Page 150 of 513
PDF/HTML Page 181 of 544
single page version

पीततादयो गुणाः, यथा च सुवर्णं क्रमपरिणामेनेय्रति तेन क्रमपरिणामेनार्यमाणा वा अर्थाः कुण्डलादयः पर्यायाः । एवमन्यत्रापि । यथा चैतेषु सुवर्णपीततादिगुणकुण्डलादिपर्यायेषु पीततादिगुणकुण्डलादिपर्यायाणां सुवर्णादपृथग्भावात्सुवर्णमेवात्मा तथा च तेषु द्रव्यगुणपर्यायेषु गुणपर्यायाणां द्रव्यादपृथग्भावाद्द्रव्यमेवात्मा ।।८७।। एव स्वभाव इति । अथ विस्तरः — अनन्तज्ञानसुखादिगुणान् तथैवामूर्तत्वातीन्द्रियत्वसिद्धत्वादिपर्यायांश्च इयर्ति गच्छति परिणमत्याश्रयति येन कारणेन तस्मादर्थो भण्यते । किम् । शुद्धात्मद्रव्यम् । तच्छुद्धात्मद्रव्यमाधारभूतमिय्रति गच्छन्ति परिणमन्त्याश्रयन्ति येन कारणेन ततोऽर्था भण्यन्ते । के ते । ज्ञानत्वसिद्धत्वादिगुणपर्यायाः । ज्ञानत्वसिद्धत्वादिगुणपर्यायाणामात्मा स्वभावः क इति पृष्टे शुद्धात्म- —

kramapariNAmathI pAme — prApta kare — pahonche chhe athavA (teo) suvarNa vaDe kramapariNAmathI pamAy — prApta karAy — pahonchAy chhe tethI kunDaL vagere paryAyo ‘artho’ chhe, tem ¹anyatra paN chhe (arthAt A draShTAntanI mAphak sarva dravya -guN -paryAyomAn paN samajavun).

vaLI jem A suvarNa, pILAsh vagere guNo ane kunDaL vagere paryAyomAn ( – A traNamAn), pILAsh vagere guNonun ane kunDaL vagere paryAyonun suvarNathI apRuthakpaNun hovAthI temano ( – pILAsh vagere guNono ane kunDaL vagere paryAyono) suvarNa ja AtmA chhe, tem te dravya -guN -paryAyomAn guN -paryAyonun dravyathI apRuthakpaNun hovAthI temano dravya ja AtmA chhe (arthAt dravya ja guNo ane paryAyono AtmA – svarUp – sarvasva – sattva chhe).

bhAvArtha — 86mI gAthAmAn kahyun hatun ke jinashAstrono samyak abhyAs mohakShayano upAy chhe. ahIn te jinashAstromAn padArthonI shI rIte vyavasthA kahI chhe te sankShepamAn darshAvyun chhe. jinendradeve kahyun chhe ke — artho (padArtho) eTale dravyo, guNo ane paryAyo. e sivAy vishvamAn bIjun kAI nathI. vaLI e traNamAn, guNo ane paryAyono AtmA ( – temanun sarvasva) dravya ja chhe. Am hovAthI koI dravyanA guNo ane paryAyo anya dravyanA guNo ane paryAyorUpe anshe paN thatA nathI, sarva dravyo potapotAnA guN -paryAyomAn rahe chhe. — AvI padArthonI sthiti mohakShayanA nimittabhUt pavitra jinashAstromAn kahI chhe. 87. 1. jem suvarNa pILAsh vagerene ane kunDaL vagerene pAme chhe athavA pILAsh vagere ane kunDaL vagere

Page 151 of 513
PDF/HTML Page 182 of 544
single page version

अथैवं मोहक्षपणोपायभूतजिनेश्वरोपदेशलाभेऽपि पुरुषकारोऽर्थक्रियाकारीति पौरुषं व्यापारयति —

इह हि द्राघीयसि सदाजवंजवपथे कथमप्यमुं समुपलभ्यापि जैनेश्वरं निशिततर- वारिधारापथस्थानीयमुपदेशं य एव मोहरागद्वेषाणामुपरि दृढतरं निपातयति स एव निखिल- द्रव्यमेव स्वभावः, अथवा शुद्धात्मद्रव्यस्य कः स्वभाव इति पृष्टे पूर्वोक्तगुणपर्याया एव । एवं शेषद्रव्यगुणपर्यायाणामप्यर्थसंज्ञा बोद्धव्येत्यर्थः ।।८७।। अथ दुर्लभजैनोपदेशं लब्ध्वापि य एव मोहराग- द्वेषान्निहन्ति स एवाशेषदुःखक्षयं प्राप्नोतीत्यावेदयति — जो मोहरागदोसे णिहणदि य एव मोहराग- द्वेषान्निहन्ति । किं कृत्वा । उपलब्भ उपलभ्य प्राप्य । कम् । जोण्हमुवदेसं जैनोपदेशम् । सो सव्वदुक्खमोक्खं पावदि स सर्वदुःखमोक्षं प्राप्नोति । केन । अचिरेण कालेण स्तोक कालेनेति । तद्यथा – एकेन्द्रियविकलेन्द्रिय- पञ्चेन्द्रियादिदुर्लभपरंपरया जैनोपदेशं प्राप्य मोहरागद्वेषविलक्षणं निजशुद्धात्मनिश्चलानुभूतिलक्षणं

have, e rIte mohakShayanA upAyabhUt jineshvaranA upadeshanI prApti thavA chhatAn paN puruShArtha ¹arthakriyAkArI chhe tethI puruShArtha kare chhe —

anvayArtha — [यः] je [जैनम् उपदेशम्] jinanA upadeshane [उपलभ्य] pAmIne [मोहरागद्वेषान्] moh -rAg -dveShane [निहन्ति] haNe chhe, [सः] te [अचिरेण कालेन] alpa kALamAn [सर्वदुःखमोक्षं प्राप्नोति] sarva dukhathI mukta thAy chhe.

TIkA — A ati dIrgha, sadA utpAtamay sansAramArgamAn koI paN prakAre jineshvaradevanA A tIkShNa asidhArA samAn upadeshane pAmIne paN je moh -rAg -dveSh upar ati draDhapaNe teno prahAr kare chhe te ja ²kShipramev samasta dukhathI parimukta thAy chhe, anya 1. arthakriyAkArI = prayojanabhUt kriyAno (sarvadukhaparimokShano) karanAr 2. kShipramev = jaladI ja; tarat ja; shIghramev.

Page 152 of 513
PDF/HTML Page 183 of 544
single page version

दुःखपरिमोक्षं क्षिप्रमेवाप्नोति, नापरो व्यापारः करवालपाणिरिव । अत एव सर्वारम्भेण मोह- क्षपणाय पुरुषकारे निषीदामि ।।८८।।

have, sva -paranA vivekanI ( – bhedagnAnanI) siddhithI ja mohano kShay thaI shake chhe tethI sva -paranA vibhAganI siddhi mATe prayatna kare chhe —

anvayArtha — [यः] je [निश्चयतः] nishchayathI [ज्ञानात्मकम् आत्मानं] gnAnAtmak evA potAne [च] ane [परं] parane [द्रव्यत्वेन अभिसंबद्धम्] nij nij dravyatvathI sambaddha ( – sanyukta) [यदि जानाति] jANe chhe, [सः] te [मोहक्षयं करोति] mohano kShay kare chhe. 1. vyApAr = udyog; kriyA.

