Page 10 of 513
PDF/HTML Page 41 of 544
single page version
सम्पद्यते हि दर्शनज्ञानप्रधानाच्चारित्राद्वीतरागान्मोक्षः; तत एव च सरागाद्देवासुर- मनुजराजविभवक्लेशरूपो बन्धः । अतो मुमुक्षुणेष्टफलत्वाद्वीतरागचारित्रमुपादेयमनिष्टफलत्वा- त्सरागचारित्रं हेयम् ।।६।।
निश्चलशुद्धात्मानुभूतिस्वरूपं वीतरागचारित्रमहमाश्रयामीति भावार्थः । एवं प्रथमस्थले नमस्कारमुख्य- त्वेन गाथापञ्चकं गतम् ।।५।। अथोपादेयभूतस्यातीन्द्रियसुखस्य कारणत्वाद्वीतरागचारित्रमुपादेयम् । अतीन्द्रियसुखापेक्षया हेयस्येन्द्रियसुखस्य कारणत्वात्सरागचारित्रं हेयमित्युपदिशति — संपज्जदि सम्पद्यते । किम् । णिव्वाणं निर्वाणम् । कथम् । सह । कैः । देवासुरमणुयरायविहवेहिं देवासुरमनुष्यराजविभवैः । कस्य । जीवस्स जीवस्य । कस्मात् । चरित्तादो चारित्रात् । कथंभूतात् । दंसणणाणप्पहाणादो सम्यग्दर्शन- ज्ञानप्रधानादिति । तद्यथा ---आत्माधीनज्ञानसुखस्वभावे शुद्धात्मद्रव्ये यन्निश्चलनिर्विकारानुभूतिरूपम-
अन्वयार्थः — [ जीवस्य ] जीवने [ दर्शनज्ञानप्रधानात् ] दर्शनज्ञानप्रधान [ चरित्रात् ] चारित्रथी [ देवासुरमनुजराजविभवैः ] देवेन्द्र, असुरेन्द्र ने नरेन्द्रना वैभवो सहित [ निर्वाणं ] निर्वाण [ सम्पद्यते ] प्राप्त थाय छे. (जीवने सरागचारित्रथी देवेन्द्र वगेरेना वैभवनी अने वीतरागचारित्रथी निर्वाणनी प्राप्ति थाय छे.)
टीकाः — दर्शनज्ञानप्रधान चारित्रथी, जो ते (चारित्र) वीतराग होय तो, मोक्ष प्राप्त थाय छे; अने तेनाथी ज, जो ते सराग होय तो, देवेन्द्र -असुरेन्द्र -नरेन्द्रना वैभवक्लेशरूप बंध प्राप्त थाय छे. आथी मुमुक्षुए इष्ट फळवाळुं होवाथी वीतरागचारित्र ग्रहण करवायोग्य (उपादेय) छे, अने अनिष्ट फळवाळुं होवाथी सरागचारित्र छोडवायोग्य (हेय) छे. ६.
Page 11 of 513
PDF/HTML Page 42 of 544
single page version
स्वरूपे चरणं चारित्रं, स्वसमयप्रवृत्तिरित्यर्थः । तदेव वस्तुस्वभावत्वाद्धर्मः, शुद्ध- चैतन्यप्रकाशनमित्यर्थः । तदेव च यथावस्थितात्मगुणत्वात्साम्यम् । साम्यं तु दर्शनचारित्र – मोहनीयोदयापादितसमस्तमोहक्षोभाभावादत्यन्तनिर्विकारो जीवस्य परिणामः ।।७।। वस्थानं तल्लक्षणनिश्चयचारित्राज्जीवस्य समुत्पद्यते । किम् । पराधीनेन्द्रियजनितज्ञानसुखविलक्षणं, स्वाधीनातीन्द्रियरूपपरमज्ञानसुखलक्षणं निर्वाणम् । सरागचारित्रात्पुनर्देवासुरमनुष्यराजविभूतिजनको मुख्यवृत्त्या विशिष्टपुण्यबन्धो भवति, परम्परया निर्वाणं चेति । असुरेषु मध्ये सम्यग्दृष्टिः कथमुत्पद्यते इति चेत् – निदानबन्धेन सम्यक्त्वविराधनां कृत्वा तत्रोत्पद्यत इति ज्ञातव्यम् । अत्र निश्चयेन वीतरागचारित्रमुपादेयं सरागं हेयमिति भावार्थः ।।६।। अथ निश्चयचारित्रस्य पर्यायनामानि कथयामीत्यभिप्रायं मनसि संप्रधार्य सूत्रमिंद निरूपयति, एवमग्रेऽपि विवक्षितसूत्रार्थं मनसि धृत्वाथवास्य सूत्रस्याग्रे सूत्रमिदमुचितं भवत्येवं निश्चित्य सूत्रमिदं प्रतिपादयतीति पातनिकालक्षणं यथासंभवं सर्वत्र ज्ञातव्यम् --चारित्तं चारित्रं कर्तृ खलु धम्मो खलु स्फु टं धर्मो भवति । धम्मो जो सो समो त्ति णिद्दिट्ठो धर्मो यः स तु शम इति निर्दिष्टः । समो यस्तु शमः सः मोहक्खोहविहीणो परिणामो अप्पणो
अन्वयार्थः — [चारित्रं] चारित्र [खलु] खरेखर [धर्मः] धर्म छे. [यः धर्मः] जे धर्म छे [तत् साम्यम्] ते साम्य छे [इति निर्दिष्टम्] एम (शास्त्रमां) कह्युं छे. [साम्यं हि] साम्य [मोहक्षोभविहीनः] मोहक्षोभरहित एवो [आत्मनः परिणामः] आत्मानो परिणाम (भाव) छे.
टीकाः — स्वरूपमां चरवुं (-रमवुं) ते चारित्र छे; स्वसमयमां प्रवृत्ति (अर्थात् पोताना स्वभावमां प्रवर्तवुं) एवो तेनो अर्थ छे. ते ज वस्तुनो स्वभाव होवाथी धर्म छे; शुद्ध चैतन्यनुं प्रकाशवुं एवो तेनो अर्थ छे. ते ज यथावस्थित आत्मगुण होवाथी (अर्थात् विषमता विनानो – सुस्थित – आत्मानो गुण होवाथी) साम्य छे. अने साम्य, दर्शनमोहनीय तथा चारित्रमोहनीयना उदयथी उत्पन्न थता समस्त मोह अने क्षोभना अभावने लीधे अत्यंत निर्विकार एवो जीवनो परिणाम छे.
भावार्थः — शुद्ध आत्मानी श्रद्धारूप सम्यक्त्वथी विरुद्ध भाव (अर्थात् मिथ्यात्व) ते मोह, अने निर्विकार निश्चळ चैतन्यपरिणतिरूप चारित्रथी विरुद्ध भाव (अर्थात् अस्थिरता) ते क्षोभ. मोह अने क्षोभ रहित परिणाम, साम्य, धर्म अने चारित्र ए बधां एकार्थवाचक छे. ७.
