा आत्माने आत्माथी आत्मामां अनुभववाने लीधे श्रुतकेवळी छीए. (माटे) विशेष आकांक्षाना क्षोभथी बस थाओ; स्वरूपनिश्चळ ज रहीए छीए. १. अनादिनिधन = अनादि -अनंत. (चैतन्यसामान्य आदि तेम ज अंत रहित छे.) २. निष्कारण = जेनुं कोई कारण नथी एवुं; स्वयंसिद्ध; सहज. ३. असाधारण = जे बीजा कोई द्रव्यमां नथी एवुं ४. स्वसंवेद्यमान = पोताथी ज वेदातुं — अनुभवातुं ५. चेतक = चेतनार; दर्शकज्ञायक. ६. आत्मा निश्चयथी परद्रव्यना तेम ज रागद्वेषादिना संयोग विनानो तथा गुणपर्यायना भेदो विनानो,
Page 57 of 513
PDF/HTML Page 88 of 544
single page version
पूर्वोक्तलक्षणस्यात्मनो भावश्रुतज्ञानेन स्वसंवेदनान्निश्चयश्रुतकेवली भवतीति । किंच --यथा कोऽपि देवदत्त आदित्योदयेन दिवसे पश्यति, रात्रौ किमपि प्रदीपेनेति । तथादित्योदयस्थानीयेन केवलज्ञानेन दिवसस्थानीयमोक्षपर्याये भगवानात्मानं पश्यति, संसारी विवेकिजनः पुनर्निशास्थानीयसंसारपर्याये
भावार्थः — भगवान समस्त पदार्थोने जाणे छे तेथी कांई तेओ ‘केवळी’ कहेवाता नथी, परंतु केवळ अर्थात् शुद्ध आत्माने जाणता – अनुभवता होवाथी तेओ ‘केवळी’ कहेवाय छे. केवळ ( – शुद्ध) आत्माने जाणनार – अनुभवनार श्रुतज्ञानी पण ‘श्रुतकेवळी’ कहेवाय छे. केवळी अने श्रुतकेवळीमां तफावत एटलो छे के — केवळी जेमां चैतन्यना समस्त विशेषो एकीसाथे परिणमे छे एवा केवळज्ञान वडे केवळ आत्माने अनुभवे छे अने श्रुतकेवळी जेमां चैतन्यना केटलाक विशेषो क्रमे परिणमे छे एवा श्रुतज्ञान वडे केवळ आत्माने अनुभवे छे; अर्थात्, केवळी सूर्यसमान केवळज्ञान वडे आत्माने देखे – अनुभवे छे अने श्रुतकेवळी दीवा समान श्रुतज्ञान वडे आत्माने देखे – अनुभवे छे. आ रीते केवळीमां ने श्रुतकेवळीमां स्वरूपस्थिरतानी तरतमतारूप भेद ज मुख्य छे, वत्तुंओछुं (वधारे – ओछा पदार्थो) जाणवारूप भेद अत्यंत गौण छे. माटे घणुं जाणवानी इच्छारूप क्षोभ छोडी स्वरूपमां ज निश्चळ रहेवुं योग्य छे. ए ज केवळज्ञान -प्राप्तिनो उपाय छे. ३३.
हवे, ज्ञानना श्रुत -उपाधिकृत भेदने दूर करे छे (अर्थात् श्रुतज्ञान पण ज्ञान ज छे, श्रुतरूप उपाधिने कारणे ज्ञानमां कांई भेद पडतो नथी एम दर्शावे छे)ः —
अन्वयार्थः — [सूत्रं] सूत्र एटले [पुद्गलद्रव्यात्मकैः वचनैः] पुद्गलद्रव्यात्मक वचनो वडे [जिनोपदिष्टं] जिनभगवंते उपदेशेलुं ते. [तज्ज्ञप्तिः हि] तेनी ज्ञप्ति ते [ज्ञानं] ज्ञान छे [च] अने तेने [सूत्रस्य ज्ञप्तिः] सूत्रनी ज्ञप्ति (श्रुतज्ञान) [भणिता] कही छे.
Page 58 of 513
PDF/HTML Page 89 of 544
single page version
श्रुतं हि तावत्सूत्रम् । तच्च भगवदर्हत्सर्वज्ञोपज्ञं स्यात्कारकेतनं पौद्गलिकं शब्दब्रह्म । तज्ज्ञप्तिर्हि ज्ञानम् । श्रुतं तु तत्कारणत्वात् ज्ञानत्वेनोपचर्यत एव । एवं सति सूत्रस्य ज्ञप्तिः श्रुतज्ञानमित्यायाति । अथ सूत्रमुपाधित्वान्नाद्रियते ज्ञप्तिरेवावशिष्यते । सा च केवलिनः श्रुतकेवलिनश्चात्मसंचेतने तुल्यैवेति नास्ति ज्ञानस्य श्रुतोपाधिभेदः ।। ३४ ।। प्रदीपस्थानीयेन रागादिविकल्परहितपरमसमाधिना निजात्मानं पश्यतीति । अयमत्राभिप्रायः ---आत्मा परोक्षः, कथं ध्यानं क्रियते इति सन्देहं कृत्वा परमात्मभावना न त्याज्येति ।।