Page 153 of 513
PDF/HTML Page 184 of 544
single page version

य एव स्वकीयेन चैतन्यात्मकेन द्रव्यत्वेनाभिसंबद्धमात्मानं परं च परकीयेन यथोचितेन द्रव्यत्वेनाभिसंबद्धमेव निश्चयतः परिच्छिनत्ति, स एव सम्यगवाप्तस्वपरविवेकः सकलं मोहं क्षपयति । अतः स्वपरविवेकाय प्रयतोऽस्मि ।।८९।।

मात्मानं जानाति यदि । कथंभूतम् । स्वकीयशुद्धचैतन्यद्रव्यत्वेनाभिसंबद्धं, न केवलमात्मानम्, परं च यथोचितचेतनाचेतनपरकीयद्रव्यत्वेनाभिसंबद्धम् । कस्मात् । णिच्छयदो निश्चयतः निश्चयनयानुकूलं

TIkA — je nishchayathI potAne ¹svakIy chaitanyAtmak dravyatvathI sambaddha (-sanyukta) ane parane ²parakIy ³yathochit dravyatvathI sambaddha ja jANe chhe, te ja (jIv), samyakpaNe sva -paranA vivekane jeNe prApta karyo chhe evo, sakaL mohano kShay kare chhe. mATe sva -paranA vivekane mATe hun prayatnashIl chhun. 89.

have, sarva prakAre sva -paranA vivekanI siddhi AgamathI karavAyogya chhe em upasanhAr kare chhe —

anvayArtha — [तस्मात्] mATe (sva -paranA vivekathI mohano kShay karI shakAto hovAthI) [यदि] jo [आत्मा] AtmA [आत्मनः] potAne [निर्मोहं] nirmohapaNun [इच्छति] ichchhato hoy, to [जिनमार्गात्] jinamArga dvArA [गुणैः] guNo vaDe [द्रव्येषु] dravyomAn [आत्मानं परं च] sva ane parane [अभिगच्छतु] jANo (arthAt jinAgam dvArA visheSh guNo vaDe anant dravyomAnthI ‘A sva chhe ne A par chhe’ em vivek karo). 1. svakIy = potAnun 2.parakIy = pArakun 3. yathochit = yathAyogya — chetan ke achetan. (pudgalAdi dravyo parakIy achetan dravyatvathI sanyukta

chhe ane anya AtmAo parakIy chetan dravyatvathI sanyukta chhe.) pra. 20

Page 154 of 513
PDF/HTML Page 185 of 544
single page version

इह खल्वागमनिगदितेष्वनन्तेषु गुणेषु कैश्चिद्गुणैरन्ययोगव्यवच्छेदकतयासाधारण- तामुपादाय विशेषणतामुपगतैरनन्तायां द्रव्यसंततौ स्वपरविवेकमुपगच्छन्तु मोहप्रहाणप्रवणबुद्धयो लब्धवर्णाः । तथाहि – यदिदं सदकारणतया स्वतःसिद्धमन्तर्बहिर्मुखप्रकाशशालितया स्वपर- परिच्छेदकं मदीयं मम नाम चैतन्यमहमनेन तेन समानजातीयमसमानजातीयं वा द्रव्यमन्यद- पहाय ममात्मन्येव वर्तमानेनात्मीयमात्मानं सकलत्रिकालकलितध्रौव्यं द्रव्यं जानामि । एवं भेदज्ञानमाश्रित्य । जो यः कर्ता सो स मोहक्खयं कुणदि निर्मोहपरमानन्दैकस्वभावशुद्धात्मनो विपरीतस्य मोहस्य क्षयं करोतीति सूत्रार्थः ।।८९।। अथ पूर्वसूत्रे यदुक्तं स्वपरभेदविज्ञानं तदागमतः सिद्धयतीति प्रतिपादयति — तम्हा जिणमग्गादो यस्मादेवं भणितं पूर्वं स्वपरभेदविज्ञानाद् मोहक्षयो भवति, तस्मात्कारणाज्जिनमार्गाज्जिनागमात् गुणेहिं गुणैः आदं आत्मानं, न केवलमात्मानं परं च परद्रव्यं च । केषु मध्ये । दव्वेसु शुद्धात्मादिषड्द्रव्येषु अभिगच्छदु अभिगच्छतु जानातु । यदि किम् । णिम्मोहं इच्छदि जदि निर्मोहभावमिच्छति यदि चेत् । स कः । अप्पा आत्मा । कस्य संबन्धित्वेन ।

TIkA — mohano kShay karavA pratye ¹pravaN buddhivALA budhajano A jagatamAn Agamane viShe kahelA anant guNomAnthI koIk guNo vaDe — ke je guNo ²anya sAthe yog rahit hovAthI asAdhAraNapaNun dhAraN karIne visheShaNapaNAne pAmyA chhe temanA vaDe — anant ³dravyasantatimAn sva -paranA vivekane pAmo (arthAt mohano kShay karavA ichchhatA panDit jano AgamamAn kahelA anant guNomAnthI asAdhAraN ane bhinnalakShaNabhUt guNo vaDe anant dravyaparamparAmAn ‘A svadravya chhe ane A paradravyo chhe’ evo vivek karo). te A pramANe —

⁴sat ane ⁵akAraN hovAthI svatasiddha, antarmukh ane bahirmukh prakAshavALun hovAthI svaparanun gnAyak – evun je A, mArI sAthe sambandhavALun, mArun chaitanya tenA vaDe — ke je (chaitanya) samAnajAtIy athavA asamAnajAtIy anyadravyane chhoDIne mArA AtmAmAn ja varte chhe tenA vaDe — hun potAnA AtmAne ⁶sakaL trikALe dhruvatva dharatun dravya jANun chhun. e 1. pravaN = DhaLatI; abhimukh; rat. 2. keTalAk guNo anya dravyo sAthe sambandh rahit hovAne lIdhe arthAt anya dravyomAn nahi hovAne

3. dravyasantati = dravyaparamparA; dravyasamUh. 4. sat = hayAtIvALun; sattAvALun; astitvavALun; satrUp. 5. akAraN = jenun koi kAraN na hoy evun; ahetuk. (chaitanya sat ane ahetuk hovAne lIdhe

potAthI ja siddha chhe.) 6. sakaL = Akhun; samasta; niravasheSh. (AtmA koI kALane bAkI rAkhyA vinA AkhAy traNe kALe

Page 155 of 513
PDF/HTML Page 186 of 544
single page version

पृथक्त्ववृत्तस्वलक्षणैर्द्रव्यमन्यदपहाय तस्मिन्नेव च वर्तमानैः सकलत्रिकालकलितध्रौव्यं द्रव्यमाकाशं धर्ममधर्मं कालं पुद्गलमात्मान्तरं च निश्चिनोमि । ततो नाहमाकाशं न धर्मो नाधर्मो न च कालो न पुद्गलो नात्मान्तरं च भवामि; यतोऽमीष्वेकापवरकप्रबोधितानेक- दीपप्रकाशेष्विव संभूयावस्थितेष्वपि मच्चैतन्यं स्वरूपादप्रच्युतमेव मां पृथगवगमयति । एवमस्य निश्चितस्वपरविवेकस्यात्मनो न खलु विकारकारिणो मोहाङ्कु रस्य प्रादुर्भूतिः स्यात् ।।९०।। अप्पणो आत्मन इति । तथाहि — यदिदं मम चैतन्यं स्वपरप्रकाशकं तेनाहं कर्ता विशुद्धज्ञानदर्शन- स्वभावं स्वकीयमात्मानं जानामि, परं च पुद्गलादिपञ्चद्रव्यरूपं शेषजीवान्तरं च पररूपेण जानामि, ततः कारणादेकापवरक प्रबोधितानेकप्रदीपप्रकाशेष्विव संभूयावस्थितेष्वपि सर्वद्रव्येषु मम सहजशुद्ध- चिदानन्दैकस्वभावस्य केनापि सह मोहो नास्तीत्यभिप्रायः ।।९०।। एवं स्वपरपरिज्ञानविषये मूढत्व- निरासार्थं गाथाद्वयेन चतुर्थज्ञानकण्डिका गता । इति पञ्चविंशतिगाथाभिर्ज्ञानकण्डिकाचतुष्टयाभिधानो द्वितीयोऽधिकारः समाप्तः । अथ निर्दोषिपरमात्मप्रणीतपदार्थश्रद्धानमन्तरेण श्रमणो न भवति, rIte pRuthakpaNe vartatAn svalakShaNo vaDe — ke je (svalakShaNo) anya dravyane chhoDIne te ja dravyamAn varte chhe temanA vaDe — AkAshane, dharmane, adharmane, kALane, pudgalane ane AtmAntarane ( – anya AtmAne) sakaL trikALe dhruvatva dharatAn dravyo tarIke nakkI karun chhun (arthAt jem chaitanyalakShaN vaDe AtmAne dhruv dravya tarIke jANyo, tem avagAhahetutva, gatihetutva vagere lakShaNo ke jeo svalakShyabhUt dravya sivAy anya dravyomAn vartatAn nathI temanA vaDe AkAsh, dharmAstikAy vagerene bhinna bhinna dhruv dravyo tarIke jANun chhun). mATe hun AkAsh nathI, dharma nathI, adharma nathI, kAL nathI, pudgal nathI ane AtmAntar nathI; kAraN ke ¹ek oraDAmAn pragaTAvelA anek dIvAnA prakAshonI mAphak A dravyo ekaThAn thaIne rahelAn hovA chhatAn mArun chaitanya (nij) svarUpathI achyut ja rahyun thakun mane pRuthak jaNAve chhe.