Page 12 of 513
PDF/HTML Page 43 of 544
single page version
हु मोहक्षोभविहीनः परिणामः । कस्य । आत्मनः । हु स्फु टमिति । तथाहि --शुद्धचित्स्वरूपे चरणं चारित्रं, तदेव चारित्रं मिथ्यात्वरागादिसंसरणरूपे भावसंसारे पतन्तं प्राणिनमुद्धृत्य निर्विकारशुद्धचैतन्ये धरतीति धर्मः । स एव धर्मः स्वात्मभावनोत्थसुखामृतशीतजलेन कामक्रोधादिरूपाग्निजनितस्य संसारदुःख- दाहस्योपशमकत्वात् शम इति । ततश्च शुद्धात्मश्रद्धानरूपसम्यक्त्वस्य विनाशको दर्शनमोहाभिधानो मोह इत्युच्यते । निर्विकारनिश्चलचित्तवृत्तिरूपचारित्रस्य विनाशकश्चारित्रमोहाभिधानः क्षोभ इत्युच्यते । तयोर्विध्वंसकत्वात्स एव शमो मोहक्षोभविहीनः शुद्धात्मपरिणामो भण्यत इत्यभिप्रायः ।।७।। अथाभेदनयेन धर्मपरिणत आत्मैव धर्मो भवतीत्यावेदयति ---परिणमदि जेण दव्वं तक्काले तम्मयं ति पण्णत्तं परिणमति येन पर्यायेण द्रव्यं कर्तृ तत्काले तन्मयं भवतीति प्रज्ञप्तं यतः कारणात्, तम्हा धम्मपरिणदो आदा धम्मो मुणेदव्वो ततः कारणात् धर्मेण परिणत आत्मैव धर्मो मन्तव्य इति । तद्यथा – निजशुद्धात्मपरिणतिरूपो निश्चयधर्मो भवति । पञ्चपरमेष्ठयादिभक्तिपरिणामरूपो व्यवहार- धर्मस्तावदुच्यते । यतस्तेन तेन विवक्षिताविवक्षितपर्यायेण परिणतं द्रव्यं तन्मयं भवति, ततः पूर्वोक्तधर्मद्वयेन परिणतस्तप्तायःपिण्डवदभेदनयेनात्मैव धर्मो भवतीति ज्ञातव्यम् । तदपि कस्मात् । उपादानकारणसद्रशं हि कार्यमिति वचनात् । तच्च पुनरुपादानकारणं शुद्धाशुद्धभेदेन द्विधा । रागादिविकल्परहितस्वसंवेदनज्ञानमागमभाषया शुक्लध्यानं वा केवलज्ञानोत्पत्तौ शुद्धोपादानकारणं भवति । अशुद्धात्मा तु रागादीनामशुद्धनिश्चयेनाशुद्धोपादानकारणं भवतीति सूत्रार्थः । एवं चारित्रस्य
अन्वयार्थः — [द्रव्यं] द्रव्य जे काळे [येन] जे भावरूपे [परिणमति] परिणमे छे [तत्कालं] ते काळे [तन्मयं] ते -मय छे [इति] एम [प्रज्ञप्तं] (जिनेन्द्रदेवे) कह्युं छे; [तस्मात्] तेथी [धर्मपरिणतः आत्मा] धर्मपरिणत आत्मा [धर्मः मन्तव्यः] धर्म जाणवो.
Page 13 of 513
PDF/HTML Page 44 of 544
single page version
यत्खलु द्रव्यं यस्मिन्काले येन भावेन परिणमति तत् तस्मिन् काले किलौष्ण्य- परिणतायःपिण्डवत्तन्मयं भवति । ततोऽयमात्मा धर्मेण परिणतो धर्म एव भवतीति सिद्धमात्मनश्चारित्रत्वम् ।।८।।
टीकाः — खरेखर जे द्रव्य जे काळे जे भावरूपे परिणमे छे ते द्रव्य ते काळे, उष्णतारूपे परिणमेला लोखंडना गोळानी जेम, ते -मय छे; तेथी आ आत्मा धर्मे परिणम्यो थको धर्म ज छे. आ रीते आत्मानुं चारित्रपणुं सिद्ध थयुं.
भावार्थः — चारित्र आत्मानो ज भाव छे एम ७मी गाथामां कह्युं हतुं. आ गाथामां अभेदनये एम कह्युं के जेम उष्णताभावे परिणमेलो लोखंडनो गोळो ते पोते ज उष्णता छे — लोखंडनो गोळो ने उष्णता जुदां नथी, तेम चारित्रभावे परिणमेलो आत्मा पोते ज चारित्र छे. ८.
हवे जीवनुं शुभपणुं, अशुभपणुं अने शुद्धपणुं (अर्थात् जीव ज शुभ, अशुभ अने शुद्ध छे एम) नक्की करे छेः —
अन्वयार्थः — [जीवः] जीव, [परिणामस्वभावः] परिणामस्वभावी होवाथी, [यदा] ज्यारे [शुभेन वा अशुभेन] शुभ के अशुभ भावे [परिणमति] परिणमे छे [शुभः अशुभः] त्यारे शुभ के अशुभ (पोते ज) थाय छे [शुद्धेन] अने ज्यारे शुद्ध भावे परिणमे छे [तदा शुद्धः हि भवति] त्यारे शुद्ध थाय छे.
Page 14 of 513
PDF/HTML Page 45 of 544
single page version
यदाऽयमात्मा शुभेनाशुभेन वा रागभावेन परिणमति तदा जपातापिच्छराग- परिणतस्फ टिकवत् परिणामस्वभावः सन् शुभोऽशुभश्च भवति । यदा पुनः शुद्धेनारागभावेन परिणमति तदा शुद्धारागपरिणतस्फ टिकवत्परिणामस्वभावः सन् शुद्धो भवतीति सिद्धं जीवस्य शुभाशुभशुद्धत्वम् ।।९।। परिणामसब्भावो परिणामसद्भावः सन्निति । तद्यथा --यथा स्फ टिकमणिविशेषो निर्मलोऽपि जपापुष्पादि- रक्तकृष्णश्वेतोपाधिवशेन रक्तकृष्णश्वेतवर्णो भवति, तथाऽयं जीवः स्वभावेन शुद्धबुद्धैकस्वरूपोऽपि व्यवहारेण गृहस्थापेक्षया यथासंभवं सरागसम्यक्त्वपूर्वकदानपूजादिशुभानुष्ठानेन, तपोधनापेक्षया तु मूलोत्तरगुणादिशुभानुष्ठानेन परिणतः शुभो ज्ञातव्य इति । मिथ्यात्वाविरतिप्रमादकषाययोगपञ्चप्रत्यय- रूपाशुभोपयोगेनाशुभो विज्ञेयः । निश्चयरत्नत्रयात्मकशुद्धोपयोगेन परिणतः शुद्धो ज्ञातव्य इति । किंच जीवस्यासंख्येयलोकमात्रपरिणामाः सिद्धान्ते मध्यमप्रतिपत्त्या मिथ्यादृष्टयादिचतुर्दशगुणस्थानरूपेण कथिताः । अत्र प्राभृतशास्त्रे तान्येव गुणस्थानानि संक्षेपेणाशुभशुभशुद्धोपयोगरूपेण कथितानि । कथमिति चेत् ---मिथ्यात्वसासादनमिश्रगुणस्थानत्रये तारतम्येनाशुभोपयोगः, तदनन्तरमसंयतसम्यग्द्रष्टि- देशविरतप्रमत्तसंयतगुणस्थानत्रये तारतम्येन शुभोपयोगः, तदनन्तरमप्रमत्तादिक्षीणकषायान्तगुणस्थान- षटके तारतम्येन शुद्धोपयोगः, तदनन्तरं सयोग्ययोगिजिनगुणस्थानद्वये शुद्धोपयोगफलमिति
टीकाः — ज्यारे आ आत्मा शुभ के अशुभ रागभावे परिणमे छे त्यारे जासुद- पुष्पना के तमालपुष्पना (लाल के काळा) रंगे परिणमेला स्फटिकनी जेम, परिणामस्वभावी होवाथी, शुभ के अशुभ थाय छे (अर्थात् ते वखते आत्मा पोते ज शुभ के अशुभ छे); अने ज्यारे शुद्ध अरागभावे परिणमे छे त्यारे शुद्ध अरंगे (रंगरहितपणे) परिणमेला स्फटिकनी जेम, परिणामस्वभावी होवाथी, शुद्ध थाय छे. (अर्थात् ते वखते आत्मा पोते ज शुद्ध छे). ए रीते जीवनुं शुभपणुं, अशुभपणुं अने शुद्धपणुं सिद्ध थयुं.
भावार्थः — आत्मा सर्वथा कूटस्थ नथी, पण टकीने परिणमवुं तेनो स्वभाव छे; तेथी जेवा जेवा भावे ते परिणमे छे तेवो तेवो ते पोते थई जाय छे. जेम स्फटिकमणि स्वभावे निर्मळ होवा छतां ज्यारे लाल के काळा फूलना संयोगनिमित्ते परिणमे छे त्यारे लाल के काळो पोते ज थाय छे, तेम आत्मा स्वभावे शुद्धबुद्ध -एकस्वरूपी होवा छतां व्यवहारे ज्यारे गृहस्थदशामां सम्यक्त्वपूर्वक दानपूजादि शुभ अनुष्ठानरूप शुभोपयोगे अने मुनिदशामां मूळ गुण तथा उत्तर गुण वगेरे शुभ अनुष्ठानरूप शुभोपयोगे परिणमे छे त्यारे पोते ज शुभ थाय छे, अने मिथ्यात्वादि पांच प्रत्ययरूप अशुभोपयोगे परिणमे छे त्यारे पोते ज अशुभ थाय छे. वळी जेम स्फटिकमणि पोताना स्वाभाविक निर्मळ रंगे परिणमे छे त्यारे पोते ज शुद्ध थाय छे तेम आत्मा पण निश्चयरत्नत्रयात्मक शुद्धोपयोगे परिणमे छे त्यारे पोते ज शुद्ध थाय छे.