३३।। अथ शब्दरूपं द्रव्यश्रुतं व्यवहारेण ज्ञानं निश्चयेनार्थपरिच्छित्तिरूपं भावश्रुतमेव ज्ञानमिति कथयति । अथवात्मभावनारतो निश्चयश्रुतकेवली भवतीति पूर्वसूत्रे भणितम् । अयं तु व्यवहारश्रुतकेवलीति कथ्यते ---सुत्तं द्रव्यश्रुतम् । कथम्भूतम् । जिणोवदिट्ठं जिनोपदिष्टम् । कैः कृत्वा । पोग्गलदव्वप्पगेहिं वयणेहिं पुद्गलद्रव्यात्मकैर्दिव्यध्वनिवचनैः । तं जाणणा हि णाणं तेन पूर्वोक्त शब्दश्रुताधारेण ज्ञप्तिरर्थपरि- च्छित्तिर्ज्ञानं भण्यते हि स्फु टम् । सुत्तस्स य जाणणा भणिया पूर्वोक्तद्रव्यश्रुतस्यापि व्यवहारेण ज्ञानव्यपदेशो भवति न तु निश्चयेनेति । तथा हि --यथा निश्चयेन शुद्धबुद्धैकस्वभावो जीवः पश्चाद्वयवहारेण नरनारकादिरूपोऽपि जीवो भण्यते; तथा निश्चयेनाखण्डैकप्रतिभासरूपं समस्त- वस्तुप्रकाशकं ज्ञानं भण्यते, पश्चाद्वयवहारेण मेघपटलावृतादित्यस्यावस्थाविशेषवत्कर्मपटलावृता- खण्डैकज्ञानरूपजीवस्य मतिज्ञानश्रुतज्ञानादिव्यपदेशो भवतीति भावार्थः ।।३४।। अथ भिन्नज्ञानेनात्मा
टीकाः — प्रथम तो श्रुत एटले सूत्र; अने सूत्र एटले भगवान अर्हत् -सर्वज्ञे स्वयं जाणीने उपदेशेलुं, १स्यात्कार जेनुं चिह्न छे एवुं, पौद्गलिक शब्दब्रह्म. तेनी २ज्ञप्ति ( – शब्दब्रह्मने जाणनारी जाणनक्रिया) ते ज्ञान छे; श्रुत( – सूत्र) तो तेनुं ( – ज्ञाननुं) कारण होवाथी ज्ञान तरीके उपचारथी ज कहेवाय छे (जेम अन्नने प्राण कहेवाय छे तेम). आम होवाथी एम फलित थाय छे के ‘सूत्रनी ज्ञप्ति’ ते श्रुतज्ञान छे. हवे जो सूत्र तो उपाधि होवाथी तेनो आदर न करवामां आवे तो ‘ज्ञप्ति’ ज बाकी रहे छे; (‘सूत्रनी ज्ञप्ति’ कहीए छीए त्यां निश्चयथी ज्ञप्ति कांई पौद्गलिक सूत्रनी नथी, आत्मानी छे; सूत्र ज्ञप्तिना स्वरूपभूत नथी, वधारानी वस्तु अर्थात् उपाधि छे; कारण के सूत्र न होय त्यां पण ज्ञप्ति तो होय छे. माटे जो सूत्रने न गणीए तो ‘ज्ञप्ति’ ज बाकी रहे छे;) अने ते ( – ज्ञप्ति) केवळीने अने श्रुतकेवळीने आत्म -अनुभवनमां तुल्य ज छे. माटे ज्ञानमां श्रुत -उपाधिकृत भेद नथी. ३४. १. स्यात्कार = ‘स्यात्’ शब्द. ( स्यात् = कथंचित्; कोई अपेक्षाथी. ) २. ज्ञप्ति = जाणवुं ते; जाणवानी क्रिया; जाणनक्रिया.
Page 59 of 513
PDF/HTML Page 90 of 544
single page version
अपृथग्भूतकर्तृकरणत्वशक्तिपारमैश्वर्ययोगित्वादात्मनो य एव स्वयमेव जानाति स एव ज्ञानमन्तर्लीनसाधकतमोष्णत्वशक्तेः स्वतंत्रस्य जातवेदसो दहनक्रियाप्रसिद्धेरुष्ण- ज्ञानी न भवतीत्युपदिशति — जो जाणदि सो णाणं यः कर्ता जानाति स ज्ञानं भवतीति । तथा हि — यथा संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदेऽपि सति पश्चादभेदनयेन दहनक्रियासमर्थोष्णगुणेन परिणतो- ऽग्निरप्युष्णो भण्यते, तथार्थक्रियापरिच्छित्तिसमर्थज्ञानगुणेन परिणत आत्मापि ज्ञानं भण्यते । तथा चोक्तम् – ‘जानातीति ज्ञानमात्मा’ । ण हवदि णाणेण जाणगो आदा सर्वथैव भिन्नज्ञानेनात्मा ज्ञायको न
हवे आत्मा अने ज्ञाननो कर्तृत्व -करणत्वकृत भेद दूर करे छे (अर्थात् परमार्थे अभेद आत्मामां, ‘आत्मा जाणनक्रियानो कर्ता छे अने ज्ञान करण छे’ एम व्यवहारे भेद पाडवामां आवे छे, तोपण आत्मा ने ज्ञान जुदां नहि होवाथी अभेदनयथी ‘आत्मा ज ज्ञान छे’ एम समजावे छे)ः —
अन्वयार्थः — [यः जानाति] जे जाणे छे [सः ज्ञानं] ते ज्ञान छे (अर्थात् जे ज्ञायक छे ते ज ज्ञान छे), [ज्ञानेन] ज्ञान वडे [आत्मा] आत्मा [ज्ञायकः भवति] ज्ञायक छे [न] एम नथी. [स्वयं] पोते ज [ज्ञानं परिणमते] ज्ञानरूपे परिणमे छे [सर्वे अर्थाः] अने सर्व पदार्थो [ज्ञानस्थिताः] ज्ञानस्थित छे.
टीकाः — आत्मा अपृथग्भूत कर्तृत्व अने करणत्वनी शक्तिरूप १पारमैश्वर्यवाळो होवाथी, जे स्वयमेव जाणे छे (अर्थात् जे ज्ञायक छे) ते ज ज्ञान छे; जेम २साधकतम उष्णत्वशक्ति जेनामां अंतर्लीन छे एवा ३स्वतंत्र अग्निने, ४दहनक्रियानी प्रसिद्धि होवाथी १. पारमैश्वर्य = परम सामर्थ्य; परमेश्वरता. २. साधकतम अर्थात् उत्कृष्ट साधन ते करण. ३. जे स्वतंत्रपणे करे ते कर्ता. ४. अग्नि बाळवानी क्रिया करतो होवाथी अग्निने उष्णता अर्थात् गरमी कहेवामां आवे छे.