A pramANe jeNe sva -parano vivek nishchit (nakkI) karyo chhe evA A AtmAne vikArakArI mohAnkurano prAdurbhAv thato nathI ( – vikAr karanAro mohAnkur pragaT thato nathI).

bhAvArtha — sva -paranA vivekathI mohano nAsh karI shakAy chhe. te sva -parano vivek, jinAgam dvArA sva -paranAn lakShaNo yathArthapaNe oLakhavAthI karI shakAy chhe. 90. 1. jem ghaNA dIvAnA prakAsho ek ja oraDAmAn bhegA rahyA hoy to sthUl draShTithI jotAn teo

Page 156 of 513
PDF/HTML Page 187 of 544
single page version

यो हि नामैतानि सादृश्यास्तित्वेन सामान्यमनुव्रजन्त्यपि स्वरूपास्तित्वेनाश्लिष्ट- विशेषाणि द्रव्याणि स्वपरावच्छेदेनापरिच्छिन्दन्नश्रद्दधानो वा एवमेव श्रामण्येनात्मानं दमयति तस्माच्छुद्धोपयोगलक्षणधर्मोऽपि न संभवतीति निश्चिनोति – सत्तासंबद्धे महासत्तासंबन्धेन सहितान् एदे एतान् पूर्वोक्तशुद्धजीवादिपदार्थान् । पुनरपि किंविशिष्टान् । सविसेसे विशेषसत्तावान्तरसत्ता स्वकीय- स्वकीयस्वरूपसत्ता तया सहितान् जो हि णेव सामण्णे सद्दहदि यः कर्ता द्रव्यश्रामण्ये स्थितोऽपि न श्रद्धत्ते

have, jinodit arthonA shraddhAn vinA dharmalAbh thato nathI (arthAt jinadeve kahelA padArthonI shraddhA karyA vinA shuddhAtma -anubhavarUp dharmaprApti thatI nathI) em nyAyapUrvak vichAre chhe —

anvayArtha — [यः हि] je (jIv) [श्रामण्ये] shramaNapaNAmAn [एतान् सत्तासंबद्धान् सविशेषान्] A ¹sattAsanyukta ²savisheSh padArthone [न एव श्रद्दधाति] shraddhato nathI, [सः] te [श्रमणः न] shramaN nathI; [ततः धर्मः न संभवति] tenAmAnthI dharma udbhavato nathI (arthAt te shramaNAbhAsane dharma thato nathI).

TIkA — je (jIv) A dravyone — ke je (dravyo) ³sAdrashya -astitva vaDe samAnapaNun dharatAn chhatAn svarUp -astitva vaDe visheSh sahit chhe temane — ⁴sva -paranA avachchhedapUrvak nahi jANato ane nahi shraddhato thako, em ne em ja (gnAn -shraddhA vinA) shrAmaNya vaDe 1. sattAsanyukta = astitvavALA 2. savisheSh = visheSh sahit; taphAvatavALA; bhedavALA; bhinnabhinna. 3. astitva be prakAre chhe sAdrashya -astitva ane svarUp -astitva. sAdrashya -astitvanI apekShAe sarva

dravyomAn samAnapaNun chhe ane svarUp -astitvanI apekShAe sarva dravyomAn visheShapaNun chhe. 4. sva -paranA avachchhedapUrvak = sva -paranA vibhAgapUrvak – vivekapUrvak; sva -parane judAn pADIne.

Page 157 of 513
PDF/HTML Page 188 of 544
single page version

स खलु न नाम श्रमणः । यतस्ततोऽपरिच्छिन्नरेणुकनककणिकाविशेषाद्धूलिधावकात्कनकलाभ इव निरुपरागात्मतत्त्वोपलम्भलक्षणो धर्मोपलम्भो न संभूतिमनुभवति ।।९१।।

अथ ‘उवसंपयामि सम्मं जत्तो णिव्वाणसंपत्ती’ इति प्रतिज्ञाय ‘चारित्तं खलु धम्मो धम्मो जो सो समो त्ति णिद्दिट्ठो’ इति साम्यस्य धर्मत्वं निश्चित्य ‘परिणमदि जेण दव्वं तक्कालं तम्मयं ति पण्णत्तं तम्हा धम्मपरिणदो आदा धम्मो मुणेयव्वो’ इति यदात्मनो हि स्फु टं ण सो समणो निजशुद्धात्मरुचिरूपनिश्चयसम्यक्त्वपूर्वकपरमसामायिकसंयमलक्षणश्रामण्या- भावात्स श्रमणो न भवति । इत्थंभूतभावश्रामण्याभावात् तत्तो धम्मो ण संभवदि तस्मात्पूर्वोक्तद्रव्य- श्रमणात्सकाशान्निरुपरागशुद्धात्मानुभूतिलक्षणधर्मोऽपि न संभवतीति सूत्रार्थः ।।९१।। अथ ‘उव- संपयामि सम्मं’ इत्यादि नमस्कारगाथायां यत्प्रतिज्ञातं, तदनन्तरं ‘चारित्तं खलु धम्मो’ इत्यादिसूत्रेण चारित्रस्य धर्मत्वं व्यवस्थापितम् । अथ ‘परिणमदि जेण दव्वं’ इत्यादिसूत्रेणात्मनो धर्मत्वं भणित- (dravyamunipaNA vaDe) AtmAne dame chhe, te kharekhar shramaN nathI; jethI, jem dhUL ane suvarNakaNikAno taphAvat jeNe jANyo nathI evA dhULadhoyAmAnthI suvarNalAbh udbhavato nathI tem tenAmAnthI ( – shramaNAbhAsamAnthI), ¹niruparAg AtmatattvanI ²upalabdhi jenun lakShaN chhe evo dharmalAbh udbhavato nathI.

bhAvArtha — je jIv dravyamunipaNun pALato hovA chhatAn sva -paranA bhed sahit padArthone shraddhato nathI, te jIv nishchay -samyaktvapUrvak paramasAmAyikasanyamarUp munipaNAnA abhAvane lIdhe muni nathI; tethI, jem jene dhUL ane suvarNanA kaNano vivek nathI evA dhULadhoyAne, game teTalI mahenat karavA chhatAn, suvarNanI prApti thatI nathI, tem jene sva ane parano vivek nathI evA te dravyamunine, game teTalun dravyamunitvanI kriyAonun kaShTa uThAvavA chhatAn, dharmanI prApti thatI nathI. 91.

³‘उवसंपयामि सम्मं जत्तो णिव्वाणसंपत्ती’ em (pAnchamI gAthAmAn) pratignA karIne, ⁴‘चारित्तं खलु धम्मो धम्मो जो सो समो त्ति णिद्दिठ्ठो’ em (7mI gAthAmAn) ⁵sAmyanun dharmapaNun nakkI karIne, ⁶‘परिणमदि जेण दव्वं तक्कालं तम्मयं ति पण्णत्तं तम्हा धम्मपरिणदो आदा धम्मो 1. niruparAg = uparAg ( – malinatA, vikAr) rahit 2. upalabdhi = anubhav; prApti. 3. artha — hun sAmyane prApta karun chhun ke jenAthI nirvANanI prApti thAy chhe. 4. artha — chAritra kharekhar dharma chhe. je dharma chhe te sAmya chhe em (shAstramAn) kahyun chhe. 5. sAmyanun dharmapaNun nakkI karIne = sAmya e dharma chhe em nakkI karIne 6. artha — dravya je kALe je bhAvarUpe pariName chhe te kALe te -may chhe em (jinendradeve) kahyun chhe;