Page 15 of 513
PDF/HTML Page 46 of 544
single page version
न खलु परिणाममन्तरेण वस्तु सत्तामालम्बते । वस्तुनो द्रव्यादिभिः परिणामात् पृथगुपलम्भाभावान्निःपरिणामस्य खरश्रृङ्गकल्पत्वाद् द्रश्यमानगोरसादिपरिणामविरोधाच्च । भावार्थः ।।९।। अथ नित्यैकान्तक्षणिकैकान्तनिषेधार्थं परिणामपरिणामिनोः परस्परं कथंचिदभेदं दर्शयति — णत्थि विणा परिणामं अत्थो मुक्तजीवे तावत्कथ्यते, सिद्धपर्यायरूपशुद्धपरिणामं विना शुद्धजीवपदार्थो नास्ति । कस्मात् । संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदेऽपि प्रदेशभेदाभावात् । अत्थं विणेह परिणामो मुक्तात्मपदार्थं विना इह जगति शुद्धात्मोपलम्भलक्षणः सिद्धपर्यायरूपः शुद्धपरिणामो नास्ति । कस्मात् । संज्ञादिभेदेऽपि प्रदेशभेदाभावात् । दव्वगुणपज्जयत्थो आत्मस्वरूपं द्रव्यं, तत्रैव केवलज्ञानादयो गुणाः, सिद्धरूपः पर्यायश्च, इत्युक्तलक्षणेषु द्रव्यगुणपर्यायेषु तिष्ठतीति द्रव्यगुणपर्यायस्थो भवति । स
सिद्धांतमां जीवना असंख्य परिणामोने मध्यम वर्णनथी १४ गुणस्थानरूपे कहेवामां आव्या छे. ते गुणस्थानोने संक्षेपथी ‘उपयोग’रूपे वर्णवतां, प्रथम त्रण गुणस्थानोमां तारतम्यपूर्वक घटतो घटतो अशुभोपयोग, चोथाथी छठ्ठा गुणस्थान सुधी तारतम्यपूर्वक (वधतो वधतो) शुभोपयोग, सातमाथी बारमा गुणस्थान सुधी तारतम्यपूर्वक शुद्धोपयोग अने छेल्लां बे गुणस्थानोमां शुद्धोपयोगनुं फळ — आवुं वर्णन कथंचित् थई शके छे. ९.
अन्वयार्थः — [इह] आ लोकमां [परिणामं विना] परिणाम विना [अर्थः नास्ति] पदार्थ नथी, [अर्थं विना] पदार्थ विना [परिणामः] परिणाम नथी; [अर्थः] पदार्थ [द्रव्यगुणपर्यायस्थः] द्रव्य -गुण -पर्यायमां रहेलो अने [अस्तित्वनिर्वृत्तः] (उत्पादव्यय ध्रौव्यमय) अस्तित्वथी बनेलो छे.
टीकाः — परिणाम विना वस्तु हयाती धरती नथी, कारण के वस्तु द्रव्यादि वडे (अर्थात् द्रव्य -क्षेत्र -काळ -भावे) परिणामथी जुदी अनुभवमां (जोवामां) आवती नथी; केम
Page 16 of 513
PDF/HTML Page 47 of 544
single page version
अन्तरेण वस्तु परिणामोऽपि न सत्तामालम्बते । स्वाश्रयभूतस्य वस्तुनोऽभावे निराश्रयस्य परिणामस्य शून्यत्वप्रसङ्गात् । वस्तु पुनरूर्ध्वतासामान्यलक्षणे द्रव्ये सहभाविविशेषलक्षणेषु गुणेषु क्रमभाविविशेषलक्षणेषु पर्यायेषु व्यवस्थितमुत्पादव्ययध्रौव्यमयास्तित्वेन निर्वर्तित- निर्वृत्तिमच्च । अतः परिणामस्वभावमेव ।।१०।। कः कर्ता । अत्थो परमात्मपदार्थः, सुवर्णद्रव्यपीतत्वादिगुणकुण्डलादिपर्यायस्थसुवर्णपदार्थवत् । पुनश्च किंरूपः । अत्थित्तणिव्वत्तो शुद्धद्रव्यगुणपर्यायाधारभूतं यच्छुद्धास्तित्वं तेन निर्वृत्तोऽस्तित्वनिर्वृत्तः, सुवर्णद्रव्यगुणपर्यायास्तित्वनिर्वृत्तसुवर्णपदार्थवदिति । अयमत्र तात्पर्यार्थः । यथा ---मुक्तजीवे द्रव्यगुण- पर्यायत्रयं परस्पराविनाभूतं दर्शितं तथा संसारिजीवेऽपि मतिज्ञानादिविभावगुणेषु नरनारकादि- विभावपर्यायेषु नयविभागेन यथासंभवं विज्ञेयम्, तथैव पुद्गलादिष्वपि । एवं शुभाशुभ- शुद्धपरिणामव्याख्यानमुख्यत्वेन तृतीयस्थले गाथाद्वयं गतम् ।।१०।। अथ वीतरागसरागचारित्रसंज्ञयोः के (१) परिणाम विनानी वस्तु गधेडानां शिंगडां समान छे (२) तथा तेने, जोवामां आवता गोरस वगेरेना (दूध, दहीं आदि) परिणामो साथे १विरोध आवे छे. (जेम परिणाम विना वस्तु हयाती धरती नथी तेम) वस्तु विना परिणाम पण हयाती धरता नथी, कारण के स्व -आश्रयभूत वस्तुना अभावमां (अर्थात् पोताने आश्रयरूप जे वस्तु ते न होय तो) निराश्रय परिणामने शून्यपणानो प्रसंग आवे छे.
वळी वस्तु तो २ऊर्ध्वतासामान्यस्वरूप द्रव्यमां, सहभावी विशेषस्वरूप (साथे साथे रहेनारा विशेषो – भेदो जेमनुं स्वरूप छे एवा) गुणोमां अने क्रमभावी विशेषस्वरूप पर्यायोमां रहेली अने उत्पाद -व्यय -ध्रौव्यमय अस्तित्वथी बनेली छे; माटे वस्तु परिणाम- स्वभाववाळी ज छे.
भावार्थः — ज्यां ज्यां वस्तु जोवामां आवे छे त्यां त्यां परिणाम जोवामां आवे छे; जेम के — गोरस तेना दूध, दहीं, घी, छाश वगेरे परिणाम सहित ज जोवामां आवे छे. ज्यां परिणाम नथी त्यां वस्तु पण नथी; जेम के — काळाश, सुंवाळप वगेरे परिणाम नथी तो गधेडानां शिंगडांरूप वस्तु पण नथी. माटे सिद्ध थयुं के वस्तु परिणाम विना होती ज नथी. जेम वस्तु परिणाम विना होती नथी तेम परिणाम पण वस्तु विना होता नथी; कारण के वस्तुरूप आश्रय विना परिणाम कोना आधारे रहे? गोरसरूप आश्रय विना दूध, दहीं वगेरे परिणाम कोना आधारे थाय?
१. जो वस्तुने परिणाम विनानी मानवामां आवे तो गोरस वगेरे वस्तुओना दूध, दहीं आदि परिणामो प्रत्यक्ष देखाय छे तेनी साथे विरोध आवे.
२. काळनी अपेक्षाए टकवुं तेने अर्थात् काळ -अपेक्षित प्रवाहने ऊंचाई अथवा ऊर्ध्वता कहेवामां आवे छे. ऊर्ध्वतासामान्य अर्थात् अनादि -अनंत ऊंचो (काळ -अपेक्षित) प्रवाहसामान्य ते द्रव्य.
Page 17 of 513
PDF/HTML Page 48 of 544
single page version
अथ चारित्रपरिणामसंपर्कसम्भववतोः शुद्धशुभपरिणामयोरुपादानहानाय फल- मालोचयति —
वस्तुस्वभावश्चेति गृह्यते । स एव धर्मः पर्यायान्तरेण चारित्रं भण्यते । ‘चारित्तं खलु धम्मो’ इति
वळी वस्तु तो द्रव्य -गुण -पर्यायमय छे. त्यां त्रैकालिक ऊर्ध्व प्रवाहसामान्य ते द्रव्य छे, साथे साथे रहेनारा भेदो ते गुणो छे अने क्रमे क्रमे थता भेदो ते पर्यायो छे. आवां द्रव्य, गुण ने पर्यायनी एकता विनानी कोई वस्तु होती नथी. बीजी रीते कहीए तो, वस्तु उत्पाद -व्यय -ध्रौव्यमय छे अर्थात् ते ऊपजे छे, विणसे छे अने टके छे. आम ते द्रव्य- गुण -पर्यायमय अने उत्पाद -व्यय -ध्रौव्यमय होवाथी, तेमां क्रिया (परिणमन) थया ज करे छे. माटे परिणाम वस्तुनो स्वभाव ज छे. १०.