Page 60 of 513
PDF/HTML Page 91 of 544
single page version
व्यपदेशवत् । न तु यथा पृथग्वर्तिना दात्रेण लावको भवति देवदत्तस्तथा ज्ञानेन ज्ञायको भवत्यात्मा । तथा सत्युभयोरचेतनत्वमचेतनयोः संयोगेऽपि न परिच्छित्तिनिष्पत्तिः । पृथक्त्व- वर्तिनोरपि परिच्छेदाभ्युपगमे परपरिच्छेदेन परस्य परिच्छित्तिर्भूतिप्रभृतीनां च परिच्छित्तिप्रसूति- रनङ्कुशा स्यात् । किंच – स्वतोऽव्यतिरिक्तसमस्तपरिच्छेद्याकारपरिणतं ज्ञानं स्वयं परिणम- मानस्य कार्यभूतसमस्तज्ञेयाकारकारणीभूताः सर्वेऽर्था ज्ञानवर्तिन एव कथंचिद्भवन्ति; किं ज्ञातृज्ञानविभागक्लेशकल्पनया ।।३५।।
भवतीति । अथ मतम् --यथा भिन्नदात्रेण लावको भवति देवदत्तस्तथा भिन्नज्ञानेन ज्ञायको भवतु को दोष इति । नैवम् । छेदनक्रियाविषये दात्रं बहिरङ्गोपकरणं तद्भिन्नं भवतु, अभ्यन्तरोपकरणं तु देवदत्तस्य छेदनक्रियाविषये शक्तिविशेषस्तच्चाभिन्नमेव भवति; तथार्थपरिच्छित्तिविषये ज्ञानमेवा- भ्यन्तरोपकरणं तथाभिन्नमेव भवति, उपाध्यायप्रकाशादिबहिरङ्गोपकरणं तद्भिन्नमपि भवतु दोषो नास्ति । यदि च भिन्नज्ञानेन ज्ञानी भवति तर्हि परकीयज्ञानेन सर्वेऽपि कुम्भस्तम्भादिजडपदार्था ज्ञानिनो उष्णता कहेवाय छे तेम. परंतु एम नथी के जेम पृथग्वर्ती दातरडा वडे देवदत्त कापनार छे तेम (पृथग्वर्ती) ज्ञान वडे आत्मा जाणनार ( – ज्ञायक) छे. जो एम होय तो बन्नेने अचेतनपणुं आवे अने बे अचेतननो संयोग थतां पण ज्ञप्ति नीपजे नहि. आत्मा ने ज्ञान पृथग्वर्ती होवा छतां आत्माने ज्ञप्ति थती मानवामां आवे तो तो पर ज्ञान वडे परने ज्ञप्ति थई शके अने राख वगेरेने पण ज्ञप्तिनो उद्भव निरंकुश थाय. (‘आत्मा ने ज्ञान पृथक् छे पण ज्ञान आत्मा साथे जोडावाथी आत्मा जाणवानुं कार्य करे छे’ एम मानवामां आवे तो तो ज्ञान जेम आत्मा साथे जोडाय तेम राख, घडो, थांभलो वगेरे सर्व पदार्थो साथे जोडाय अने तेथी ते पदार्थो पण जाणवानुं कार्य करे. परंतु आम तो बनतुं नथी. तेथी आत्मा ने ज्ञान पृथक् नथी.) वळी, पोताथी अभिन्न एवा समस्त ज्ञेयाकारोरूपे परिणमेलुं जे ज्ञान ते -रूपे स्वयं परिणमनारने, कार्यभूत समस्त ज्ञेयाकारोना कारणभूत सर्व पदार्थो ज्ञानवर्ती ज कथंचित् छे. (माटे) ज्ञाता ने ज्ञानना विभागनी क्लिष्ट कल्पनाथी शुं प्रयोजन छे? ३५.
Page 61 of 513
PDF/HTML Page 92 of 544
single page version
यतः परिच्छेदरूपेण स्वयं विपरिणम्य स्वतंत्र एव परिच्छिनत्ति ततो जीव एव ज्ञानमन्यद्रव्याणां तथा परिणन्तुं परिच्छेत्तुं चाशक्तेः । ज्ञेयं तु वृत्तवर्तमानवर्तिष्यमाणविचित्र- पर्यायपरम्पराप्रकारेण त्रिधाकालकोटिस्पर्शित्वादनाद्यनन्तं द्रव्यं, तत्तु ज्ञेयतामापद्यमानं द्वेधात्मपरविकल्पात् । इष्यते हि स्वपरपरिच्छेदकत्वादवबोधस्य बोध्यस्यैवंविधं द्वैविध्यम् ।
ननु स्वात्मनि क्रियाविरोधात् कथं नामात्मपरिच्छेदकत्वम् । का हि नाम क्रिया कीदृशश्च विरोधः । क्रिया ह्यत्र विरोधिनी समुत्पत्तिरूपा वा ज्ञप्तिरूपा वा । उत्पत्तिरूपा हि तावन्नैकं स्वस्मात्प्रजायत इत्यागमाद्विरुद्धैव । ज्ञप्तिरूपायास्तु प्रकाशनक्रिययेव प्रत्यवस्थितत्वान्न भवन्तु, न च तथा । णाणं परिणमदि सयं यत एव भिन्नज्ञानेन ज्ञानी न भवति तत एव घटोत्पत्तौ मृत्पिण्ड इव स्वयमेवोपादानरूपेणात्मा ज्ञानं परिणमति । अट्ठा णाणट्ठिया सव्वे व्यवहारेण ज्ञेयपदार्था आदर्शे बिम्बमिव परिच्छित्त्याकारेण ज्ञाने तिष्ठन्तीत्यभिप्रायः ।।३५।। अथात्मा ज्ञानं भवति शेषं तु ज्ञेयमित्यावेदयति ---तम्हा णाणं जीवो यस्मादात्मैवोपादानरूपेण ज्ञानं परिणमति तथैव पदार्थान् परिच्छिनत्ति, इति भणितं पूर्वसूत्रे, तस्मादात्मैव ज्ञानं । णेयं दव्वं तस्य ज्ञानरूपस्यात्मनो ज्ञेयं भवति । किम् । द्रव्यम् । तिहा समक्खादं तच्च द्रव्यं कालत्रयपर्यायपरिणतिरूपेण द्रव्यगुणपर्यायरूपेण वा
अन्वयार्थः — [तस्मात्] तेथी [जीवः ज्ञानं] जीव ज्ञान छे [ज्ञेयं] अने ज्ञेय [त्रिधा समाख्यातं] त्रिधा वर्णववामां आवेलुं (त्रिकाळस्पर्शी) [द्रव्यं] द्रव्य छे. [पुनः द्रव्यं इति] (ए ज्ञेयभूत) द्रव्य एटले [आत्मा] आत्मा (स्वात्मा) [परः च] अने पर [परिणामसंबद्धः] के जेओ परिणामवाळां छे.