Page 158 of 513
PDF/HTML Page 189 of 544
single page version

धर्मत्वमासूत्रयितुमुपक्रान्तं, यत्प्रसिद्धये च ‘धम्मेण परिणदप्पा अप्पा जदि सुद्धसंपओगजुदो पावदि णिव्वाणसुहं’ इति निर्वाणसुखसाधनशुद्धोपयोगोऽधिकर्तुमारब्धः, शुभाशुभोपयोगौ च विरोधिनौ निर्ध्वस्तौ, शुद्धोपयोगस्वरूपं चोपवर्णितं, तत्प्रसादजौ चात्मनो ज्ञानानन्दौ सहजौ समुद्योतयता संवेदनस्वरूपं सुखस्वरूपं च प्रपञ्चितम् । तदधुना कथं कथमपि शुद्धो- पयोगप्रसादेन प्रसाध्य परमनिस्पृहामात्मतृप्तां पारमेश्वरीप्रवृत्तिमभ्युपगतः कृतकृत्यतामवाप्य नितान्तमनाकुलो भूत्वा प्रलीनभेदवासनोन्मेषः स्वयं साक्षाद्धर्म एवास्मीत्यवतिष्ठते — मित्यादि । तत्सर्वं शुद्धोपयोगप्रसादात्प्रसाध्येदानीं निश्चयरत्नत्रयपरिणत आत्मैव धर्म इत्यवतिष्ठते । अथवा द्वितीयपातनिका — सम्यक्त्वाभावे श्रमणो न भवति, तस्मात् श्रमणाद्धर्मोऽपि न भवति । तर्हि कथं श्रमणो भवति, इति पृष्टे प्रत्युत्तरं प्रयच्छन् ज्ञानाधिकारमुपसंहरति — जो णिहदमोहदिट्ठी तत्त्वार्थ- श्रद्धानलक्षणव्यवहारसम्यक्त्वोत्पन्नेन निजशुद्धात्मरुचिरूपेण निश्चयसम्यक्त्वेन परिणतत्वान्निहतमोह- दृष्टिर्विध्वंसितदर्शनमोहो यः । पुनश्च किंरूपः । आगमकुसलो निर्दोषिपरमात्मप्रणीतपरमागमाभ्यासेन निरुपाधिस्वसंवेदनज्ञानकुशलत्वादागमकुशल आगमप्रवीणः । पुनश्च किंरूपः । विरागचरियम्हि अब्भुट्ठिदो व्रतसमितिगु प्त्यादिबहिरङ्गचारित्रानुष्ठानवशेन स्वशुद्धात्मनिश्चलपरिणतिरूपवीतरागचारित्र- मुणेयव्वो’ em (8mI gAthAmAn) je AtmAnun dharmapaNun kahevAnun sharU karyun, ane ¹jenI siddhi mATe ²‘धम्मेण परिणदप्पा अप्पा जदि सुद्धसंपओगजुदो पावदि णिव्वाणसुहं’ em (11mI gAthAmAn) nirvANasukhanA sAdhanabhUt shuddhopayogano adhikAr Arambhyo, virodhI shubhAshubh upayogane naShTa karyA ( – hey batAvyA), shuddhopayoganun svarUp varNavyun, shuddhopayoganA prasAdathI UpajatAn evAn AtmAnAn sahaj gnAn ne Anandane samajAvatAn gnAnanA svarUpano ne sukhanA svarUpano vistAr karyo, te ( – AtmAnun dharmatva) have game tem karIne paN shuddhopayoganA prasAd vaDe ³siddha karIne, param nispRuh, AtmatRupta (evI) 4pArameshvarI pravRuttine pAmyA thakA, kRutakRutyatAne pAmI atyant anAkuL thaIne, jemane ⁵bhedavAsanAnI pragaTatAno pralay thayo chhe evA thayA thakA, (AchAryabhagavAn) ‘hun svayam sAkShAt dharma ja chhun’ em rahe chhe ( – evA bhAvamAn nishchaL Take chhe) — 1. jenI siddhi mATe = AtmAne dharmarUp banAvavAnun je kArya te sAdhavA mATe 2. artha — dharme pariNamelA svarUpavALo AtmA jo shuddha upayogamAn joDAyelo hoy to mokShanA sukhane

pAme chhe. 3. siddha karIne = sAdhIne. (AtmAne dharmarUp banAvavAnun je kArya sAdhavAnun hatun te kAryane, mahA puruShArtha

karIne shuddhopayog vaDe AchAryabhagavAne sAdhyun.) 4. paranI spRuhA rahit ane AtmAmAn ja tRupta evI nishchayaratnatrayamAn lInatArUp pravRutti. 5. bhedavAsanA = bhedarUp valaN; vikalpa -pariNAm.

Page 159 of 513
PDF/HTML Page 190 of 544
single page version

यदयं स्वयमात्मा धर्मो भवति स खलु मनोरथ एव । तस्य त्वेका बहिर्मोहद्रष्टिरेव विहन्त्री । सा चागमकौशलेनात्मज्ञानेन च निहता, नात्र मम पुनर्भावमापत्स्यते । ततो वीतरागचारित्रसूत्रितावतारो ममायमात्मा स्वयं धर्मो भूत्वा निरस्तसमस्तप्रत्यूहतया नित्यमेव परिणतत्वात् परमवीतरागचारित्रे सम्यगभ्युत्थितः उद्यतः । पुनरपि कथंभूतः । महप्पा मोक्षलक्षण- महार्थसाधकत्वेन महात्मा धम्मो त्ति विसेसिदो समणो जीवितमरणलाभालाभादिसमताभावनापरिणतात्मा स श्रमण एवाभेदनयेन धर्म इति विशेषितो मोहक्षोभविहीनात्मपरिणामरूपो निश्चयधर्मो भणित इत्यर्थः ।।९२।। अथैवंभूतनिश्चयरत्नत्रयपरिणतमहातपोधनस्य योऽसौ भक्तिं करोति तस्य फलं दर्शयति —

anvayArtha — [यः आगमकुशलः] je AgamamAn kushaL chhe, [निहतमोहदृष्टिः] jenI mohadraShTi haNAI gaI chhe ane [विरागचरिते अभ्युत्थितः] je vItarAgachAritramAn ArUDh chhe, [महात्मा श्रमणः] te mahAtmA shramaNane [धर्मः इति विशेषितः] (shAstramAn) ‘dharma’ kahel chhe.

TIkA — A AtmA svayam ( – pote) dharma thAy te kharekhar manorath chhe. tene vighna karanArI to ek ¹bahirmohadraShTi ja chhe. ane te (bahirmohadraShTi) to ²Agamakaushalya tathA AtmagnAn vaDe haNAI gaI hovAthI have mane pharIne utpanna thavAnI nathI. mATe vItarAg- chAritrarUpe pragaTatA pAmelo ( – vItarAgachAritrarUp paryAye pariNamelo) mAro A AtmA 1. bahirmohadraShTi = bahirmukh evI mohadraShTi. (AtmAne dharmapaNe thavAmAn vighna karanArI ek

bahirmohadraShTi ja chhe.) 2. Agamakaushalya = AgamamAn kushaLatA – pravINatA.

Page 160 of 513
PDF/HTML Page 191 of 544
single page version

निष्कम्प एवावतिष्ठते । अलमतिविस्तरेण । स्वस्ति स्याद्वादमुद्रिताय जैनेन्द्राय शब्दब्रह्मणे । स्वस्ति तन्मूलायात्मतत्त्वोपलम्भाय च, यत्प्रसादादुद्ग्रन्थितो झगित्येवासंसारबद्धो मोहग्रन्थिः । स्वस्ति च परमवीतरागचारित्रात्मने शुद्धोपयोगाय, यत्प्रसादादयमात्मा स्वयमेव धर्मो भूतः ।।९२।।

पूर्वसूत्रोक्तं मुनीश्वरं दृष्ट्वा तुष्टो निर्भरगुणानुरागेण संतुष्टः सन् । किं करोति । अब्भुट्ठित्ता करेदि सक्कारं अभ्युत्थानं कृत्वा मोक्षसाधकसम्यक्त्वादिगुणानां सत्कारं प्रशंसां करोति वंदणणमंसणादिहिं तत्तो सो धम्ममादियदि ‘तवसिद्धे णयसिद्धे’ इत्यादि वन्दना भण्यते, नमोऽस्त्विति नमस्कारो भण्यते, तत्प्रभृतिभक्तिविशेषैः तस्माद्यतिवरात्स भव्यः पुण्यमादत्ते पुण्यं गृह्णाति इत्यर्थः ।।“ “ “ “ “

भवान्तरे किं फलं भवतीति प्रतिपादयति —

svayam dharma thaIne, samasta vighnano nAsh thayo hovAthI sadAy niShkamp ja rahe chhe. ati vistArathI bas thAo. jayavant varto ¹syAdvAdamudrit jainendra shabdabrahma; jayavant varto te ²shabdabrahmamUlak Atmatattva-upalabdhi — ke jenA prasAdane lIdhe, anAdi sansArathI bandhAyelI mohagranthi turat ja chhUTI gaI; ane jayavant varto param vItarAgachAritrasvarUp shuddhopayog ke jenA prasAdathI A AtmA svayamev (-pote ja) dharma thayo. 92.