हवे जेमने चारित्रपरिणाम साथे संपर्क (संबंध) छे एवा जे शुद्ध अने शुभ (बे प्रकारना) परिणामो तेमना ग्रहण तथा त्याग माटे ( – शुद्ध परिणामने ग्रहवा अने शुभ परिणामने छोडवा माटे) तेमनुं फळ विचारे छेः —
अन्वयार्थः — [धर्मेण परिणतात्मा] धर्मे परिणमेला स्वरूपवाळो [आत्मा] आत्मा [यदि] जो [शुद्धसंप्रयोगयुतः] शुद्ध उपयोगमां जोडायेलो होय तो [निर्वाणसुखं] मोक्षना सुखने [प्राप्नोति] पामे छे [शुभोपयुक्तः वा] अने जो शुभ उपयोगवाळो होय तो [स्वर्गसुखं] स्वर्गना सुखने (बंधने) पामे छे. प्र. ३
Page 18 of 513
PDF/HTML Page 49 of 544
single page version
यदायमात्मा धर्मपरिणतस्वभावः शुद्धोपयोगपरिणतिमुद्वहति तदा निःप्रत्यनीकशक्तितया स्वकार्यकरणसमर्थचारित्रः साक्षान्मोक्षमवाप्नोति । यदा तु धर्मपरिणतस्वभावोऽपि शुभोप- योगपरिणत्या संगच्छते तदा सप्रत्यनीकशक्तितया स्वकार्यकरणासमर्थः कथंचिद्विरुद्ध- कार्यकारिचारित्रः शिखितप्तघृतोपसिक्तपुरुषो दाहदुःखमिव स्वर्गसुखबन्धमवाप्नोति । अतः शुद्धोपयोग उपादेयः शुभोपयोगो हेयः ।।११।।
च द्विधा भवति । तत्र यच्छुद्धसंप्रयोगशब्दवाच्यं शुद्धोपयोगस्वरूपं वीतरागचारित्रं तेन निर्वाणं लभते । निर्विकल्पसमाधिरूपशुद्धोपयोगशक्त्यभावे सति यदा शुभोपयोगरूपसरागचारित्रेण परिणमति तदा
टीकाः — ज्यारे आ आत्मा धर्मपरिणत स्वभाववाळो वर्ततो थको शुद्धोपयोग- परिणतिने वहन करे छे — टकावी राखे छे त्यारे, जे विरोधी शक्ति विनानुं होवाने लीधे पोतानुं कार्य करवाने समर्थ छे एवा चारित्रवाळो होवाथी, (ते) साक्षात् मोक्षने पामे छे; अने ज्यारे ते धर्मपरिणत स्वभाववाळो होवा छतां शुभोपयोगपरिणति साथे जोडाय छे त्यारे, जे ✽
विरुद्ध कार्य करनारुं छे एवा चारित्रवाळो होवाथी, जेम अग्निथी गरम थयेलुं घी जेना उपर छांटवामां आव्युं होय ते पुरुष दाहदुःखने पामे छे तेम, स्वर्गसुखना बंधने पामे छे. आथी शुद्धोपयोग उपादेय छे अने शुभोपयोग हेय छे.
भावार्थः — जेम घी स्वभावे शीतळता उत्पन्न करनारुं होवा छतां गरम घीथी दझाय छे, तेम चारित्र स्वभावे मोक्ष करनारुं होवा छतां सराग चारित्रथी बंध थाय छे. जेम ठंडुं घी शीतळता उत्पन्न करे छे, तेम वीतराग चारित्र साक्षात् मोक्षनुं कारण छे. ११.
हवे चारित्रपरिणाम साथे संपर्क विनानो होवाथी जे अत्यंत हेय छे एवा अशुभ परिणामनुं फळ विचारे छेः —
Page 19 of 513
PDF/HTML Page 50 of 544
single page version
यदायमात्मा मनागपि धर्मपरिणतिमनासादयन्नशुभोपयोगपरिणतिमालम्बते तदा कुमनुष्यतिर्यङ्नारकभ्रमणरूपं दुःखसहस्रबन्धमनुभवति । ततश्चारित्रलवस्याप्यभावादत्यन्तहेय एवायमशुभोपयोग इति ।।१२।।
एवमयमपास्तसमस्तशुभाशुभोपयोगवृत्तिः शुद्धोपयोगवृत्तिमात्मसात्कुर्वाणः शुद्धोपयोगा- धिकारमारभते । तत्र शुद्धोपयोगफलमात्मनः प्रोत्साहनार्थमभिष्टौति — पूर्वमनाकुलत्वलक्षणपारमार्थिकसुखविपरीतमाकुलत्वोत्पादकं स्वर्गसुखं लभते । पश्चात् परम- समाधिसामग्रीसद्भावे मोक्षं च लभते इति सूत्रार्थः ।।११।। अथ चारित्रपरिणामासंभवादत्यन्त- हेयस्याशुभोपयोगस्य फलं दर्शयति ---असुहोदएण अशुभोदयेन आदा आत्मा कुणरो तिरियो भवीय णेरइयो कुनरस्तिर्यङ्नारको भूत्वा । किं करोति । दुक्खसहस्सेहिं सदा अभिद्दुदो भमदि अच्चंतं दुःखसहस्रैः सदा सर्वकालमभिद्रुतः कदर्थितः पीडितः सन् संसारे अत्यन्तं भ्रमतीति । तथाहि ---निर्विकारशुद्धात्म- तत्त्वरुचिरूपनिश्चयसम्यक्त्वस्य तत्रैव शुद्धात्मन्यविक्षिप्तचित्तवृत्तिरूपनिश्चयचारित्रस्य च विलक्षणेन विपरीताभिनिवेशजनकेन द्रष्टश्रुतानुभूतपञ्चेन्द्रियविषयाभिलाषतीव्रसंक्लेशरूपेण चाशुभोपयोगेन यदुपार्जितं पापकर्म तदुदयेनायमात्मा सहजशुद्धात्मानन्दैकलक्षणपारमार्थिकसुखविपरीतेन दुःखेन दुःखितः सन् स्वस्वभावभावनाच्युतो भूत्वा संसारेऽत्यन्तं भ्रमतीति तात्पर्यार्थः । एवमुपयोगत्रय- फलकथनरूपेण चतुर्थस्थले गाथाद्वयं गतम् ।।१२।। अथ शुभाशुभोपयोगद्वयं निश्चयनयेन हेयं ज्ञात्वा शुद्धोपयोगाधिकारं प्रारभमाणः, शुद्धात्मभावनामात्मसात्कुर्वाणः सन् जीवस्य प्रोत्साहनार्थं शुद्धो- पयोगफलं प्रकाशयति । अथवा द्वितीयपातनीका --यद्यपि शुद्धोपयोगफलमग्रे ज्ञानं सुखं च संक्षेपेण
अन्वयार्थः — [अशुभोदयेन] अशुभ उदयथी [आत्मा] आत्मा [कुनरः] कुमनुष्य (हलको मनुष्य), [तिर्यग्] तिर्यंच [नैरयिकः] अने नारक [भूत्वा] थईने [दुःखसहस्रैः] हजारो दुःखोथी [सदा अभिद्रुतः] सदा पीडित थतो [अत्यंतं भ्रमति] (संसारमां) अत्यंत भमे छे.
टीकाः — ज्यारे आ आत्मा जरा पण धर्मपरिणतिने नहि प्राप्त करतो थको अशुभोपयोगपरिणतिने अवलंबे छे, त्यारे ते कुमनुष्यपणे, तिर्यंचपणे अने नारकपणे परिभ्रमणरूप हजारो दुःखोना बंधने अनुभवे छे; तेथी चारित्रना लेशमात्रनो पण अभाव होवाथी आ अशुभोपयोग अत्यंत हेय ज छे. १२.