टीकाः — (पूर्वोक्त रीते) ज्ञानरूपे स्वयं परिणमीने स्वतंत्रपणे ज जाणतो होवाथी जीव ज ज्ञान छे, कारण के अन्य द्रव्यो ए रीते (ज्ञानरूपे) परिणमवाने तथा जाणवाने असमर्थ छे. अने ज्ञेय, वर्ती चूकेला, वर्तता अने वर्तशे एवा विचित्र पर्यायोनी परंपराना प्रकार वडे त्रिविध काळकोटिने स्पर्शतुं होवाथी अनादि -अनंत एवुं द्रव्य छे. (आत्मा ज ज्ञान छे अने ज्ञेय समस्त द्रव्यो छे.) ते ज्ञेयभूत द्रव्य आत्मा ने पर ( – स्व ने पर) एवा बे भेदने लीधे बे प्रकारनुं छे. ज्ञान स्वपरज्ञायक होवाथी ज्ञेयनुं एवुं द्विविधपणुं मानवामां आवे छे.
(प्रश्न – ) पोतामां क्रिया थई शकवानो विरोध होवाथी आत्माने स्वज्ञायकपणुं कई रीते घटे छे? (उत्तर – ) कई क्रिया अने कया प्रकारनो विरोध? क्रिया, के जे अहीं (प्रश्नमां) विरोधी कहेवामां आवी छे ते, कां तो उत्पत्तिरूप होय, कां तो ज्ञप्तिरूप होय. प्रथम,
Page 62 of 513
PDF/HTML Page 93 of 544
single page version
तत्र विप्रतिषेधस्यावतारः । यथा हि प्रकाशकस्य प्रदीपस्य परं प्रकाश्यतामापन्नं प्रकाशयतः स्वस्मिन् प्रकाश्ये न प्रकाशकान्तरं मृग्यं, स्वयमेव प्रकाशनक्रियायाः समुपलम्भात्; तथा परिच्छेदकस्यात्मनः परं परिच्छेद्यतामापन्नं परिच्छिन्दतः स्वस्मिन् परिच्छेद्ये न परिच्छेदकान्तरं मृग्यं, स्वयमेव परिच्छेदनक्रियायाः समुपलम्भात् ।
ननु कुत आत्मनो द्रव्यज्ञानरूपत्वं द्रव्याणां च आत्मज्ञेयरूपत्वं च । परिणाम- संबन्धत्वात् । यतः खलु आत्मा द्रव्याणि च परिणामैः सह संबध्यन्ते, तत आत्मनो द्रव्यालम्बनज्ञानेन द्रव्याणां तु ज्ञानमालम्ब्य ज्ञेयाकारेण परिणतिरबाधिता प्रतपति ।।३६।। तथैवोत्पादव्ययध्रौव्यरूपेण च त्रिधा समाख्यातम् । दव्वं ति पुणो आदा परं च तच्च ज्ञेयभूतं द्रव्यमात्मा भवति परं च । कस्मात् । यतो ज्ञानं स्वं जानाति परं चेति प्रदीपवत् । तच्च स्वपरद्रव्यं कथंभूतम् । परिणामसंबद्धं कथंचित्परिणामीत्यर्थः । नैयायिकमतानुसारी कश्चिदाह ---ज्ञानं ज्ञानान्तरवेद्यं प्रमेयत्वात् उत्पत्तिरूप क्रिया तो ‘कोई पोते पोतामांथी उत्पन्न थई शके नहि’ एवा आगमकथनथी विरुद्ध ज छे. परंतु ज्ञप्तिरूप क्रियामां विरोध आवतो नथी, कारण के ते, प्रकाशनक्रियानी माफक, उत्पत्तिक्रियाथी विरुद्ध रीते (जुदी रीते) वर्ते छे. जेम जे प्रकाश्यभूत परने प्रकाशे छे एवा प्रकाशक दीवाने स्व प्रकाश्यने प्रकाशवानी बाबतमां अन्य प्रकाशकनी जरूर पडती नथी, कारण के स्वयमेव प्रकाशनक्रियानी प्राप्ति छे; तेम जे ज्ञेयभूत परने जाणे छे एवा ज्ञायक आत्माने स्व ज्ञेयने जाणवानी बाबतमां अन्य ज्ञायकनी जरूर पडती नथी, कारण के स्वयमेव ज्ञानक्रियानी प्राप्ति छे.* (आ रीते सिद्ध थयुं के ज्ञान स्वने पण जाणी शके छे.)
(प्रश्न – ) आत्माने द्रव्योना ज्ञानरूपपणुं अने द्रव्योने आत्माना ज्ञेयरूपपणुं शाथी ( – कई रीते घटे) छे? (उत्तर – ) तेओ परिणामवाळां होवाथी. आत्मा अने द्रव्यो परिणामयुक्त छे, तेथी आत्माने, द्रव्यो जेनुं १आलंबन छे एवा ज्ञानरूपे (परिणति), अने द्रव्योने, ज्ञानने २अवलंबीने ज्ञेयाकाररूपे परिणति अबाधितपणे तपे छे — प्रतापवंत वर्ते छे.