[artha — ] e rIte shuddhopayogane prApta karIne AtmA svayam dharma thato arthAt pote dharmapaNe pariNamato thako nitya AnandanA phelAvathI saras (arthAt je shAshvat AnandanA phelAvathI rasayukta chhe) evA gnAnatattvamAn lIn thaIne, atyant avichaLapaNAne lIdhe, dedIpyamAn jyotivALA ane sahajapaNe vilasatA ( – svabhAvathI ja prakAshatA) ratnadIpakanI niShkamp -prakAshavALI shobhAne pAme chhe (arthAt ratnadIpakanI mAphak svabhAvathI ja niShkampapaNe atyant prakAshyA — jANyA kare chhe). 1. syAdvAdamudrit jainendra shabdabrahma = syAdvAdanI chhApavALun jinendranun dravyashrut 2. shabdabrahmamUlak = shabdabrahma jenun mUL chhe evI

Page 161 of 513
PDF/HTML Page 192 of 544
single page version

इति प्रवचनसारवृत्तौ तत्त्वदीपिकायां श्रीमदमृतचन्द्रसूरिविरचितायां ज्ञानतत्त्वप्रज्ञापनो नाम प्रथमः श्रुतस्कंधः समाप्तः ।।

तेण णरा व तिरिच्छा तेन पूर्वोक्तपुण्येनात्र वर्तमानभवे नरा वा तिर्यञ्चो वा देविं वा माणुसिं गदिं पप्पा भवान्तरे दैवीं वा मानुषीं वा गतिं प्राप्य विहविस्सरियेहिं सया संपुण्णमणोरहा होंति राजाधिराजरूपलावण्यसौभाग्यपुत्रकलत्रादिपरिपूर्णविभूतिर्विभवो भण्यते, आज्ञाफलमैश्वर्यं भण्यते, ताभ्यां विभवैश्वर्याभ्यां संपूर्णमनोरथा भवन्तीति । तदेव पुण्यं भोगादिनिदानरहितत्वेन यदि सम्यक्त्वपूर्वकं भवति तर्हि तेन परंपरया मोक्षं च लभन्ते इति भावार्थः ।।✽९।।

इति श्रीजयसेनाचार्यकृतायां तात्पर्यवृत्तौ पूर्वोक्तप्रकारेण ‘एस सुरासुरमणुसिंदवंदिदं’ इतीमां गाथामादिं कृत्वा द्वासप्ततिगाथाभिः शुद्धोपयोगाधिकारः, तदनन्तरं ‘देवदजदिगुरुपूजासु’ इत्यादि पञ्चविंशतिगाथाभिर्ज्ञानकण्डिकाचतुष्टयाभिधानो द्वितीयोऽधिकारः, ततश्च ‘सत्तासंबद्धेदे’ इत्यादि सम्यकत्वकथनरूपेण प्रथमा गाथा, रत्नत्रयाधारपुरुषस्य धर्मः संभवतीति ‘जो णिहदमोदिट्ठी’ इत्यादि द्वितीया चेति स्वतन्त्रगाथाद्वयम्, तस्य निश्चयधर्मसंज्ञतपोधनस्य योऽसौ भक्तिं करोति तत्फलकथनेन ‘जो तं दिट्ठा’ इत्यादि गाथाद्वयम् । इत्यधिकारद्वयेन पृथग्भूतगाथाचतुष्टयसहितेनैकोत्तरशतगाथाभिः ज्ञानतत्त्वप्रतिपादकनामा प्रथमो महाधिकारः समाप्तः ।।१।।

[have shlok dvArA gnAnatattva-pragnApan nAmanA pratham adhikAranI ane gneyatattva - pragnApan nAmanA dvitIy adhikAranI sandhi darshAvavAmAn Ave chhe]

[artha — ] AtmArUpI adhikaraNamAn rahelA (arthAt AtmAnA Ashraye rahelA) gnAnatattvano e rIte yathArthapaNe nishchay karIne, tenI siddhine arthe ( – kevaLagnAn pragaTAvavA arthe) prashamanA lakShe ( – upasham prApta karavAnA hetuthI) gneyatattva jANavAno ichchhak (jIv) sarva padArthone dravya -guN -paryAy sahit jANe chhe ke jethI mohAnkuranI bilakul utpatti na thAy.

Am (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrI pravachanasAr shAstranI shrImad amRutachandrAchAryadevavirachit tattvadIpikA nAmanI TIkAmAn gnAnatattva-pragnApan nAmano pratham shrutaskandh samApta thayo.

pra. 21

Page 162 of 513
PDF/HTML Page 193 of 544
single page version

इतः ऊर्द्ध्वं ‘सत्तासंबद्धेदे’ इत्यादिगाथासूत्रेण पूर्वं संक्षेपेण यद्वयाख्यातं सम्यग्दर्शनं तस्येदानीं विषयभूतपदार्थव्याख्यानद्वारेण त्रयोदशाधिकशतप्रमितगाथापर्यन्तं विस्तरव्याख्यानं करोति । अथवा द्वितीयपातनिका – पूर्वं यद्वयाख्यातं ज्ञानं तस्य ज्ञेयभूतपदार्थान् कथयति । तत्र त्रयोदशाधिक - शतगाथासु मध्ये प्रथमतस्तावत् ‘तम्हा तस्स णमाइं’ इमां गाथामादिं कृत्वा पाठक्रमेण पञ्चत्रिंशद्- गाथापर्यन्तं सामान्यज्ञेयव्याख्यानं, तदनन्तरं ‘दव्वं जीवमजीवं’ इत्याद्येकोनविंशतिगाथापर्यन्तं विशेषज्ञेयव्याख्यानं, अथानन्तरं ‘सपदेसेहिं समग्गो लोगो’ इत्यादिगाथाष्टकपर्यन्तं सामान्यभेदभावना,

have gneyatattvanun pragnApan kare chhe arthAt gneyatattva jaNAve chhe. temAn (pratham) padArthanun samyak ( – sAchun) dravyaguNaparyAyasvarUp varNave chhe —

anvayArtha — [अर्थः खलु] padArtha [द्रव्यमयः] dravyasvarUp chhe; [द्रव्याणि] dravyo [गुणात्मकानि] guNAtmak [भणितानि] kahevAmAn AvyAn chhe; [तैः तु पुनः] ane vaLI dravya tathA guNothI [पर्यायाः] paryAyo thAy chhe. [पर्ययमूढाः हि] paryAyamUDh jIvo [परसमयाः] parasamay (arthAt mithyAdraShTi) chhe.

Page 163 of 513
PDF/HTML Page 194 of 544
single page version

समुदायात्मना द्रव्येणाभिनिर्वृत्तत्वाद्द्रव्यमयः । द्रव्याणि तु पुनरेकाश्रयविस्तारविशेषात्मकै- र्गुणैरभिनिर्वृत्तत्वाद्गुणात्मकानि । पर्यायास्तु पुनरायतविशेषात्मका उक्तलक्षणैर्द्रव्यैरपि गुणैरप्य- भिनिर्वृत्तत्वाद्द्रव्यात्मका अपि गुणात्मका अपि । तत्रानेकद्रव्यात्मकैक्यप्रतिपत्तिनिबन्धनो द्रव्यपर्यायः । स द्विविधः, समानजातीयोऽसमानजातीयश्च । तत्र समानजातीयो नाम यथा अनेकपुद्गलात्मको द्वयणुकस्त्र्यणुक इत्यादि; असमानजातीयो नाम यथा जीवपुद्गलात्मको ततश्च ‘अत्थित्तणिच्छिदस्स हि’ इत्याद्येकपञ्चाशद्गाथापर्यन्तं विशेषभेदभावना चेति द्वितीयमहाधिकारे समुदायपातनिका । अथेदानीं सामान्यज्ञेयव्याख्यानमध्ये प्रथमा नमस्कारगाथा, द्वितीया द्रव्यगुण- पर्यायव्याख्यानगाथा, तृतीया स्वसमयपरसमयनिरूपणगाथा, चतुर्थी द्रव्यस्य सत्तादिलक्षणत्रय- सूचनगाथा चेति पीठिकाभिधाने प्रथमस्थले स्वतन्त्रगाथाचतुष्टयम् । तदनन्तरं ‘सब्भावो हि सहावो’ इत्यादिगाथाचतुष्टयपर्यन्तं सत्तालक्षणव्याख्यानमुख्यत्वं, तदनन्तरं ‘ण भवो भंगविहीणो’ इत्यादि- गाथात्रयपर्यन्तमुत्पादव्ययध्रौव्यलक्षणकथनमुख्यता, ततश्च ‘पाडुब्भवदि य अण्णो’ इत्यादिगाथाद्वयेन ¹