आ रीते आ (भगवान कुंदकुंदाचार्यदेव) समस्त शुभाशुभोपयोगवृत्तिने (शुभ उपयोगरूप अने अशुभ उपयोगरूप परिणतिने) ✽अपास्त करीने ( – तिरस्कारीने)
Page 20 of 513
PDF/HTML Page 51 of 544
single page version
अइसयमादसमुत्थं विसयातीदं अणोवममणंतं । अव्वुच्छिण्णं च सुहं सुद्धुवओगप्पसिद्धाणं ।।१३।।
आसंसारापूर्वपरमाद्भुताह्लादरूपत्वादात्मानमेवाश्रित्य प्रवृत्तत्वात्पराश्रयनिरपेक्षत्वादत्यन्त- विलक्षणत्वात्समस्तायतिनिरपायित्वान्नैरन्तर्यप्रवर्तमानत्वाच्चातिशयवदात्मसमुत्थं विषयातीत- विस्तरेण च कथयति तथाप्यत्रापि पीठिकायां सूचनां करोति । अथवा तृतीयपातनिका ---पूर्वं शुद्धोपयोगफलं निर्वाणं भणितमिदानीं पुनर्निर्वाणस्य फलमनन्तसुखं कथयतीति पातनिकात्रयस्यार्थं मनसि धृत्वा सूत्रमिदं प्रतिपादयति ---अइसयं आसंसाराद्देवेन्द्रादिसुखेभ्योऽप्यपूर्वाद्भुतपरमाह्लादरूपत्वाद- तिशयस्वरूपं, आदसमुत्थं रागादिविकल्परहितस्वशुद्धात्मसंवित्तिसमुत्पन्नत्वादात्मसमुत्थं, विसयातीदं निर्विषयपरमात्मतत्त्वप्रतिपक्षभूतपञ्चेन्द्रियविषयातीतत्वाद्विषयातीतं, अणोवमं निरुपमपरमानन्दैकलक्षण- त्वेनोपमारहितत्वादनुपमं, अणंतं अनन्तागामिकाले विनाशाभावादप्रमितत्वाद्वाऽनन्तं, अव्वुच्छिण्णं च शुद्धोपयोगवृत्तिने आत्मसात् (आत्मरूप, पोतारूप) करता थका शुद्धोपयोग -अधिकार शरू करे छे. तेमां (प्रथम) शुद्धोपयोगना फळने आत्माना प्रोत्साहन माटे प्रशंसे छेः –
अन्वयार्थः — [शुद्धोपयोगप्रसिद्धानां] शुद्धोपयोगथी ✽निष्पन्न थयेला आत्माओनुं (केवळीभगवंतोनुं अने सिद्धभगवंतोनुं) [सुखं] सुख [अतिशयं] अतिशय, [आत्मसमुत्थं] आत्मोत्पन्न, [विषयातीतं] विषयातीत (अतीन्द्रिय), [अनौपम्यं] अनुपम (उपमा विनानुं), [अनन्तं] अनंत [अव्युच्छिन्नं च] अने अविच्छिन्न (अतूटक) छे.
टीकाः — (१) अनादि संसारथी जे आह्लाद पूर्वे कदी अनुभवायो नथी एवा अपूर्व, परम अद्भुत आह्लादरूप होवाथी ‘अतिशय’, (२) आत्माने ज आश्रय करीने (स्वाश्रित) प्रवर्ततुं होवाथी ‘आत्मोत्पन्न’, (३) पराश्रयथी निरपेक्ष होवाथी ( – स्पर्श, रस, गंध, वर्ण अने शब्दना तथा संकल्प -विकल्पना आश्रयनी अपेक्षा विनानुं होवाथी) ‘विषयातीत’, (४) अत्यंत विलक्षण होवाथी (अर्थात् बीजां सुखोथी तद्दन भिन्न लक्षणवाळुं *निष्पन्न थवुं = नीपजवुं; फळरूप थवुं; सिद्ध थवुं. (शुद्धोपयोगथी निष्पन्न थयेला एटले शुद्धोपयोगरूप कारणथी कार्यरूप थयेला.)
Page 21 of 513
PDF/HTML Page 52 of 544
single page version
मनौपम्यमनन्तमव्युच्छिन्नं च शुद्धोपयोगनिष्पन्नानां सुखमतस्तत्सर्वथा प्रार्थनीयम् ।।१३।।
प्रतपनाद्विजयनात्तपःसंयुक्तः । विगदरागो वीतरागशुद्धात्मभावनाबलेन समस्तरागादिदोषरहितत्वाद्वि-
अने (६) अंतर पड्या विना प्रवर्ततुं होवाथी ‘अविच्छिन्न’ — आवुं शुद्धोपयोगथी निष्पन्न
अन्वयार्थः — [सुविदितपदार्थ सूत्रः] जेमणे (निज शुद्ध आत्मादि) पदार्थोने अने सूत्रोने सारी रीते जाण्यां छे, [संयमतपःसंयुतः] जे संयम अने तप सहित छे, [विगतरागः] जे वीतराग अर्थात् रागरहित छे [समसुखदुःखः] अने जेमने सुख -दुःख समान छे, [श्रमणः] एवा श्रमणने (मुनिवरने) [शुद्धोपयोगः इति भणितः] ‘शुद्धोपयोगी’ कहेवामां आव्या छे.
Page 22 of 513
PDF/HTML Page 53 of 544
single page version
सूत्रार्थज्ञानबलेन स्वपरद्रव्यविभागपरिज्ञानश्रद्धानविधानसमर्थत्वात्सुविदितपदार्थसूत्रः । सकलषड्जीवनिकायनिशुम्भनविकल्पात्पंचेन्द्रियाभिलाषविकल्पाच्च व्यावर्त्यात्मनः शुद्धस्वरूपे संयमनात्, स्वरूपविश्रान्तनिस्तरङ्गचैतन्यप्रतपनाच्च संयमतपःसंयुतः । सकलमोहनीयविपाक- विवेकभावनासौष्ठवस्फु टीकृतनिर्विकारात्मस्वरूपत्वाद्विगतरागः । परमकलावलोकनाननुभूयमान- गतरागः । समसुहदुक्खो निर्विकारनिर्विकल्पसमाधेरुद्गता समुत्पन्ना तथैव परमानन्दसुखरसे लीना तल्लया निर्विकारस्वसंवित्तिरूपा या तु परमकला तदवष्टम्भेनेष्टानिष्टेन्द्रियविषयेषु हर्षविषादरहितत्वात्सम- सुखदुःखः । समणो एवंगुणविशिष्टः श्रमणः परममुनिः भणिदो सुद्धोवओगो त्ति शुद्धोपयोगो भणित इत्यभिप्रायः ।।१४।। एवं शुद्धोपयोगफलभूतानन्तसुखस्य शुद्धोपयोगपरिणतपुरुषस्य च कथनरूपेण पञ्चमस्थले गाथाद्वयं गतम् ।।
टीकाः — सूत्रोना अर्थना ज्ञानबळ वडे स्वद्रव्य अने परद्रव्यना विभागना १परिज्ञानमां, श्रद्धानमां अने विधानमां (आचरणमां) समर्थ होवाथी (अर्थात् स्वद्रव्य ने परद्रव्यनुं भिन्नपणुं जाण्युं होवाथी, श्रद्ध्युं होवाथी अने अमलमां मूक्युं होवाथी) जे (श्रमण) ‘पदार्थोने अने (पदार्थोना प्रतिपादक) सूत्रोने जेमणे सारी रीते जाण्यां छे एवा’ छे, समस्त छ जीवनिकायने हणवाना विकल्पथी अने पांच इन्द्रियो संबंधी अभिलाषाना विकल्पथी आत्माने २व्यावृत्त करीने आत्मानुं शुद्ध स्वरूपमां संयमन कर्युं होवाथी अने ३स्वरूपविश्रांत ४निस्तरंग चैतन्य ५प्रतपतुं होवाथी जे ‘संयम अने तप सहित’ छे, सकळ मोहनीयना विपाकथी भेदनी भावनाना उत्कृष्टपणा वडे (अर्थात् समस्त मोहनीयकर्मना उदयथी भिन्नपणानी उत्कृष्ट भावना वडे) निर्विकार आत्मस्वरूपने प्रगट कर्युं होवाथी जे ‘वीतराग’ छे, अने परम कळाना अवलोकनने लीधे शातावेदनीय तथा अशातावेदनीयना विपाकथी नीपजतां जे सुख -दुःख ते सुख -दुःखजनित परिणामनी विषमता नहि अनुभवाती होवाथी (अर्थात् परम सुख -रसमां लीन निर्विकार स्वसंवेदनरूप परम कळाना अनुभवने १. परिज्ञान = पूरुं ज्ञान; ज्ञान. २. व्यावृत्त करीने = पाछो वाळीने; अटकावीने; अलग करीने. ३. स्वरूपविश्रांत = स्वरूपमां ठरी गयेलुं. ४. निस्तरंग = तरंग विनानुं; चंचळता रहित; शांत; विकल्प वगरनुं. ५. प्रतपवुं = प्रतापवंत होवुं; झळहळवुं; देदीप्यमान होवुं.