* कोई पर्याय पोते पोतामांथी उत्पन्न थई शके नहि पण ते द्रव्यना आधारे — द्रव्यमांथी — उत्पन्न थाय; कारण के जो एम न होय तो तो द्रव्यरूप आधार विना पर्यायो उत्पन्न थाय, जळ विना तरंगो थाय. ए तो प्रत्यक्ष विरुद्ध छे; तेथी पर्यायने उत्पन्न थवा माटे द्रव्यरूप आधार जोईए. आ रीते ज्ञानपर्याय पण पोते पोतामांथी उत्पन्न थई शके नहि, आत्मद्रव्यमांथी उत्पन्न थाय — ए वात तो बराबर छे. पंरतु ज्ञानपर्याय पोते पोताथी जणाई शके नहि ए वात यथार्थ नथी. आत्मद्रव्यमांथी उत्पन्न थतो ज्ञानपर्याय पोते पोताथी ज जणाय छे. जेम दीवारूप आधारमांथी उत्पन्न थतो प्रकाशपर्याय स्वपरने प्रकाशे छे तेम आत्मारूप आधारमांथी उत्पन्न थतो ज्ञानपर्याय स्वपरने जाणे छे. वळी ज्ञान पोते पोताने जाणे छे ए अनुभवसिद्ध पण छे.
Page 63 of 513
PDF/HTML Page 94 of 544
single page version
सर्वासामेव हि द्रव्यजातीनां त्रिसमयावच्छिन्नात्मलाभभूमिकत्वेन क्रमप्रतपत्स्वरूपसंपदः घटादिवत् । परिहारमाह --प्रदीपेन व्यभिचारः, प्रदीपस्तावत्प्रमेयः परिच्छेद्यो ज्ञेयो भवति न च प्रदीपान्तरेण प्रकाश्यते, तथा ज्ञानमपि स्वयमेवात्मानं प्रकाशयति न च ज्ञानान्तरेण प्रकाश्यते । यदि पुनर्ज्ञानान्तरेण प्रकाश्यते तर्हि गगनावलम्बिनी महती दुर्निवारानवस्था प्राप्नोतीति सूत्रार्थः ।।३६।। एवं निश्चयश्रुतकेवलिव्यवहारश्रुतकेवलिकथनमुख्यत्वेन भिन्नज्ञाननिराकरणेन ज्ञानज्ञेयस्वरूपकथनेन च चतुर्थस्थले गाथाचतुष्टयं गतम् । अथातीतानागतपर्याया वर्तमानज्ञाने सांप्रता इव दृश्यन्त इति निरूपयति — सव्वे सदसब्भूदा हि पज्जया सर्वे सद्भूता असद्भूता अपि पर्यायाः ये हि स्फु टं वट्टंते ते तेतेतेतेते (आत्मा अने द्रव्यो समये समये परिणाम कर्या करे छे, कूटस्थ नथी; तेथी आत्मा ज्ञानस्वभावे परिणमे छे अने द्रव्यो ज्ञेयस्वभावे परिणमे छे. ए रीते ज्ञानस्वभावे परिणमतो आत्मा ज्ञानना आलंबनभूत द्रव्योने जाणे छे अने ज्ञेयस्वभावे परिणमतां द्रव्यो ज्ञेयना आलंबनभूत ज्ञानमां — आत्मामां — जणाय छे.) ३६.
हवे द्रव्योना अतीत अने अनागत पर्यायो पण, तात्काळिक पर्यायोनी माफक, पृथक्पणे ज्ञानमां वर्ते छे एम समजावे छेः —
अन्वयार्थः — [तासाम् द्रव्यजातीनाम्] ते (जीवादि) द्रव्यजातिओना [ते सर्वे] समस्त [सदसद्भूताः हि] विद्यमान अने अविद्यमान [पर्यायाः] पर्यायो, [तात्कालिकाः इव] तात्काळिक (वर्तमान) पर्यायोनी माफक, [विशेषतः] विशिष्टतापूर्वक (पोतपोताना भिन्न भिन्न स्वरूपे) [ज्ञाने वर्तन्ते] ज्ञानमां वर्ते छे.
टीकाः — (जीवादि) समस्त द्रव्यजातिओना पर्यायोनी उत्पत्तिनी मर्यादा त्रणे काळनी मर्यादा जेटली होवाथी (अर्थात् तेओ त्रणे काळे उत्पन्न थया करता होवाथी), तेमना (ते समस्त द्रव्यजातिओना), क्रमपूर्वक तपती स्वरूपसंपदावाळा ( – एक पछी एक
Page 64 of 513
PDF/HTML Page 95 of 544
single page version
सद्भूतासद्भूततामायान्तो ये यावन्तः पर्यायास्ते तावन्तस्तात्कालिका इवात्यन्तसंकरेणाप्य- वधारितविशेषलक्षणा एकक्षण एवावबोधसौधस्थितिमवतरन्ति । न खल्वेतदयुक्तं — दृष्टा- विरोधात् । द्रश्यते हि छद्मस्थस्यापि वर्तमानमिव व्यतीतमनागतं वा वस्तु चिन्तयतः संविदालम्बितस्तदाकारः । किंच चित्रपटीस्थानीयत्वात् संविदः । यथा हि चित्रपटयामति- वाहितानामनुपस्थितानां वर्तमानानां च वस्तूनामालेख्याकाराः साक्षादेकक्षण एवावभासन्ते, तथा संविद्भित्तावपि । किं च सर्वज्ञेयाकाराणां तादात्विक त्वाविरोधात् । यथा हि प्रध्वस्तानामनुदितानां च वस्तूनामालेख्याकारा वर्तमाना एव, तथातीतानामनागतानां च पर्यायाणां ज्ञेयाकारा वर्तमाना एव भवन्ति ।।३७।। पूर्वोक्ताः पर्याया वर्तन्ते प्रतिभासन्ते प्रतिस्फु रन्ति । क्क । णाणे केवलज्ञाने । कथंभूता इव । तक्कालिगेव तात्कालिका इव वर्तमाना इव । कासां सम्बन्धिनः । तासिं दव्वजादीणं तासां प्रसिद्धानां प्रगटता), विद्यमानपणाने अने अविद्यमानपणाने पामता, जे कोई जेटला पर्यायो छे, ते बधाय, तात्काळिक (वर्तमानकालीन) पर्यायोनी माफक, अत्यंत १मिश्रित होवा छतां सौ पर्यायोनां विशिष्ट लक्षण स्पष्ट जणाय ए रीते, एक क्षणे ज, ज्ञानमहेलमां स्थिति पामे छे. आ (त्रणे काळना पर्यायोनुं वर्तमान पर्यायोनी माफक ज्ञानमां जणावुं) अयुक्त नथी; कारण के —
(१) तेनो द्रष्टनी साथे (जगतमां जे जोवामां आवे छे — अनुभवाय छे तेनी साथे) अविरोध छे. (जगतमां) देखाय छे के छद्मस्थने पण, जेम वर्तमान वस्तु चिंतवतां तेना आकारने ज्ञान अवलंबे छे तेम, व्यतीत अने अनागत वस्तु चिंतवतां (पण) तेना आकारने ज्ञान अवलंबे छे.