dravyamay ( – dravyasvarUp) chhe. vaLI dravyo ³ek jemano Ashray chhe evA vistAravisheShosvarUp guNothI rachAyelAn ( – guNonAn banelAn) hovAthI guNAtmak chhe. vaLI paryAyo — ke jeo AyatavisheShosvarUp chhe teo — jemanAn lakShaN (upar) kahevAmAn AvyAn evAn dravyothI tem ja guNothI rachAyel hovAthI dravyAtmak paN chhe, guNAtmak paN chhe. temAn, anekadravyAtmak ekatAnI ⁴pratipattinA kAraNabhUt dravyaparyAy chhe. te dvividh chhe (1) samAnajAtIy ane (2) asamAnajAtIy. tyAn, (1) samAnajAtIy te — jevA ke anekapudgalAtmak ⁵dvi -aNuk, 1. vistArasAmAnyasamudAy = vistArasAmAnyarUp samudAy. vistAr eTale pahoLAI. dravyanA pahoLAI-

visheShomAn rahelA visheShapaNAne gauN karIe to e badhAmAn ek AtmApaNArUp sAmAnyapaNun bhAse chhe. A vistArasAmAnya (athavA vistArasAmAnyasamudAy) te dravya chhe. 2. AyatasAmAnyasamudAy = AyatasAmAnyarUp samudAy. Ayat eTale lambAI arthAt kAL -apekShit

karIe to ek dravyapaNArUp sAmAnyapaNun ja bhAse chhe. A AyatasAmAnya (athavA AyatasAmAnyasamudAy) te dravya chhe. 3. anant guNono Ashray ek dravya chhe. 4. pratipatti = prApti; gnAn; svIkAr. 5. dvi -aNuk = be aNuno banelo skandh

Page 164 of 513
PDF/HTML Page 195 of 544
single page version

देवो मनुष्य इत्यादि । गुणद्वारेणायतानैक्यप्रतिपत्तिनिबन्धनो गुणपर्यायः । सोऽपि द्विविधः, स्वभावपर्यायो विभावपर्यायश्च । तत्र स्वभावपर्यायो नाम समस्तद्रव्याणामात्मीयात्मीयागुरुलघु- गुणद्वारेण प्रतिसमयसमुदीयमानषट्स्थानपतितवृद्धिहानिनानात्वानुभूतिः, विभावपर्यायो नाम रूपादीनां ज्ञानादीनां वा स्वपरप्रत्ययप्रवर्तमानपूर्वोत्तरावस्थावतीर्णतारतम्योपदर्शितस्वभाव- विशेषानेकत्वापत्तिः । अथेदं दृष्टान्तेन द्रढयति — यथैव हि सर्व एव पटोऽवस्थायिना विस्तार- सामान्यसमुदायेनाभिधावताऽऽयतसामान्यसमुदायेन चाभिनिर्वर्त्यमानस्तन्मय एव, तथैव हि सर्व एव पदार्थोऽवस्थायिना विस्तारसामान्यसमुदायेनाभिधावताऽऽयतसामान्यसमुदायेन च द्रव्यपर्यायगुणपर्यायनिरूपणमुख्यता । अथानन्तरं ‘ण हवदि जदि सद्दव्वं’ इत्यादिगाथाचतुष्टयेन सत्ता- द्रव्ययोरभेदविषये युक्तिं कथयति, तदनन्तरं ‘जो खलु दव्वसहावो’ इत्यादि सत्ताद्रव्ययोर्गुणगुणिकथनेन प्रथमगाथा, द्रव्येण सह गुणपर्याययोरभेदमुख्यत्वेन ‘णत्थि गुणो त्ति व कोई’ इत्यादि द्वितीया चेति स्वतन्त्रगाथाद्वयं, तदनन्तरं द्रव्यस्य द्रव्यार्थिकनयेन सदुत्पादो भवति, पर्यायार्थिकनयेनासदित्यादि- कथनरूपेण ‘एवंविहं’ इतिप्रभृति गाथाचतुष्टयं, ततश्च ‘अत्थि त्ति य’ इत्याद्येकसूत्रेण नयसप्तभङ्गीव्याख्यानमिति समुदायेन चतुर्विंशतिगाथाभिरष्टभिः स्थलैर्द्रव्यनिर्णयं करोति । तद्यथा – अथ सम्यक्त्वं कथयति — tri -aNuk vagere; (2) asamAnajAtIy te — jevA ke jIvapudgalAtmak dev, manuShya vagere. guN dvArA AyatanI anekatAnI pratipattinA kAraNabhUt guNaparyAy chhe. te paN dvividh chhe (1) svabhAvaparyAy ane (2) vibhAvaparyAy. temAn, samasta dravyone potapotAnA agurulaghuguN dvArA pratisamay pragaTatI ShaTsthAnapatit hAnivRuddhirUp anekapaNAnI anubhUti te svabhAvaparyAy; (2) rUpAdikane ke gnAnAdikane ¹sva -paranA kAraNe pravartatI ²pUrvottar avasthAmAn thatun je tAratamya tene lIdhe jovAmAn AvatA svabhAvavisheShorUp anekapaNAnI ³Apatti te vibhAvaparyAy.

ane doDatA ( – vahetA, pravAharUp) evA AyatasAmAnyasamudAy vaDe rachAtun thakun te -may ja chhe, tem Akhoy padArtha ‘dravya’nAmanA avasthAyI vistArasAmAnyasamudAy vaDe ane doDatA 1. sva te upAdAn ane par te nimitta. 2. pUrvottar = pahelAnI ane pachhInI 3. Apatti = AvI paDavun te 4. paT = vastra

Page 165 of 513
PDF/HTML Page 196 of 544
single page version

द्रव्यनाम्नाभिनिर्वर्त्यमानो द्रव्यमय एव । यथैव च पटेऽवस्थायी विस्तारसामान्य- समुदायोऽभिधावन्नायतसामान्यसमुदायो वा गुणैरभिनिर्वर्त्यमानो गुणेभ्यः पृथगनुपलम्भाद्- गुणात्मक एव, तथैव च पदार्थेष्ववस्थायी विस्तारसामान्यसमुदायोऽभिधावन्नायत- सामान्यसमुदायो वा द्रव्यनामा गुणैरभिनिर्वर्त्यमानो गुणेभ्यः पृथगनुपलम्भाद्गुणात्मक एव । यथैव चानेकपटात्मको द्विपटिका त्रिपटिकेति समानजातीयो द्रव्यपर्यायः, तथैव चानेकपुद्गलात्मको द्वयणुकस्त्र्यणुक इति समानजातीयो द्रव्यपर्यायः । यथैव चानेककौशेयककार्पासमयपटात्मको द्विपटिका त्रिपटिकेत्यसमानजातीयो द्रव्यपर्यायः, तथैव चानेकजीवपुद्गलात्मको देवो मनुष्य इत्यसमानजातीयो द्रव्यपर्यायः । यथैव च क्वचित्पटे स्थूलात्मीयागुरुलघुगुणद्वारेण कालक्रमप्रवृत्तेन नानाविधेन परिणमनान्नानात्व- प्रतिपत्तिर्गुणात्मकः स्वभावपर्यायः, तथैव च समस्तेष्वपि द्रव्येषु सूक्ष्मात्मीयात्मीयागुरु-

तम्हा तस्स णमाइं किच्चा यस्मात्सम्यक्त्वं विना श्रमणो न भवति तस्मात्कारणात्तस्य सम्यक्चारित्रयुक्तस्य पूर्वोक्ततपोधनस्य नमस्यां नमस्क्रियां नमस्कारं कृत्वा णिच्चं पि तम्मणो होज्ज नित्यमपि तद्गतमना भूत्वा वोच्छामि वक्ष्याम्यहं कर्ता संगहादो संग्रहात्संक्षेपात् सकाशात् । किम् । परमट्ठ- AyatasAmAnyasamudAy vaDe rachAto thako dravyamay ja chhe. vaLI jem paTamAn, avasthAyI vistArasAmAnyasamudAy ke doDato AyatasAmAnyasamudAy guNothI rachAto thako guNothI judo aprApta hovAthI guNAtmak ja chhe, tem padArthomAn, avasthAyI vistArasAmAnyasamudAy ke doDato AyatasAmAnyasamudAy — jenun nAm ‘dravya’ chhe te — guNothI rachAto thako guNothI judo aprApta hovAthI guNAtmak ja chhe. vaLI jem anekapaTAtmak ( – ekathI vadhAre vastronA banelA) ¹dvipaTik, tripaTik evA samAnajAtIy dravyaparyAy chhe, tem anekapudgalAtmak dvi -aNuk, tri -aNuk evA samAnajAtIy dravyaparyAy chhe; ane jem anek reshamI ane sutarAu paTonA banelA ¹dvipaTik, tripaTik evA asamAnajAtIy dravyaparyAy chhe, tem anekajIvapudgalAtmak dev, manuShya evA asamAnajAtIy dravyaparyAy chhe. vaLI jem kyArek paTamAn potAnA sthUl agurulaghuguN dvArA kALakrame pravartatA anek prakArorUpe pariNamavAne lIdhe anekapaNAnI pratipatti te guNAtmak svabhAvaparyAy chhe, tem samasta dravyomAn potapotAnA sUkShma aguru- 1. dvipaTik = be tAkA sAndhIne banAvelun ek vastra. [banne tAkA ek ja jAtanA hoy to samAnajAtIy