Page 23 of 513
PDF/HTML Page 54 of 544
single page version
सातासातवेदनीयविपाकनिर्वर्तितसुखदुःखजनितपरिणामवैषम्यत्वात्समसुखदुःखः श्रमणः शुद्धो- पयोग इत्यभिधीयते ।।१४।।
चेति ‘पक्खीणघाइकम्मो’ इति प्रभृति गाथाद्वयम् । एवं द्वितीयान्तराधिकारे स्थलचतुष्टयेन समुदाय-
हवे शुद्धोपयोगनी प्राप्ति पछी तुरत ज (अंतर पड्या विना) थती शुद्ध आत्म- स्वभावनी (केवळज्ञाननी) प्राप्तिने प्रशंसे छे.
अन्वयार्थः — [यः] जे [उपयोगविशुद्धः] उपयोगविशुद्ध (अर्थात् शुद्धोपयोगी) छे, [आत्मा] ते आत्मा [विगतावरणान्तरायमोहरजाः] ज्ञानावरण, दर्शनावरण, अंतराय अने मोहरूप रजथी रहित [स्वयमेव भूतः] स्वयमेव थयो थको [ज्ञेयभूतानां] ज्ञेयभूत पदार्थोना [पारं याति] पारने पामे छे. १. समसुखदुःख = सुख अने दुःख (अर्थात् इष्ट तेम ज अनिष्ट संयोग) बंने जेमने समान छे
Page 24 of 513
PDF/HTML Page 55 of 544
single page version
यो हि नाम चैतन्यपरिणामलक्षणेनोपयोगेन यथाशक्ति विशुद्धो भूत्वा वर्तते स खलु प्रतिपदमुद्भिद्यमानविशिष्टविशुद्धिशक्तिरुद्ग्रन्थितासंसारबद्धदृढतरमोहग्रन्थितयात्यन्तनिर्विकारचैतन्यो निरस्तसमस्तज्ञानदर्शनावरणान्तरायतया निःप्रतिघविजृम्भितात्मशक्तिश्च स्वयमेव भूतो ज्ञेयत्वमापन्नानामन्तमवाप्नोति । इह कि लात्मा ज्ञानस्वभावो ज्ञानं तु ज्ञेयमात्रं; ततः समस्त- ज्ञेयान्तर्वर्तिज्ञानस्वभावमात्मानमात्मा शुद्धोपयोगप्रसादादेवासादयति ।।१५।। पातनिका । तद्यथा ---अथ शुद्धोपयोगलाभानन्तरं केवलज्ञानं भवतीति कथयति । अथवा द्वितीयपातनिका ---कुन्दकुन्दाचार्यदेवाः सम्बोधनं कुर्वन्ति, हे शिवकुमारमहाराज, कोऽप्यासन्नभव्यः संक्षेपरुचिः पीठिकाव्याख्यानमेव श्रुत्वात्मकार्यं करोति, अन्यः कोऽपि पुनर्विस्तररुचिः शुद्धोपयोगेन संजातसर्वज्ञस्य ज्ञानसुखादिकं विचार्य पश्चादात्मकार्यं करोतीति व्याख्याति ---उवओगविसुद्धो जो उपयोगेन शुद्धोपयोगेन परिणामेन विशुद्धो भूत्वा वर्तते यः विगदावरणंतरायमोहरओ भूदो विगतावरणान्तरायमोहरजोभूतः सन् । कथम् । सयमेव निश्चयेन स्वयमेव आदा स पूर्वोक्त आत्मा जादि याति गच्छति । किं । परं पारमवसानम् । केषाम् । णेयभूदाणं ज्ञेयभूतपदार्थानाम् । सर्वं जानातीत्यर्थः । अतो विस्तर : — यो निर्मोहशुद्धात्मसंवित्तिलक्षणेन शुद्धोपयोगसंज्ञेनागमभाषया पृथक्त्ववितर्क- वीचारप्रथमशुक्लध्यानेन पूर्वं निरवशेषमोहक्षपणं कृत्वा तदनन्तरं रागादिविकल्पोपाधिरहितस्वसंवित्ति- लक्षणेनैकत्ववितर्कावीचारसंज्ञद्वितीयशुक्लध्यानेन क्षीणकषायगुणस्थानेऽन्तर्मुहूर्तकालं स्थित्वा तस्यै- वान्त्यसमये ज्ञानदर्शनावरणवीर्यान्तरायाभिधानघातिकर्मत्रयं युगपद्विनाशयति, स जगत्त्रयकालत्रय- वर्तिसमस्तवस्तुगतानन्तधर्माणां युगपत्प्रकाशकं केवलज्ञानं प्राप्नोति । ततः स्थितं शुद्धोपयोगात्सर्वज्ञो भवतीति ।।१५।। अथ शुद्धोपयोगजन्यस्य शुद्धात्मस्वभावलाभस्य भिन्नकारक निरपेक्षत्वेनात्माधीनत्वं
टीकाः — जे (आत्मा) चैतन्यपरिणामस्वरूप उपयोग वडे यथाशक्ति विशुद्ध थईने वर्ते छे ते (आत्मा), जेने पदे पदे ( – पगले पगले, पर्याये पर्याये) *विशिष्ट विशुद्धिशक्ति प्रगट थती जाय छे एवो होवाने लीधे, अनादि संसारथी बंधायेली द्रढतर मोहग्रंथि छूटी जवाथी अत्यंत निर्विकार चैतन्यवाळो अने समस्त ज्ञानावरण, दर्शनावरण तथा अंतराय नष्ट थवाथी निर्विघ्न खीलेली आत्मशक्तिवाळो स्वयमेव थयो थको, ज्ञेयपणाने पामेला (पदार्थो)ना अंतने पामे छे.
अहीं (एम कह्युं के), आत्मा ज्ञानस्वभाव छे अने ज्ञान ज्ञेयप्रमाण छे; तेथी समस्त ज्ञेयोनी अंदर पेसनारुं (अर्थात् तेमने जाणनारुं) ज्ञान जेनो स्वभाव छे एवा आत्माने आत्मा शुद्धोपयोगना प्रसादथी ज प्राप्त करे छे.
Page 25 of 513
PDF/HTML Page 56 of 544
single page version
अथ शुद्धोपयोगजन्यस्य शुद्धात्मस्वभावलाभस्य कारकान्तरनिरपेक्षतयाऽत्यन्त- मात्मायत्तत्वं द्योतयति —
अयं खल्वात्मा शुद्धोपयोगभावनानुभावप्रत्यस्तमितसमस्तघातिकर्मतया समुपलब्ध- शुद्धानन्तशक्तिचित्स्वभावः, शुद्धानन्तशक्तिज्ञायकस्वभावेन स्वतन्त्रत्वाद्गृहीतकर्तृत्वाधिकारः, प्रकाशयति — तह सो लद्धसहावो यथा निश्चयरत्नत्रयलक्षणशुद्धोपयोगप्रसादात्सर्वं जानाति तथैव सः पूर्वोक्तलब्धशुद्धात्मस्वभावः सन् आदा अयमात्मा हवदि सयंभु त्ति णिद्दिट्ठो स्वयम्भूर्भवतीति निर्दिष्टः कथितः । किंविशिष्टो भूतः । सव्वण्हू सव्वलोगपदिमहिदो भूदो सर्वज्ञः सर्वलोकपतिमहितश्च भूतः संजातः । ए रीते मोहनो क्षय करी निर्विकार चेतनावाळो थईने, बारमा गुणस्थानना छेल्ला समये ज्ञानावरण, दर्शनावरण अने अंतरायनो युगपद् क्षय करी सर्व ज्ञेयोने जाणनारा केवळज्ञानने प्राप्त करे छे. आ रीते शुद्धोपयोगथी ज शुद्धात्मस्वभावनो लाभ थाय छे. १५.
हवे शुद्धोपयोगथी थती शुद्धात्मस्वभावनी प्राप्ति अन्य कारकोथी निरपेक्ष ( – स्वतंत्र) होवाथी अत्यंत आत्माधीन छे ( – लेशमात्र पराधीन नथी) एम प्रकाशे छेः —
अन्वयार्थः — [तथा] ए रीते [सः आत्मा] ते आत्मा [लब्धस्वभावः] स्वभावने पामेलो, [सर्वज्ञः] सर्वज्ञ [सर्वलोकपतिमहितः] अने १सर्व (त्रणे) लोकना अधिपतिओथी पूजित [स्वयमेव भूतः] स्वयमेव थयो होवाथी [स्वयंभूः भवति] ‘स्वयंभू’ छे [इति निर्दिष्टः] एम जिनेन्द्रदेवे कह्युं छे.