(२) वळी ज्ञान चित्रपट समान छे. जेम चित्रपटमां अतीत, अनागत अने वर्तमान वस्तुओना आलेख्याकारो ( – आलेख्य आकारो) साक्षात् एक क्षणे ज भासे छे, तेम ज्ञानरूपी भींतमां ( – ज्ञानभूमिमां, ज्ञानपटमां) पण अतीत, अनागत अने वर्तमान पर्यायोना ज्ञेयाकारो साक्षात् एक क्षणे ज भासे छे.
(३) वळी सर्व ज्ञेयाकारोनुं तात्काळिकपणुं (वर्तमानपणुं, सांप्रतिकपणुं) अविरुद्ध छे. जेम नष्ट अने अनुत्पन्न वस्तुओना २आलेख्याकारो वर्तमान ज छे, तेम अतीत अने अनागत पर्यायोना ज्ञेयाकारो वर्तमान ज छे. १. ज्ञानमां सौ द्रव्योना त्रणे काळना पर्यायो एकी साथे जणावा छतां दरेक पर्यायनुं विशिष्ट स्वरूप —
प्रदेश, काळ, आकार वगेरे विशेषताओ — स्पष्ट जणाय छे; संकर – व्यतिकर थता नथी. २. आलेख्य = आळेखावायोग्य; चीतरावायोग्य.
Page 65 of 513
PDF/HTML Page 96 of 544
single page version
भाविरूपाणि च वर्तमानानीव प्रत्यक्षेण दृश्यन्ते तथा चित्रभित्तिस्थानीयकेवलज्ञाने भूतभाविनश्च पर्याया
युगपत्प्रत्यक्षेण दृश्यन्ते, नास्ति विरोधः । यथायं केवली भगवान् परद्रव्यपर्यायान् परिच्छित्तिमात्रेण
भावार्थः — केवळज्ञान समस्त द्रव्योना त्रणे काळना पर्यायोने युगपद् जाणे छे. अहीं प्रश्न थवायोग्य छे के नष्ट अने अनुत्पन्न पर्यायोने ज्ञान वर्तमान काळे केम जाणी शके? तेनुं समाधानः — जगतमां पण देखाय छे के अल्पज्ञ जीवनुं ज्ञान पण नष्ट अने अनुत्पन्न वस्तुओने चिंतवी शके छे, अनुमान द्वारा जाणी शके छे, तदाकार थई शके छे; तो पछी पूर्ण ज्ञान नष्ट अने अनुत्पन्न पर्यायोने केम न जाणी शके? चित्रपटनी माफक ज्ञानशक्ति ज एवी छे के ते अतीत अने अनागत पर्यायोने पण जाणी शके छे. वळी, आलेख्यत्वशक्तिनी माफक, द्रव्योनी ज्ञेयत्वशक्ति एवी छे के तेमना अतीत अने अनागत पर्यायो पण ज्ञानमां ज्ञेयरूप थाय – जणाय. आ रीते आत्मानी अद्भुत ज्ञानशक्ति अने द्रव्योनी अद्भुत ज्ञेयत्वशक्तिने लीधे केवळज्ञानमां समस्त द्रव्योना त्रणे काळना पर्यायोनुं एक ज समये भासवुं अविरुद्ध छे. ३७.