Page 166 of 513
PDF/HTML Page 197 of 544
single page version

लघुगुणद्वारेण प्रतिसमयसमुदीयमानषट्स्थानपतितवृद्धिहानिनानात्वानुभूतिः गुणात्मकः स्वभावपर्यायः । यथैव च पटे रूपादीनां स्वपरप्रत्ययप्रवर्तमानपूर्वोत्तरावस्थावतीर्णतारतम्यो- पदर्शितस्वभावविशेषानेकत्वापत्तिर्गुणात्मको विभावपर्यायः, तथैव च समस्तेष्वपि द्रव्येषु रूपादीनां ज्ञानादीनां वा स्वपरप्रत्ययप्रवर्तमानपूर्वोत्तरावस्थावतीर्णतारतम्योपदर्शितस्वभाव- विशेषानेकत्वापत्तिर्गुणात्मको विभावपर्यायः । इयं हि सर्वपदार्थानां द्रव्यगुणपर्यायस्वभाव- प्रकाशिका पारमेश्वरी व्यवस्था साधीयसी, न पुनरितरा । यतो हि बहवोऽपि पर्याय- विणिच्छयाधिगमं परमार्थविनिश्चयाधिगमं सम्यक्त्वमिति । परमार्थविनिश्चयाधिगमशब्देन सम्यक्त्वं कथं भण्यत इति चेत् – परमोऽर्थः परमार्थः शुद्धबुद्धैकस्वभावः परमात्मा, परमार्थस्य विशेषेण संशयादिरहितत्वेन निश्चयः परमार्थविनिश्चयरूपोऽधिगमः शङ्काद्यष्टदोषरहितश्च यः परमार्थतोऽर्थावबोधो यस्मात्सम्यक्त्वात्तत् परमार्थविनिश्चयाधिगमम् । अथवा परमार्थविनिश्चयोऽनेकान्तात्मकपदार्थसमूह- स्तस्याधिगमो यस्मादिति ।।✽१०।। अथ पदार्थस्य द्रव्यगुणपर्यायस्वरूपं निरूपयति — अत्थो खलु दव्वमओ अर्थो ज्ञानविषयभूतः पदार्थः खलु स्फु टं द्रव्यमयो भवति । कस्मात् । तिर्यक्- सामान्योद्ध्र्वतासामान्यलक्षणेन द्रव्येण निष्पन्नत्वात् । तिर्यक्सामान्योर्द्ध्वतासामान्यलक्षणं कथ्यते – एककाले नानाव्यक्तिगतोऽन्वयस्तिर्यक्सामान्यं भण्यते । तत्र दृष्टान्तो यथा – नानासिद्धजीवेषु सिद्धोऽयं सिद्धोऽयमित्यनुगताकारः सिद्धजातिप्रत्ययः । नानाकालेष्वेकव्यक्तिगतोन्वय ऊर्ध्वतासामान्यं भण्यते । तत्र दृष्टांतः यथा – य एव केवलज्ञानोत्पत्तिक्षणे मुक्तात्मा द्वितीयादिक्षणेष्वपि स एवेति प्रतीतिः । अथवा नानागोशरीरेषु गौरयं गौरयमिति गोजातिप्रतीतिस्तिर्यक्सामान्यम् । यथैव चैकस्मिन् पुरुषे बालकुमाराद्यवस्थासु स एवायं देवदत्त इति प्रत्यय ऊर्ध्वतासामान्यम् । दव्वाणि गुणप्पगाणि भणिदाणि द्रव्याणि गुणात्मकानि भणितानि । अन्वयिनो गुणा अथवा सहभुवो गुणा इति गुणलक्षणम् । यथा अनन्तज्ञानसुखादिविशेषगुणेभ्यस्तथैवागुरुलघुकादिसामान्यगुणेभ्यश्चाभिन्नत्वाद्गुणात्मकं भवति सिद्धजीवद्रव्यं, तथैव स्वकीयस्वकीयविशेषसामान्यगुणेभ्यः सकाशादभिन्नत्वात् सर्वद्रव्याणि गुणात्मकानि भवन्ति । तेहिं पुणो पज्जाया तैः पूर्वोक्तलक्षणैर्द्रव्यैर्गुणैश्च पर्याया भवन्ति । व्यतिरेकिणः पर्याया अथवा क्रमभुवः पर्याया इति पर्यायलक्षणम् । यथैकस्मिन् मुक्तात्मद्रव्ये किंचिदूनचरम- laghuguN dvArA pratisamay pragaTatI ShaTsthAnapatit hAnivRuddhirUp anekapaNAnI anubhUti te guNAtmak svabhAvaparyAy chhe; ane jem paTamAn, rUpAdikane sva -paranA kAraNe pravartatI pUrvottar avasthAmAn thatA tAratamyane lIdhe jovAmAn AvatA svabhAvavisheShorUp anekapaNAnI Apatti te guNAtmak vibhAvaparyAy chhe, tem samasta dravyomAn, rUpAdikane ke gnAnAdikane sva -paranA kAraNe pravartatI pUrvottar avasthAmAn thatA tAratamyane lIdhe jovAmAn AvatA svabhAvavisheShorUp anekapaNAnI Apatti te guNAtmak vibhAvaparyAy chhe.

kharekhar A, sarva padArthonA dravyaguNaparyAyasvabhAvanI prakAshak pArameshvarI ( – parameshvare kahelI) vyavasthA bhalI -uttam -pUrNa -yogya chhe, bIjI koI nahi; kAraN ke ghaNAy

Page 167 of 513
PDF/HTML Page 198 of 544
single page version

मात्रमेवावलम्ब्य तत्त्वाप्रतिपत्तिलक्षणं मोहमुपगच्छन्तः परसमया भवन्ति ।।९३।।

bhAvArtha — padArtha dravyasvarUp chhe. dravya anantaguNamay chhe. dravyo ane guNothI paryAyo thAy chhe. paryAyo be prakAranA chhe (1) dravyaparyAy; (2) guNaparyAy. temAn dravyaparyAyo be prakAranA chhe (1) samAnajAtIy — jem ke dvi -aNuk, tri -aNuk vagere skandh; (2) asamAn- jAtIy — jem ke manuShya, dev vagere. guNaparyAyo paN be prakAranA chhe (1) svabhAvaparyAy — jem ke siddhanA guNaparyAyo; (2) vibhAvaparyAy — jem ke svaparahetuk matignAnaparyAy.