टीकाः — शुद्ध उपयोगनी भावनाना प्रभावथी समस्त घातिकर्मो नष्ट थयां होवाथी जेणे शुद्ध अनंतशक्तिवाळो चैतन्यस्वभाव प्राप्त कर्यो छे एवो आ (पूर्वोक्त) आत्मा, (१) शुद्ध अनंतशक्तिवाळा ज्ञायकस्वभावने लीधे स्वतंत्र होवाथी जेणे कर्तापणानो अधिकार १. सर्व लोकना अधिपतिओ = त्रणे लोकना स्वामीओ — सुरेन्द्रो, असुरेन्द्रो ने चक्रवर्तीओ. प्र. ४
Page 26 of 513
PDF/HTML Page 57 of 544
single page version
शुद्धानन्तशक्तिज्ञानविपरिणमनस्वभावेन प्राप्यत्वात् कर्मत्वं कलयन्, शुद्धानन्तशक्तिज्ञान- विपरिणमनस्वभावेन साधकतमत्वात् करणत्वमनुबिभ्राणः, शुद्धानन्तशक्तिज्ञानविपरिणमन- स्वभावेन कर्मणा समाश्रियमाणत्वात् संप्रदानत्वं दधानः, शुद्धानन्तशक्तिज्ञानविपरिणमनसमये पूर्वप्रवृत्तविकलज्ञानस्वभावापगमेऽपि सहजज्ञानस्वभावेन ध्रुवत्वालम्बनादपादानत्वमुपाददानः, शुद्धानन्तशक्तिज्ञानविपरिणमनस्वभावस्याधारभूतत्वादधिकरणत्वमात्मसात्कुर्वाणः, स्वयमेव षटकारकीरूपेणोपजायमानः, उत्पत्तिव्यपेक्षया द्रव्यभावभेदभिन्नघातिकर्माण्यपास्य स्वयमेवा- विर्भूतत्वाद्वा स्वयंभूरिति निर्दिश्यते । अतो न निश्चयतः परेण सहात्मनः कारकत्व- कथम् । सयमेव निश्चयेन स्वयमेवेति । तथाहि — अभिन्नकारकचिदानन्दैकचैतन्यस्वभावेन स्वतन्त्रत्वात् कर्ता भवति । नित्यानन्दैकस्वभावेन स्वयं प्राप्यत्वात् कर्मकारकं भवति । शुद्धचैतन्यस्वभावेन साधकतमत्वात्करणकारकं भवति । निर्विकारपरमानन्दैकपरिणतिलक्षणेन शुद्धात्मभावरूपकर्मणा ग्रहण कर्यो छे एवो, (२) शुद्ध अनंतशक्तिवाळा ज्ञानरूपे परिणमवाना स्वभावने लीधे पोते ज प्राप्य होवाथी ( – पोते ज प्राप्त थतो होवाथी) कर्मपणाने अनुभवतो, (३) शुद्ध अनंतशक्तिवाळा ज्ञानरूपे परिणमवाना स्वभावने लीधे पोते ज साधकतम ( – उत्कृष्ट साधन) होवाथी करणपणाने धरतो, (४) शुद्ध अनंतशक्तिवाळा ज्ञानरूपे परिणमवाना स्वभावने लीधे पोते ज कर्म वडे समाश्रित थतो होवाथी (अर्थात् कर्म पोताने ज देवामां आवतुं होवाथी) संप्रदानपणाने धारण करतो, (५) शुद्ध अनंतशक्तिवाळा ज्ञानरूपे परिणमवाना समये पूर्वे प्रवर्तेला १विकळज्ञानस्वभावनो नाश थवा छतां सहजज्ञानस्वभाव वडे पोते ज ध्रुवपणाने अवलंबतो होवाथी अपादानपणाने धारण करतो, अने (६) शुद्ध अनंतशक्तिवाळा ज्ञानरूपे परिणमवाना स्वभावनो पोते ज आधार होवाथी अधिकरणपणाने आत्मसात् करतो — (ए रीते) स्वयमेव छ कारकरूप थतो होवाथी, अथवा उत्पत्ति -अपेक्षाए २द्रव्य -भावभेदे भिन्न घातिकर्मोने दूर करीने स्वयमेव आविर्भूत थयो होवाथी, ‘स्वयंभू’ कहेवाय छे.
आथी एम कह्युं के — निश्चयथी परनी साथे आत्माने कारकपणानो संबंध नथी, के जेथी शुद्धात्मस्वभावनी प्राप्तिने माटे सामग्री ( – बाह्य साधनो) शोधवानी व्यग्रताथी जीवो (नकामा) परतंत्र थाय छे. १. विकळ ज्ञान = अपूर्ण (मति -श्रुतादि) ज्ञान २. द्रव्य -भावभेदे भिन्न घातिकर्मो = द्रव्य ने भाव — एवा बे भेदवाळां घातिकर्मो; द्रव्य घातिकर्मो
Page 27 of 513
PDF/HTML Page 58 of 544
single page version
सम्बन्धोऽस्ति, यतः शुद्धात्मस्वभावलाभाय सामग्रीमार्गणव्यग्रतया परतंत्रैर्भूयते ।।१६।। समाश्रियमाणत्वात्संप्रदानं भवति । तथैव पूर्वमत्यादिज्ञानविकल्पविनाशेऽप्यखण्डितैकचैतन्य- प्रकाशेनाविनश्वरत्वादपादानं भवति । निश्चयशुद्धचैतन्यादिगुणस्वभावात्मनः स्वयमेवाधारत्वादधिकरणं भवतीत्यभेदषट्कारकीरूपेण स्वत एव परिणममाणः सन्नयमात्मा परमात्मस्वभाव-
भावार्थः — कर्ता, कर्म, करण, संप्रदान, अपादान अने अधिकरण — ए छ कारकोनां नाम छे. जे स्वतंत्रपणे (स्वाधीनपणे) करे ते कर्ता; कर्ता जेने पहोंचे — प्राप्त करे ते कर्म; साधकतम अर्थात् उत्कृष्ट साधन ते करण; कर्म जेने देवामां आवे अथवा जेना माटे करवामां आवे ते संप्रदान; जेमांथी कर्म करवामां आवे एवी ध्रुव वस्तु ते अपादान; जेमां अर्थात् जेना आधारे कर्म करवामां आवे ते अधिकरण. आ छ कारको व्यवहार अने निश्चय एम बे प्रकारनां छे. ज्यां परना निमित्तथी कार्यनी सिद्धि कहेवामां आवे त्यां व्यवहार कारको छे अने ज्यां पोताना ज उपादान कारणथी कार्यनी सिद्धि कहेवामां आवे त्यां निश्चय कारको छे.
व्यवहार कारकोनुं द्रष्टांत आ प्रमाणे छेः कुंभार कर्ता छे; घडो कर्म छे; दंड, चक्र, दोरी वगेरे करण छे; जळ भरनार माटे कुंभार घडो करे छे तेथी जळ भरनार संप्रदान छे; टोपलामांथी माटी लईने घडो करे छे तेथी टोपलो अपादान छे; जमीनना आधारे घडो करे छे तेथी जमीन अधिकरण छे. आमां बधांय कारको जुदां जुदां छे. अन्य कर्ता छे, अन्य कर्म छे, अन्य करण छे, अन्य संप्रदान, अन्य अपादान अने अन्य अधिकरण छे. परमार्थे कोई द्रव्य कोईनुं कर्ताहर्ता थई शक्तुं नथी माटे आ व्यवहार छ कारको असत्य छे. तेओ मात्र उपचरित असद्भूत व्यवहारनयथी कहेवामां आवे छे. निश्चयथी कोई द्रव्यने अन्य द्रव्य साथे कारकपणानो संबंध छे ज नहि.