हवे अविद्यमान पर्यायोनुं (पण) कथंचित् ( – कोई प्रकारे, कोई अपेक्षाए) विद्यमानपणुं कहे छेः —
अन्वयार्थः — [ये पर्यायाः] जे पर्यायो [हि] खरेखर [न एव संजाताः] उत्पन्न थया नथी, तथा [ये] जे पर्यायो [खलु] खरेखर [भूत्वा नष्टाः] उत्पन्न थईने नाश पामी गया छे, [ते] ते [असद्भूताः पर्यायाः] अविद्यमान पर्यायो [ज्ञानप्रत्यक्षाः भवन्ति] ज्ञानप्रत्यक्ष छे. प्र. ९
Page 66 of 513
PDF/HTML Page 97 of 544
single page version
ये खलु नाद्यापि संभूतिमनुभवन्ति, ये चात्मलाभमनुभूय विलयमुपगतास्ते किला- सद्भूता अपि परिच्छेदं प्रति नियतत्वात् ज्ञानप्रत्यक्षतामनुभवन्तः शिलास्तम्भोत्कीर्णभूतभावि- देववदप्रकम्पार्पितस्वरूपाः सद्भूता एव भवन्ति ।।३८।।
जानाति, न च तन्मयत्वेन, निश्चयेन तु केवलज्ञानादिगुणाधारभूतं स्वकीयसिद्धपर्यायमेव स्वसंवित्त्या- कारेण तन्मयो भूत्वा परिच्छिनत्ति जानाति, तथासन्नभव्यजीवेनापि निजशुद्धात्मसम्यक्श्रद्धान- ज्ञानानुष्ठानरूपनिश्चयरत्नत्रयपर्याय एव सर्वतात्पर्येण ज्ञातव्य इति तात्पर्यम् ।।३७।। अथातीताना- गतपर्यायाणामसद्भूतसंज्ञा भवतीति प्रतिपादयति ---जे णेव हि संजाया जे खलु णट्ठा भवीय पज्जाया ये नैव संजाता नाद्यापि भवन्ति, भाविन इत्यर्थः । हि स्फु टं ये च खलु नष्टा विनष्टाः पर्यायाः । किं कृत्वा । भूत्वा । ते होंति असब्भूदा पज्जाया ते पूर्वोक्ता भूता भाविनश्च पर्याया अविद्यमानत्वादसद्भूता भण्यन्ते । णाणपच्चक्खा ते चाविद्यमानत्वादसद्भूता अपि वर्तमानज्ञानविषयत्वाद्वयवहारेण भूतार्था भण्यन्ते, तथैव ज्ञानप्रत्यक्षाश्चेति । यथायं भगवान्निश्चयेन परमानन्दैकलक्षणसुखस्वभावं मोक्षपर्यायमेव तन्मयत्वेन परिच्छिनत्ति, परद्रव्यपर्यायं तु व्यवहारेणेति; तथा भावितात्मना पुरुषेण रागादिविकल्पोपाधि- रहितस्वसंवेदनपर्याय एव तात्पर्येण ज्ञातव्यः, बहिर्द्रव्यपर्यायाश्च गौणवृत्त्येति भावार्थः ।।३८।।
टीकाः — जे (पर्यायो) अद्यापि उत्पन्न थया नथी तथा जे उत्पन्न थईने विलय पामी गया छे, ते (पर्यायो), खरेखर अविद्यमान होवा छतां, ज्ञान प्रति नियत होवाथी (ज्ञानमां निश्चित — स्थिर — चोंटेला होवाथी, ज्ञानमां सीधा जणाता होवाथी) *ज्ञानप्रत्यक्ष वर्तता थका, पथ्थरना स्तंभमां कोतरायेला भूत अने भावी देवोनी (तीर्थंकरदेवोनी) माफक पोतानुं स्वरूप अकंपपणे (ज्ञानने)े अर्पता एवा (ते पर्यायो), विद्यमान ज छे. ३८.
Page 67 of 513
PDF/HTML Page 98 of 544
single page version
यदि खल्वसंभावितभावं संभावितभावं च पर्यायजातमप्रतिघविजृम्भिताखण्डित- प्रतापप्रभुशक्तितया प्रसभेनैव नितान्तमाक्रम्याक्रमसमर्पितस्वरूपसर्वस्वमात्मानं प्रति नियतं ज्ञानं न करोति, तदा तस्य कुतस्तनी दिव्यता स्यात् । अतः काष्ठाप्राप्तस्य परिच्छेदस्य सर्व- मेतदुपपन्नम् ।।३९।। अथासद्भूतपर्यायाणां वर्तमानज्ञानप्रत्यक्षत्वं दृढयति — जइ पच्चक्खमजादं पज्जायं पलयिदं च णाणस्स ण हवदि वा यदि प्रत्यक्षो न भवति । स कः । अजातपर्यायो भाविपर्यायः । न केवलं भाविपर्यायः प्रलयितश्च वा । कस्य । ज्ञानस्य । तं णाणं दिव्वं ति हि के परूवेंति तद्ज्ञानं दिव्यमिति के प्ररूपयन्ति, न केऽपीति । तथा हि — यदि वर्तमानपर्यायवदतीतानागतपर्यायं ज्ञानं कर्तृ क्रमकरणव्यवधान- रहितत्वेन साक्षात्प्रत्यक्षं न करोति, तर्हि तत् ज्ञानं दिव्यं न भवति । वस्तुतस्तु ज्ञानमेव न भवतीति । यथायं केवली परकीयद्रव्यपर्यायान् यद्यपि परिच्छित्तिमात्रेण जानाति, तथापि निश्चयनयेन सहजानन्दैकस्वभावे स्वशुद्धात्मनि तन्मयत्वेन परिच्छित्तिं करोति, तथा निर्मलविवेकिजनोऽपि यद्यपि व्यवहारेण परकीयद्रव्यगुणपर्यायपरिज्ञानं करोति, तथापि निश्चयेन निर्विकारस्वसंवेदनपर्याये विषयत्वात्पर्यायेण परिज्ञानं करोतीति सूत्रतात्पर्यम् ।।३९।। अथातीतानागतसूक्ष्मादिपदार्थानिन्द्रियज्ञानं
अन्वयार्थः — [यदि वा] जो [अजातः पर्यायः] अनुत्पन्न पर्याय [च] तथा [प्रलयितः] नष्ट पर्याय [ज्ञानस्य] ज्ञानने (केवळज्ञानने) [प्रत्यक्षः न भवति] प्रत्यक्ष न होय, [तत् ज्ञानं] तो ते ज्ञानने [दिव्यं इति हि] ‘दिव्य’ [के प्ररूपयन्ति] कोण प्ररूपे?
टीकाः — जेमणे हयाती अनुभवी नथी तथा जेमणे हयाती अनुभवी लीधी छे एवा (अनुत्पन्न अने नष्ट) पर्यायमात्रने जो ज्ञान पोतानी निर्विघ्न खीलेली, अखंडित प्रतापवाळी, प्रभु शक्ति (-महा सामर्थ्य) वडे जोरथी अत्यंत आक्रमीने (-पहोंची वळीने), ते पर्यायो पोताना स्वरूपसर्वस्वने अक्रमे अर्पे ( – एकी साथे ज्ञानमां जणावे) ए रीते तेमने पोताना प्रति नियत न करे ( – पोतामां निश्चित न करे, प्रत्यक्ष न जाणे), तो ते ज्ञाननी दिव्यता शी? आथी (एम कह्युं के) पराकाष्ठाने पहोंचेला ज्ञानने आ बधुं उपपन्न ( – योग्य) छे.