Avun jinendrabhagavAnanI vANIe darshAvelun sarva padArthonun dravya -guN -paryAyasvarUp ja yathArtha chhe. je jIvo dravya -guNane nahi jANatA thakA kevaL paryAyane ja avalambe chhe teo nij svabhAvane nahi jANatA thakA parasamay chhe. 93.

have *AnuShangik evI A ja svasamay -parasamayanI vyavasthA (arthAt svasamay ane parasamayano bhed) nakkI karIne (te vAtano) upasanhAr kare chhe —

anvayArtha — [ये जीवाः] je jIvo [पर्यायेषु निरताः] paryAyomAn lIn chhe [परसमयिकाः इति निर्दिष्टाः] temane parasamay kahevAmAn AvyA chhe; [आत्मस्वभावे स्थिताः] je jIvo AtmasvabhAvamAn sthit chhe [ते] te [स्वकसमयाः ज्ञातव्याः] svasamay jANavA. *AnuShangik = pUrva gAthAnA kathan sAthe sambandhavALI

Page 168 of 513
PDF/HTML Page 199 of 544
single page version

ये खलु जीवपुद्गलात्मकमसमानजातीयद्रव्यपर्यायं सकलाविद्यानामेकमूलमुपगता यथोदितात्मस्वभावसंभावनक्लीबास्तस्मिन्नेवाशक्तिमुपव्रजन्ति, ते खलूच्छलितनिरर्गलैकान्त- दृष्टयो मनुष्य एवाहमेष ममैवैतन्मनुष्यशरीरमित्यहङ्कारममकाराभ्यां विप्रलभ्यमाना अविचलित- चेतनाविलासमात्रादात्मव्यवहारात् प्रच्युत्य क्रोडीकृतसमस्तक्रियाकुटुम्बकं मनुष्यव्यवहारमाश्रित्य रज्यन्तो द्विषन्तश्च परद्रव्येण कर्मणा संगतत्वात्परसमया जायन्ते । ये तु पुनरसंकीर्ण- द्रव्यगुणपर्यायसुस्थितं भगवन्तमात्मनः स्वभावं सकलविद्यानामेकमूलमुपगम्य यथोदितात्म- द्रव्यगुणपर्यायपरिज्ञानमूढा अथवा नारकादिपर्यायरूपो न भवाम्यहमिति भेदविज्ञानमूढाश्च परसमया मिथ्यादृष्टयो भवन्तीति । तस्मादियं पारमेश्वरी द्रव्यगुणपर्यायव्याख्या समीचीना भद्रा भवतीत्यभि- प्रायः ।।९३।। अथ प्रसंगायातां परसमयस्वसमयव्यवस्थां कथयति — जे पज्जएसु णिरदा जीवा ये पर्यायेषु

TIkA — jeo jIvapudgalAtmak asamAnajAtIy dravyaparyAyano — ke je sakaL avidyAonun ek mUL chhe teno — Ashray karatA thakA ¹yathokta AtmasvabhAvanI ²sambhAvanA karavAne napunsak hovAthI temAn ja baL dhAraN kare chhe (arthAt te asamAnajAtIy dravyaparyAy pratye ja joravALA chhe), teo — jemane ³nirargaL ekAntadraShTi UchhaLe chhe evA — ‘A hun manuShya ja chhun, mArun ja A manuShyasharIr chhe’ em ⁴ahankAr -⁵mamakAr vaDe ThagAtA thakA, avichalitachetanAvilAsamAtra ⁶AtmavyavahArathI chyut thaIne, jemAn samasta kriyAkalApane chhAtI -saraso bheTavAmAn Ave chhe evA ⁷manuShyavyavahArano Ashray karIne rAgI ane dveShI thatA thakA paradravyarUp karma sAthe sangatapaNAne lIdhe ( – paradravyarUp karma sAthe joDAtA hovAne lIdhe) kharekhar ⁸parasamay thAy chhe arthAt parasamayarUpe pariName chhe.

ane jeo, ⁹asankIrNa dravya -guN -paryAyo vaDe susthit evA bhagavAn AtmAnA svabhAvano — ke je sakaL vidyAonun ek mUL chhe teno — Ashray karIne yathokta AtmasvabhAvanI sambhAvanAmAn samartha hovAne lIdhe paryAyamAtra pratyenun baL (jor) dUr karIne 1.yathokta = (pUrva gAthAmAn) jevo kahyo tevo 2. sambhAvanA = sanchetan; anubhav; mAnyatA; Adar. 3. nirargaL = ankush vinAnI; behad. (jeo manuShyAdi paryAyamAn lIn chhe, temane behad ekAntadraShTi

UchhaLe chhe.) 4. ahankAr = ‘hun’paNun 5. mamakAr = ‘mArA’paNun 6. AtmavyavahAr = AtmArUp vartan; AtmArUp kArya; AtmArUp vyApAr. 7. manuShyavyavahAr = manuShyarUp vartan (arthAt ‘hun manuShya ja chhun’ evI mAnyatApUrvakanun vartan) 8. je jIv par sAthe ekapaNAnI mAnyatApUrvak joDAy tene parasamay kahevAmAn Ave chhe. 9. asankIrNa = bheLaseL nahi evA; spaShTapaNe bhinna. [bhagavAn AtmasvabhAv spaShTa -bhinna ( – par

Page 169 of 513
PDF/HTML Page 200 of 544
single page version

स्वभावसंभावनसमर्थतया पर्यायमात्राशक्तिमत्यस्यात्मनः स्वभाव एव स्थितिमासूत्रयन्ति, ते खलु सहजविजृम्भितानेकान्तदृष्टिप्रक्षपितसमस्तैकान्तदृष्टिपरिग्रहग्रहा मनुष्यादिगतिषु तद्विग्रहेषु चाविहिताहङ्कारममकारा अनेकापवरकसंचारितरत्नप्रदीपमिवैकरूपमेवात्मानमुपलभमाना अविचलितचेतनाविलासमात्रमात्मव्यवहारमुररीकृत्य क्रोडीकृतसमस्तक्रियाकुटुम्बकं मनुष्य- व्यवहारमनाश्रयन्तो विश्रान्तरागद्वेषोन्मेषतया परममौदासीन्यमवलंबमाना निरस्तसमस्त- परद्रव्यसंगतितया स्वद्रव्येणैव केवलेन संगतत्वात्स्वसमया जायन्ते । अतः स्वसमय एवात्मन- स्तत्त्वम् ।।९४।। निरताः जीवाः परसमइग त्ति णिद्दिट्ठा ते परसमया इति निर्दिष्टाः क थिताः । तथाहितथाहि — मनुष्यादिपर्यायरूपोऽहमित्यहङ्कारो भण्यते, मनुष्यादिशरीरं तच्छरीराधारोत्पन्नपञ्चेन्द्रियविषयसुखस्वरूपं च ममेति ममकारो भण्यते, ताभ्यां परिणताः ममकाराहङ्काररहितपरमचैतन्यचमत्कारपरिणतेश्च्युता ये ते क र्मोदयजनितपरपर्यायनिरतत्वात्परसमया मिथ्यादृष्टयो भण्यन्ते । आदसहावम्हि ठिदा ये पुनरात्मस्वरूपे स्थितास्ते सगसमया मुणेदव्वा स्वसमया मन्तव्या ज्ञातव्या इति । तद्यथातद्यथा — अनेकापवरक संचारितैक - रत्नप्रदीप इवानेक शरीरेष्वप्येकोऽहमिति दृढसंस्कारेण निजशुद्धात्मनि स्थिता ये ते क र्मोदयजनित- पर्यायपरिणतिरहितत्वात्स्वसमया भवन्तीत्यर्थः ।।९४।। अथ द्रव्यस्य सत्तादिलक्षणत्रयं सूचयति — AtmAnA svabhAvamAn ja sthiti kare chhe ( – lIn thAy chhe), teo — jemaNe sahaj -khIlelI anekAntadraShTi vaDe samasta ekAntadraShTinA ¹parigrahanA Agraho ( – pakaDo) prakShIN karyA chhe evA — manuShyAdi gatiomAn ane te gationAn sharIromAn ahankAr -mamakAr nahi karatAn anek oraDAomAn ²sanchArit ratnadIpakanI mAphak ekarUp ja AtmAne upalabdha karatA thakA ( – anubhavatA thakA), avichalitachetanAvilAsamAtra AtmavyavahArane angIkAr karIne, jemAn samasta kriyAkalApane bheTavAmAn Ave chhe evA manuShyavyavahArano Ashray nahi karatA thakA, rAgadveShanA ³unmeSh aTakI gayA hovAne lIdhe param udAsInatAne avalambatA thakA, samasta paradravyanI sangati dUr karI hovAne lIdhe kevaL svadravya sAthe sangatapaNun hovAthI kharekhar ⁴svasamay thAy chhe arthAt svasamayarUpe pariName chhe.

mATe svasamay ja AtmAnun tattva chhe. 1. parigrah = svIkAr; angIkAr. 2. sanchArit = laI javAmAn AvatA. (jem judA judA oraDAmAn laI javAmAn Avato ratnadIpak ekarUp

ja chhe, te bilakul oraDArUp thato nathI ane oraDAnI kriyA karato nathI, tem judAn judAn sharIromAn praveshato AtmA ekarUp ja chhe, te bilakul sharIrarUp nathI ane sharIranI kriyA karato nathI – Am gnAnI jANe chhe.) 3. unmeSh = pragaT thavun te; prAkaTya; sphuraN. 4. je jIv sva sAthe ekapaNAnI mAnyatApUrvak (sva sAthe) joDAy tene svasamay kahevAmAn Ave chhe. pra. 22