निश्चय कारकोनुं द्रष्टांत आ प्रमाणे छेः माटी स्वतंत्रपणे घडारूप कार्यने पहोंचे छे — प्राप्त करे छे तेथी माटी कर्ता छे अने घडो कर्म छे; अथवा, घडो माटीथी अभिन्न होवाथी माटी पोते ज कर्म छे; पोताना परिणमनस्वभावथी माटीए घडो कर्यो तेथी माटी पोते ज करण छे; माटीए घडारूप कर्म पोताने ज आप्युं तेथी माटी पोते ज संप्रदान छे; माटीए पोतानामांथी पिंडरूप अवस्था नष्ट करीने घडारूप कर्म कर्युं अने पोते तो ध्रुव रही तेथी पोते ज अपादान छे; माटीए पोताना ज आधारे घडो कर्यो तेथी पोते ज अधिकरण छे. आ रीते निश्चयथी छ ये कारको एक ज द्रव्यमां छे. परमार्थे एक द्रव्य बीजाने सहाय नहि करी शकतुं होवाथी अने द्रव्य पोते ज, पोताने, पोतानाथी, पोताने माटे, पोतानामांथी, पोतानामां करतुं होवाथी आ निश्चय छ कारको ज परम सत्य छे.
उपर्युक्त रीते द्रव्य पोते ज पोतानी अनंत शक्तिरूप संपदाथी परिपूर्ण होवाथी पोते ज छ कारकरूप थईने पोतानुं कार्य निपजाववाने समर्थ छे; तेने बाह्य सामग्री कांई
Page 28 of 513
PDF/HTML Page 59 of 544
single page version
अथ स्वायम्भुवस्यास्य शुद्धात्मस्वभावलाभस्यात्यन्तमनपायित्वं कथंचिदुत्पाद- व्ययध्रौव्ययुक्तत्वं चालोचयति —
केवलज्ञानोत्पत्तिप्रस्तावे यतो भिन्नकारकं नापेक्षते ततः स्वयंभूर्भवतीति भावार्थः ।।१६।। एवं सर्वज्ञमुख्यत्वेन प्रथमगाथा । स्वयंभूमुख्यत्वेन द्वितीया चेति प्रथमस्थले गाथाद्वयं गतम् ।। अथास्य भगवतो द्रव्यार्थिकनयेन नित्यत्वेऽपि पर्यायार्थिकनयेनानित्यत्वमुपदिशति — भंगविहूणो य भवो भङ्ग- विहीनश्च भवः जीवितमरणादिसमताभावलक्षणपरमोपेक्षासंयमरूपशुद्धोपयोगेनोत्पन्नो योऽसौ भवः केवलज्ञानोत्पादः । स किंविशिष्टः । भङ्गविहिनो विनाशरहितः । संभवपरिवज्जिदो विणासो त्ति संभवपरिवर्जितो विनाश इति । योऽसौ मिथ्यात्वरागादिसंसरणरूपसंसारपर्यायस्य विनाशः । स मदद करी शकती नथी. माटे केवळज्ञान प्राप्त करवा इच्छनार आत्माए बाह्य सामग्रीनी अपेक्षा राखी परतंत्र थवुं निरर्थक छे. शुद्धोपयोगमां लीन आत्मा पोते ज छ कारकरूप थईने केवळज्ञान प्राप्त करे छे. ते आत्मा पोते अनंत शक्तिवाळा ज्ञायकस्वभाव वडे स्वतंत्र होवाथी पोते ज कर्ता छे; पोते अनंत शक्तिवाळा केवळज्ञानने प्राप्त करतो होवाथी केवळज्ञान कर्म छे, अथवा केवळज्ञानथी पोते अभिन्न होवाथी आत्मा पोते ज कर्म छे; पोताना अनंत शक्तिवाळा परिणमनस्वभावरूप उत्कृष्ट साधन वडे केवळज्ञान करतो होवाथी आत्मा पोते ज करण छे; पोताने ज केवळज्ञान देतो होवाथी आत्मा पोते ज संप्रदान छे; पोतानामांथी मति -श्रुतादि अपूर्ण ज्ञान दूर करीने केवळज्ञान करतो होवाथी अने पोते सहज ज्ञानस्वभाव वडे ध्रुव रहेतो होवाथी पोते ज अपादान छे; पोतानामां ज अर्थात् पोताना ज आधारे केवळज्ञान करतो होवाथी पोते ज अधिकरण छे. आ रीते स्वयं (पोते ज) छ कारकरूप थतो होवाथी ते ‘स्वयंभू’ कहेवाय छे. अथवा, अनादि काळथी अति द्रढ बंधायेलां (ज्ञानावरण, दर्शनावरण, मोहनीय अने अंतरायरूप) द्रव्य तेम ज भाव घातिकर्मोने नष्ट करीने स्वयमेव आविर्भूत थयो अर्थात् कोईनी सहाय विना पोतानी मेळे ज पोते प्रगट थयो तेथी ते ‘स्वयंभू’ कहेवाय छे. १६.
हवे आ स्वयंभूने शुद्धात्मस्वभावनी प्राप्तिनुं अत्यंत अविनाशीपणुं अने कथंचित् (कोई प्रकारे) उत्पाद -व्यय -ध्रौव्ययुक्तपणुं विचारे छेः —
Page 29 of 513
PDF/HTML Page 60 of 544
single page version
अस्य खल्वात्मनः शुद्धोपयोगप्रसादात् शुद्धात्मस्वभावेन यो भवः स पुनस्तेन रूपेण प्रलयाभावाद्भङ्गविहीनः । यस्त्वशुद्धात्मस्वभावेन विनाशः स पुनरुत्पादाभावात्संभवपरिवर्जितः । अतोऽस्य सिद्धत्वेनानपायित्वम् । एवमपि स्थितिसंभवनाशसमवायोऽस्य न विप्रतिषिध्यते, भङ्गरहितोत्पादेन संभववर्जितविनाशेन तद्द्वयाधारभूतद्रव्येण च समवेतत्वात् ।।१७।। किंविशिष्टः । संभवविहीनः निर्विकारात्मतत्त्वविलक्षणरागादिपरिणामाभावादुत्पत्तिरहितः । तस्माज्ज्ञायते तस्यैव भगवतः सिद्धस्वरूपतो द्रव्यार्थिकनयेन विनाशो नास्ति । विज्जदि तस्सेव पुणो ठिदिसंभव- णाससमवाओ विद्यते तस्यैव पुनः स्थितिसंभवनाशसमवायः । तस्यैव भगवतः पर्यायार्थिकनयेन
अन्वयार्थः — [भंगविहीनः च भवः] तेने ( – शुद्धात्मस्वभावने पामेला आत्माने) विनाश रहित उत्पाद छे अने [संभवपरिवर्जितः विनाशः हि] उत्पाद रहित विनाश छे. [तस्य एव पुनः] तेने ज वळी [स्थितिसंभवनाशसमवायः विद्यते] स्थिति, उत्पाद अने विनाशनो समवाय ( – मेळाप, एकठापणुं) छे.
टीकाः — खरेखर आ (शुद्धात्मस्वभावने पामेला) आत्माने शुद्धोपयोगना प्रसादथी थयेलो जे शुद्धात्मस्वभावे (शुद्धात्मस्वभावरूपे) उत्पाद ते, फरीने ते रूपे प्रलयनो अभाव होवाथी, विनाशरहित छे; अने (ते आत्माने शुद्धोपयोगना प्रसादथी थयेलो) जे अशुद्धात्मस्वभावे विनाश ते, फरीने उत्पत्तिनो अभाव होवाथी, उत्पादरहित छे. आथी (एम कह्युं के) ते आत्माने सिद्धपणे अविनाशीपणुं छे. आम होवा छतां ते आत्माने ध्रौव्य, उत्पाद अने विनाशनो समवाय विरोध पामतो नथी, कारण के ते विनाशरहित उत्पाद साथे, उत्पादरहित विनाश साथे अने ते बन्नेना आधारभूत द्रव्य साथे समवेत (तन्मयपणे जोडायेलो – एकमेक) छे.
भावार्थः — स्वयंभू सर्वज्ञभगवानने जे शुद्धात्मस्वभाव उत्पन्न थयो ते कदी नाश पामतो नथी तेथी तेमने विनाश विनानो उत्पाद छे; अने अनादि अविद्याजनित विभावपरिणाम एक वार सर्वथा नाश पाम्या पछी फरीने ऊपजता नथी तेथी तेमने उत्पाद विनानो विनाश छे. आ रीते अहीं एम कह्युं के सिद्धपणे तेओ अविनाशी छे. आम अविनाशी होवा छतां तेओ उत्पाद -व्यय -ध्रौव्य सहित छे; कारण के शुद्ध पर्यायनी अपेक्षाए तेमने उत्पाद छे, अशुद्ध पर्यायनी अपेक्षाए व्यय छे अने ते बन्नेना आधारभूत आत्मापणानी अपेक्षाए ध्रौव्य छे. १७.