भावार्थः — अनंत महिमावंत केवळज्ञाननी ए दिव्यता छे के ते अनंत द्रव्योना समस्त पर्यायोने (अतीत ने अनागत पर्यायोने पण) संपूर्णपणे एक ज समये प्रत्यक्ष जाणे छे. ३९.
Page 68 of 513
PDF/HTML Page 99 of 544
single page version
ये खलु विषयविषयिसन्निपातलक्षणमिन्द्रियार्थसन्निकर्षमधिगम्य क्रमोपजायमाने- नेहादिकप्रक्रमेण परिच्छिन्दन्ति, ते किलातिवाहितस्वास्तित्वकालमनुपस्थितस्वास्तित्वकालं वा न जानातीति विचारयति ---अत्थं घटपटादिज्ञेयपदार्थं । कथंभूतं । अक्खणिवदिदं अक्षनिपतितं इन्द्रियप्राप्तं इन्द्रियसंबद्धं । इत्थंभूतमर्थं ईहापुव्वेहिं जे विजाणंति अवग्रहेहावायादिक्रमेण ये पुरुषा विजानन्ति हि स्फु टं । तेसिं परोक्खभूदं तेषां सम्बन्धि ज्ञानं परोक्षभूतं सत् णादुमसक्कं ति पण्णत्तं सूक्ष्मादिपदार्थान् ज्ञातुमशक्यमिति प्रज्ञप्तं कथितम् । कैः । ज्ञानिभिरिति । तद्यथा --चक्षुरादीन्द्रियं घटपटादिपदार्थपार्श्वे गत्वा पश्चादर्थं जानातीति सन्निकर्षलक्षणं नैयायिकमते । अथवा संक्षेपेणेन्द्रियार्थयोः संबन्धः सन्निकर्षः स एव प्रमाणम् । स च सन्निकर्ष आकाशाद्यमूर्तपदार्थेषु देशान्तरितमेर्वादि-
हवे इन्द्रियज्ञानने माटे ज नष्ट अने अनुत्पन्न जाणवानुं अशक्य छे (अर्थात् इन्द्रियज्ञान ज नष्ट अने अनुत्पन्न पदार्थोने – पर्यायोने जाणी शकतुं नथी) एम न्यायथी नक्की करे छेः —
अन्वयार्थः — [ये] जेओ [अक्षनिपतितं] अक्षपतित अर्थात् इन्द्रियगोचर [अर्थं] पदार्थने [ईहापूर्वैः] ईहादिक वडे [विजानन्ति] जाणे छे, [तेषां] तेमने माटे [परोक्षभूतं] ✽परोक्षभूत पदार्थने [ज्ञातुं] जाणवानुं [अशक्यं] अशक्य छे [इति प्रज्ञप्तम्] एम सर्वज्ञदेवे कह्युं छे.
टीकाः — विषय अने विषयीनो १सन्निपात जेनुं लक्षण ( – स्वरूप) छे एवो जे इन्द्रिय अने पदार्थनो २सन्निकर्ष तेने पामीने, अनुक्रमे ऊपजता ईहादिक क्रमथी जेओ जाणे छे, तेओ जेनो स्व -अस्तित्वकाळ वीती गयो छे तेने तथा जेनो स्व -अस्तित्वकाळ उपस्थित थयो नथी तेने ( – अतीत तथा अनागत पदार्थने) जाणी शकता नथी कारण के (अतीत – ✽परोक्ष = अक्षथी पर अर्थात् अक्षथी दूर होय एवुं; इन्द्रिय -अगोचर. १. सन्निपात = मेळाप; संबंध थवो ते. २. सन्निकर्ष = संबंध; समीपता.
Page 69 of 513
PDF/HTML Page 100 of 544
single page version
यथोदितलक्षणस्य ग्राह्यग्राहकसंबन्धस्यासंभवतः परिच्छेत्तुं न शक्नुवन्ति ।।४०।।
पुद्गलपरमाण्वादिषु च न प्रवर्तते । कस्मादिति चेत् । इन्द्रियाणां स्थूलविषयत्वात्, तथैव
जालरूपे मानसज्ञाने च ये रतिं कुर्वन्ति ते सर्वज्ञपदं न लभन्ते इति सूत्राभिप्रायः ।।४०।।
भावार्थः — इन्द्रियज्ञान, इन्द्रिय साथे पदार्थनो (अर्थात् विषयी साथे विषयनो) सन्निकर्ष – संबंध थाय तो ज, (अने ते पण अवग्रह -ईहा -अवाय -धारणारूप क्रमथी) पदार्थने जाणी शके छे. नष्ट अने अनुत्पन्न पदार्थोनी साथे इन्द्रियनो सन्निकर्ष नहि होवाथी इन्द्रियज्ञान तेमने जाणी शकतुं नथी. माटे इन्द्रियज्ञान हीन छे, हेय छे. ४०.
हवे, अतीन्द्रिय ज्ञान माटे जे जे कहेवामां आवे ते ते (बधुं) संभवे छे एम स्पष्ट करे छेः —
अन्वयार्थः — [अप्रदेशं] जे ज्ञान अप्रदेशने, [सप्रदेशं] सप्रदेशने, [मूर्तं] मूर्तने, [अमूर्तं च] अने अमूर्तने, [अजातं] तथा अनुत्पन्न [च] तेम ज [प्रलयं गतं] नष्ट [पर्यायं] पर्यायने [जानाति] जाणे छे, [तत् ज्ञानं] ते ज्ञान [अतीन्द्रियं] अतीन्द्रिय [भणितम्] कहेवामां आव्युं छे.